Hoe gaat het nog met… de Nederlandstalige literair vertaler?

Literair vertalers in de belangstelling

Iedereen kent de verhalen van Harry Potter. Maar heb je er al eens over nagedacht dat het oorspronkelijke verhaal eigenlijk in het Engels werd geschreven? Toch bestaan de boeken ook in het Nederlands, Frans, Duits, noem maar op. Iemand heeft dus heel wat tijd gestoken in het omzetten van dat verhaal naar een andere taal. Zo’n iemand, noemen we een literair vertaler.

Een literair vertaler zet dus verhaaltjes in de ene vreemde taal om naar de eigen taal. Maar zo eenvoudig is het niet. Want wat is literatuur precies? Niemand raakt het er helemaal over eens. Stripalbums, de­tec­ti­ve­ver­ha­len, verhalen zoals De Labyrintrenner en Thirteen Reasons Why worden vaak niet gezien als echte literatuur, en toch worden ze ook vertaald. Het is dus een beroep dat je moeilijk kan afbakenen.

We vroegen ons af hoe het eigenlijk gaat met de literair vertalers in Nederland en Vlaanderen. Ook zochten we uit wie dè literair vertaler precies is. We sneden dit thema aan omdat deze groep vertalers weinig aandacht krijgen. Vaak worden ze gezien als een onzichtbare kracht achter een vertaling. Je vindt het wellicht ook leuker als een vertaler subtiel heeft ingegrepen in een vertaling en je eigenlijk niet merkt dat het een vertaling is? Toch zijn literair vertalers onmisbaar. Stel je voor dat je je favoriete boek niet meer in je eigen taal zou kunnen lezen. Hoeveel talen zou je dan wel niet moeten kennen om die verhalen te begrijpen?

De status van de literair vertaler

Het literair vertaalberoep neemt een bepaalde positie in in een maatschappij ten opzichte van andere beroepen. Maar hoe krijg je nu precies een zekere status? Na wat zoeken wordt het al snel duidelijk dat status gebaseerd is op verschillende elementen. Zo bepaalt het loon of diploma al een deeltje van de status van een beroep. Maar er lijkt geen vaste groep elementen te bestaan die de status van een beroep vormgeven.

Daarom zijn we op zoek gegaan naar hoe een Nederlandstalige literair vertaler een bepaalde status bereikt. Verschillende elementen kwamen daarbij aan bod. Zo zijn er de studies en het diploma, maar ook het loon, de kennis en expertise van een vertaler. Verder geven ook de autoriteit en het prestige die vertalers uitstralen vorm aan hun status. Maar ook hun reputatie, hun afkomst en hoe zichtbaar de vertalers precies zijn naar de buitenwereld toe bepalen welke status ze hebben.

Het profiel van de literair vertaler

Dè Nederlandstalige literair vertaler is een 45-jarige vrouw uit Nederland. Hoewel een diploma eigenlijk geen must is om het beroep van vertaler uit te oefenen, heeft de literair vertaler meestal een hogeschooldiploma of universitair diploma. Gemiddeld vertaalt hij of zij drie boeken per jaar. Een boek vertalen kost dus veel meer tijd dan je zou denken. De deadlines voor boekvertalingen worden wel steeds korter. Daardoor moeten literair vertalers sneller werken en kunnen ze vaak ook minder grondig te werk gaan.

Het beroep houdt ook veel hindernissen in. Of een vertaler nu al jaren ervaring heeft of niet, zijn inkomen blijft hetzelfde. Zowel jonge als oudere literair vertalers verdienen vaak niet genoeg om rond te komen. Er zijn veel vertalers die erg graag boeken vertalen, maar die toch een andere baan moeten kiezen omdat het financieel gewoon niet houdbaar is. Daarom hebben ze een ander hoofdberoep waarmee ze wel goed verdienen en vertalen ze boeken als bijverdienste. Een andere hindernis is dat boekvertalers meestal onzichtbaar zijn. Zoals we reeds hebben gezegd, moet een vertaling naar het Nederlands zo vlot lezen als een originele Nederlandse tekst. Zo word je tijdens het lezen er niet aan herinnerd dat het om een vertaling gaat. Verder wordt de naam van de vertaler meestal niet op de cover van een boek gedrukt. Daardoor krijgt de auteur van het boek dat ze hebben vertaald meer aandacht dan de vertaler. Denk maar eens aan recensenten. Vermelden zij vaak de naam van de vertaler als ze een boek beoordelen? Ze hebben het misschien wel over hoe goed een boek werd geschreven, maar ze vergeten wel dat dit eigenlijk wil zeggen dat de vertaler dus goed werk heeft geleverd. Die onzichtbaarheid zorgt er ook voor dat literair vertalers het vaak moeilijk hebben om een goede reputatie op te bouwen.

Nederlands versus Vlaams

Boeken die naar het Nederlands worden vertaald, worden zowel in België als in Nederland verkocht. Maar er bestaan twee soorten Nederlands en dat is een laatste struikelblok waarover we het zullen hebben. Je hebt het Nederlands-Nederlands en het Belgisch-Nederlands, of wat wij het Vlaams noemen. Misschien denk je dat die twee ‘talen’ niet zo veel verschillen. Maar of een literair vertaler nu uit Nederland of uit België komt, speelt eigenlijk wel een heel grote rol. Vlaamse literair vertalers stellen het vaak minder goed dan hun collega’s uit Nederland. De Nederlandse boekenmarkt is groter dan die van ons en de grootste uitgeverijen van boeken bevinden zich in Nederland. Ook bevat de Vlaamse taal veel woorden, zinsconstructies en spreekwoorden die Nederlanders niet (goed) begrijpen. Zo is een pint een pilsje in Nederland, confituur wordt jam en de kat bij de melk zetten wordt de kat op het spek binden. Een uitgeverij kan het zich vaak niet permitteren om al het Vlaams uit een vertaling te halen voordat een vertaald boek op de Nederlandstalige markt komt. Dit komt door tijddruk, maar ook doordat het de uitgeverij extra geld kost. Daarom gaan uitgeverijen eerder in zee met literair vertalers uit Nederland.

Hoe gaat het nu met de literair vertaler?

Eigenlijk gaat het niet zo goed. Literair vertalers zijn vaak onzichtbaar, verdienen doorgaans niet genoeg geld om te overleven en hebben een beroep met een vrij lage status. Toch zijn er veel boekvertalers gelukkig met het werk dat ze doen en vinden ze dat ze erg gewaardeerd worden door collega’s.  Maar je weet dus wat je te doen staat de volgende keer wanneer je nog eens een boek vastneemt. Sla die eerste pagina’s open en ga op zoek naar de naam van de vertaler. Zo kan ook jij helpen om de vertaler net dat ietsje zichtbaarder te maken.