De 'vluchtelingencrisis' - de kracht van woorden
#opkuisen
Met deze hashtag, verwijzend naar vluchtelingen in het Maximiliaanpark, stootte de staatsecretaris voor asiel en migratie Theo Francken een aantal weken geleden heel wat mensen tegen de borst. ‘Ongepast’, ‘degoutant’, reageerden sommigen. ‘Over mensen spreek je niet in termen van opkuisen’, en ‘niemand verdient taalgebruik zoals dit’.
Hoe we spreken en schrijven over mensen doet ertoe. Taal is geen loutere representatie van de werkelijkheid, integendeel. Het construeert onze werkelijkheid en geeft onze ideeën over de wereld mee vorm.
In mijn thesisonderzoek ging ik na welke metaforen en retorische elementen gebruikt worden om over vluchtelingen te spreken in persberichten van De Redactie en Het Laatste Nieuws. De vluchtelingenproblematiek is namelijk een complex en chaotisch gegeven om te bevatten. De journalist moet kiezen welke situaties hij aan bod laat komen en in welke woorden hij deze gaat beschrijven. Elke woordkeuze creëert – al dan niet bewust – een ander beeld over vluchtelingen, een andere werkelijkheid.
Vluchtelingen als dreiging
Een eerste beeld dat in de berichtgeving naar voor komt over vluchtelingen en migratie is dit van ‘stroom die beheerst moet worden’. In het woord ‘stroom’ zie je de metafoor ‘water’, die in bijna elk artikel over vluchtelingen opduikt. Deze metafoor dient als waarschuwing voor het aantal vluchtelingen dat de regio binnenkomt. Men spreekt bijvoorbeeld over de enorme ‘toevloed’ van vluchtelingen. Er wordt dan ook vooral aandacht besteed aan de moeilijkheden die samengaan met deze ‘toestroom’ voor gastlanden en hoe ze ‘ingedamd’ moet worden om ‘het hoofd boven water te houden’. Vaak wordt verwezen naar hoe de draagkracht van gastlanden overschreden wordt wanneer vluchtelingen worden toegelaten tot het grondgebied. Een sprekend voorbeeld is volgend citaat:
“We kunnen het net bolwerken. Maar als de instroom van vluchtelingen blijft aanhouden wordt het moeilijk. De emmer is vol. Er kunnen geen druppels meer bij” (Het Laatste Nieuws, 03-09-2016).
Een tweede beeld over vluchtelingen gaat een stap verder dan het vorige en stelt vluchtelingen voor als potentieel gevaar. Migratie wordt bijvoorbeeld voorgesteld als een ‘invasie’, waarbij de verbinding wordt gemaakt tussen vluchtelingen en oorlogstaferelen. Hierdoor kan bij de lezer een gevoel van angst ontstaan:
“Wat we nu in Europa zien is geen migratie […]. Het is een invasie. We moeten op onze hoede zijn” (De Redactie, 17-10-2016).
Dit beeld over vluchtelingen als gevaar wordt ook voortdurend gevoed wanneer in persberichten de link wordt gemaakt tussen enerzijds personen op de vlucht en anderzijds criminaliteit, geweld en terrorisme. Het niet-autochtoon-zijn van de dader lijkt in deze gevallen de verklaring te zijn voor wat er gebeurde. Bijvoorbeeld:
“A.F., een 35-jarige illegaal die in ons land verblijft, riskeert vijftien jaar cel voor verkrachting. De voorbije zomer vergreep hij zich in Sint-Niklaas aan een 19-jarig meisje” (Het Laatste Nieuws, 22-11-2016).
Vluchtelingen als slachtoffer
In contrast met deze twee voorstellingen, worden vluchtelingen in persberichten ook vaak afgebeeld als ‘slachtoffers op de vlucht voor gruwel’ of als ‘mensen die recht hebben op bescherming’. Via emotioneel taalgebruik wordt verwezen naar het leed waarmee vluchtelingen in hun afkomstregio of tijdens hun vlucht geconfronteerd worden. Bijvoorbeeld:
“Deze mensen hebben het comfort en de stabiliteit die ze vroeger kenden moeten opgeven. Ik denk niet dat iemand uit vrije wil de keuze zou maken om in deze jungle [het vluchtelingenkamp in Calais] te verblijven” (Het Laatste Nieuws, 12-10-2016).
Ook verwijzingen naar de mensen- en kinderrechten wekken emoties van medeleven bij de lezer op. Dit komt extra tot uiting wanneer bericht wordt over niet-begeleide minderjarige vluchtelingen. Door verwijzingen naar de gruwel waarmee kinderen op de vlucht geconfronteerd worden en naar het ontzeggen van hun fundamentele rechten als kind, worden we als lezer emotioneel geraakt. Denk hierbij aan de foto van het aangespoelde lichaam van het 3-jarig jongetje Aylan, die in 2015 wereldwijd verontwaardiging losweekte:
“Het beeld van het Koerdische jongetje Aylan op een Turks strand staat bij velen nog op het netvlies gebrand. Vandaag is het precies één jaar geleden dat het jongetje om het leven kwam bij de gevaarlijke overtocht naar Europa” (De Redactie, 02-09-2016).
De tocht naar Europa wordt omschreven als een ‘gevaarlijke overtocht’, als tegengesteld aan de ‘veilige omstandigheden’ zoals velen het in Europa kennen. De nood aan hulp en bescherming wordt met andere woorden in de verf gezet. Hierdoor staat de vraag ‘Hoe kunnen we vluchtelingen helpen?’ centraal. Dit in tegenstelling tot de eerste twee voorstellingen, waarbij de vraag ‘Hoe kunnen we vluchtelingen ontmoedigen?’ de kern van het debat vormen.
De kracht van woorden
De taal en beelden die gebruikt worden in de berichtgeving over vluchtelingen bepalen mee hoe wij als lezer naar hun situatie kijken. Omgekeerd zegt de taal die wij gebruiken ook iets over hoe wij denken.
De mogelijke gevolgen voor mensen die wereldwijd op de vlucht zijn voor geweld, armoede of omwille van de schending van hun rechten mogen niet onderschat worden. Bepaalde discours doen vergeten dat we over mensen spreken, of stellen de ander – de vluchteling – voor als radicaal verschillend van onszelf. Zo wordt ‘de vluchtelingencrisis’ een crisis voor de Europese landen waar vluchtelingen toekomen, eerder dan een humanitaire crisis waarbij wereldwijd elke dag nieuwe mensen hun thuisomgeving moeten ontvluchten. Maar er is ook hoop: taal kan ook humaniseren, de contexten waarvan mensen vluchten duiden en mogelijkheden creëren. De vluchtelingencrisis werd in bepaalde artikels bijvoorbeeld voorgesteld als ‘uitdaging die samenwerking van verschillende landen vraagt’ en vluchtelingen als ‘mensen – zoals u en mij – die hopen op een beter leven’.
Taal is niet neutraal en zal dat ook nooit zijn. Net daarom is het zo belangrijk om ons bewust te zijn van hoe we praten en schrijven en kritisch te kijken naar wat we lezen.
Bibliografie
Blumer, H. (1954). What is Wrong with Social Theory? American Sociological Review, 19(1). 3-10.
CGVS (Commissariaat-generaal voor de Vluchtelingen en Staatlozen). (2016).Asielstatistieken: overzicht 2015. Geraadpleegd op http://www.cgvs.be/nl/actueel/asielstatistieken-overzicht-2015
CGVS (2017). Asielstatistieken: overzicht 2016. Geraadpleegd op http://www.cgvs.be/nl/actueel/asielstatistieken-overzicht-2016
Cisneros, J. D. (2008). Contaminated communities: The metaphor of ‘immigrant as pollutant’ in media representations of immigration. Rhetoric and Public Affairs, 11, 569-601. doi:10.1353/rap.0.0068
Coole, C. (2002). A warm welcome? Scottish and UK media reporting of an asylum-seeker murder. Media, Culture & Society, 24, 839–852.
De bisschop, A. (2009). Community Arts als discursieve constructie (Unpublished doctoral dissertation). Universiteit Gent, Gent.
De bisschop, A., Rutten, K., & Soetaert, R. (2011). A Case Study in Discourse Analysis of ‘Community Arts’ in Cultural Policy and the Press. CLCWeb: Comparative Literature and Culture, 13(4). doi: 10.7771/1481-4374.1750
De Rechtspraak. (2016). Wilders schuldig aan groepsbelediging en aanzetten tot discriminatie. Geraadpleegd op https://www.rechtspraak.nl
D’Haenens, L. & Saeys, F. (1996). Media en multiculturalisme in Vlaanderen. Gent, België: Academia Press.
D’Haenens, L., & de Lange, M. (2001). Framing of asylum seekers in Dutch regional newspapers. Media, Culture & Society, 23, 847-860. doi:10.1177/016344301023006009
Donald, P. S. M. (2011). ‘Lessons will be learned?: An inverstigation into the representation of ‘asylum seekers’/refugees in British and Scottish television and impacts on beliefs and behaviours in local communities (Doctoral dissertation). University of Glasgow, Glasgow.
Dykstra, T. A. (2016). Assemblages of Syrian suffering: Rhetorical formations of refugees in Western media. Language, Discourse & Society, 4(1), 31-48.
Edley, N. (2001). Analysing masculinity: Interpretative repertoires, ideological dilemmas and Subject positions. In Wetherell, M.; Taylor, S., & Yates, S. (Eds.) Discourse as data: A guide for analysis (pp. 189-228). London: Sage Publications.
Edley, N. & Wetherell, M. (1997). Jockeying for position: the construction of masculine identities. Discourse and Society, 8 (2), 203-217.
Esses, M. V., Medianu, S., & Lawon, A. S. (2013). Uncertainty, Threat and the Role of the Media in Promoting Dehumanization of Immigrants and Refugees. Journal of Social Issues, 69(3), 518-536. doi:10.1111/josi.12027
Fairclough, N. (2003). Analysing Discourse. Textual Analysis for social research. London: Routledge.
Fedasil (Federaal Agentschap voor de opvang van Asielzoekers). (2014). Asiel in België.Geraadpleegd op http://fedasil.be/nl/inhoud/asiel-belgie
Foucault, M. (1972). The Archeology of Knowledge and the Discourse on Language. New York: Pantheon Books.
Gale, P. (2004). The refugee crisis and fear: Populist politics and media discourse. Journal of Sociology, 40(4), 321-340. doi: 10.1177/1440783304048378
Gatz, S. (2016). Beleidsbrief media 2016-2017. Geraadpleegd op https://cjsm.be/media/nieuws/beleidsbrief-media-2016-2017
Hall, S. (2001). Foucault: Power, Knowledge and Discourse. In Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (Eds.). Discourse Theory and Practice: a Reader (pp. 72-81). London: Sage Publications.
Haynes, A., Devereux, E., & Breen, M. (2008). Fear, framing and foreigners: The othering of Immigrants in the Irish Print Media. International Journal of Critical Psychology, 16, 100-121
Holmes, S. M., Castañeda, H. (2016). Representing the “European refugee crisis” in Germany and beyond: Deservingness and difference, life and death. American Ethnologist, 43(1), 12-24. doi:10.1111/amet.12259
Horenczyk, G. (2008). Immigrants’ Perceptions of Host Attitudes and Their Reconstruction of Cultual Groups. Applied psychologie, 46(1), 34 – 38. doi:10.1111/j.14640597.1997.tb01088.x
Khosravinik, M. (2010). The Representation of Refugees, Asylum Seekers and Immigrants in British Newspapers: A Critical Discourse Analysis. Journal of Language and Politics, 9(1), 1-28. doi:10.1075/jlp.9.1.01kho
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. Chicago: University of Chicago Press.
Malkki, L. H. (1996). Speechless Emissaries: Refugees, Humanitarianism, and Dehistoricization. Cultural Anthropology, 11(3), 377-404. doi: 10.1525/can.1996.11.3.02a00050
Maly, I. (2006). Afkomst als motor? Over criminaliteitsberichtgeving, afkomst en beeldvorming. Geraadpleegd op http://www.kifkif.be/actua/afkomst-als-motor
Maybin, J. (2001). Language, Struggle and Voice: the Bakhtin/Volosinov Writings. In Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (Eds.). Discourse Theory and Practice: a Reader (pp. 64-71). London: Sage Publications.
Mehan, H. (2001). The Construction of an LD Student: a Case Study in the Politics of Representation. In Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (Eds.). Discourse Theory and Practice: a Reader (pp. 345-363). London: Sage Publications.
Minderhedenforum vzw. (2014). De stem van het minderhedenforum over media. Geraadpleegd op http://www.minderhedenforum.be/download/media/246/brochure-media-minder…
O’Doherty, K., & Lecouteur, A. (2007). “Asylum seekers, “boat people” and “illegal immigrants”: Social categorisation in the media. Australian Journal of Pshychology, 59(1), 1-12. doi:10.1080/00049530600941685
Parker, S. (2015). ‘’Unwanted invaders’: The Representation of refugees and asylum seekers in the UK and Australian print media’. eSharp, 23 (Spring 2015), Geraapleegd op http://www.gla.ac.uk/research/az/esharp/issues/23spring2015-mythandnati…
Potter, J. (1996). Discourse Analysis and Constructionist Approaches: Theoretical Background. In Richardson, J. T. E. Handbook of qualitative research methods for psychology and the social sciences (pp. 125-141). Leicester: BPS Books.
Potter, J., & Wetherell, M. (2001). Unfolding discourse analysis. In Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (Eds.). Discourse as data: a guide for analysis (pp. 198-209). London: Sage Publications.
Saeys, F., Devroe, I., Grammens, D., Lits, M., & Desterbecq J. (2007). Berichtgeving over allochtone minderheden in de Belgische media. Geraadpleegd op http://unia.be/files/ Z_ARCHIEF/ SAMENVATTINGSRAPPORTNLvolledig3101.pdf
Steimel, S. J. (2010). Refugees as People: The Portrayal of Refugees in American Human Interest Stories. Journal of Refugee Studies, 23(2), 219-237. doi:10.1093/jrs/feq019
Taylor, S. (2001). Locating and Conducting Discourse Analytic Approach. In Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (Eds.). Discourse as data: a guide for analysis (pp. 5-48). London: Sage Publications.
UNHCR (Office of the United Nations High Commissioner for Refugees). (2016). Global Trends Forced Discplacement in 2015. Geraadpleegd op http://www.unhcr.org/statistics/unhcrstats/576408cd7/ unhcr-global-trends-2015.html
UNHCR. (2017). Mid-year Trends 2016. Geraapleegd op http://www.unhcr.org/statistics/unhcrstats/ 58aa8f247/mid-year-trends-june-2016.html
Wetherell, M. (2001a). Themes in Discourse Research: The Case of Diana. In Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (Eds.). Discourse Theory and Practice: a Reader (pp. 14-28). London: Sage Publications.
Wetherell, M. (2001b). Introduction. In Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (Eds.). Discourse as data: a guide for analysis (pp. 1-4). London: Sage Publications.
Wetherell, M. (2001c). Editor’s Introduction. In Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (Eds.). Discourse Theory and Practice: a Reader (pp. 186-197). London: Sage Publications.
Wetherell, M. (2001d). Conclusion: Debates in Discourse Research. In In Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (Eds.). Discourse Theory and Practice: a Reader (pp. 380- 400). London: Sage Publications.
Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S.J. (Eds.). (2001a). Discourse as Data: a Guide for Analysis. London: London: Sage Publications.
Wetherell, M., Taylor, S., & Yates, S.J. (Eds.). (2001b). Discourse Theory and Practice: a Reader. London: London: Sage Publications.
Van Dijk, T. A. (1993). Elite Discourse and Racism. Londen, Verenigd Koninkrijk: Sage
Van Dijk, T. A. (1995a). Power and the news media. In D. Paletz (Ed.), Political Communication and Action (pp. 9-36). Cresskill, NJ: Hampton Press
Van Dijk, T. A. (1995b). The mass media today: discourses of domination or diversity? The Public, 2(2), 27-45. doi: 10.1080/13183222.1995.11008592
Van Gorp, B. (2002). Werken aan de werkelijkheid. Een casestudie over de inplanting van een asielcentrum. Tijdschrift voor sociologie, 23(3-4), 325-341. doi: 10067/409250151162165141
Van Gorp, B. (2005). Where is the frame? Victims and intruders in the Belgian press coverage of the asylum issue. European Journal of Communication, 20(4), 484-507. doi:10.1177/0267323105058253
Van Gorp, B. (2006). Framing asiel: indringers en slachtoffers in de pers. Leuven, België: Acco.
Van Hove, G., & Claes, L. (2011). Qualitative Research and Educational Sciences: A Reader about Useful Strategies and Tools. Harlow, Engeland: Pearson Education Limited.
Vluchtelingenwerk Vlaanderen (2015). Jaarverslag vluchtelingenwerk 2014. Geraadpleegd op http://www.vluchtelingenwerk.be/
Vluchtelingenwerk Vlaanderen. (2016). Het jaar van de solidariteit. Jaarverslag 2015. Geraadpleegd op http://www.vluchtelingenwerk.be
