LANDBOUW, DE (ONTERECHTE) CALIMERO BINNEN ONZE VOEDSELKETEN
Landbouw, de (onterechte) Calimero binnen onze voedselketen
De modale burger aanziet de landbouwsector steeds vaker als een ver-van-ons-bed show. De affiniteit tussen de sector en de burger verdwijnt stelselmatig, maar rijk en arm, jong en oud zijn (zonder het altijd te beseffen) afhankelijk van de dagelijkse arbeid van een landbouwer. Daarnaast vormen internationaal woelige omstandigheden, waarbij nationalisme steeds meer op de voorgrond treedt, een actueel beeld. Hoewel internationale samenwerkingen meestal een positieve connotatie opwekken, kijken veel burgers met argusogen naar het huidige politieke klimaat. Deze waarneming maakt dat de maatschappij de landbouwsector beter omarmt dan er van te vervreemden. Een land dat niet zelfvoorzienend is m.b.t. voedsel en hiervoor afhankelijk is van internationale handel, is een arm land.
De landbouwsector in haar zuivere vorm (veeteelt, akkerbouw en tuinbouw) is zonder enige twijfel een complex gegeven. Dit omdat het de basis vormt van een brede waaier aan verwerkende industrie. Landbouw evolueerde de afgelopen decennia tot wat men noemt ‘agribusiness’ waarbij landbouwbedrijven niet langer op een geïsoleerde manier te werk gaan maar deel uitmaken van een lange voedselketen. M.a.w. het aantal belanghebbenden rond de tafel is groot, maar de inspraak van landbouwers eerder gering. Dit maakt de sector enorm kwetsbaar wat zich in de praktijk o.a. weerspiegelt in de dalende winstmarges.
De marktmacht of beter gezegd het gebrek eraan zorgt er o.a. voor dat landbouwers druk op hun winstmarges ervaren. Daarnaast zorgt het volatiele verloop van het aanbod, dat sterk onderhevig is aan het klimaat, voor kwetsbaarheid. Evenzeer spelen de karakteristieken van de vraag van de consument naar landbouwproducten hier een belangrijke rol. Dit omdat het primaire producten betreft die weinig differentiatie vertonen en wereldwijd een grote beschikbaarheid kennen. Bij een prijsdaling gaat de gevraagde hoeveelheid niet sterk toenemen omwille van de houdbaarheidsdatum van voeding en noden van de consument. Gezinnen zullen bij een prijsdaling van groenten hun consumptiepatroon niet veranderen waarbij ze plots een grote hoeveelheid groenten aankopen. Anderzijds gaat bij een prijsstijging van nationale landbouwproducten meer vraag zijn naar de relatief goedkopere ingevoerde producten. Deze pijnlijke vaststelling vormt de grote keerzijde die globalisatie met zich meebrengt. Internationale handel creëert enerzijds kansen en anderzijds zorgt het voor een toenemende concurrentiestrijd en een onstabiel toekomstperspectief. Daaropvolgend zorgen internationale handelsakkoorden en embargo’s voor een toenemende druk op het landbouwersinkomen. Hiervan vormt het Russische handelsembargo een cruciaal voorbeeld.
Landbouwbedrijven die kostenverlagend willen produceren zijn genoodzaakt permanent te innoveren. Deze investeringen veroorzaken een tredmolen waarbij grote bedrijven groter worden en bedrijven die laat of niet innoveren een andere sector binnen landbouw aanboren of de sector voorgoed vaarwel zeggen. Om kleine landbouwbedrijven te beschermen, is het voor hen noodzakelijk hun bedrijf te onderscheiden van de grote spelers a.d.h.v. differentiatie (korte keten).
Het verhaal rond Belgische landbouw speelt zich af tot ver buiten de landsgrenzen. Wanneer buurlanden Frankrijk en Nederland hierbij betrokken worden, zijn er verschillen waarneembaar. Aangezien het hier gaat om lidstaten die deel uitmaken van dezelfde politieke unie en allen onder het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van Europa (GLB) vallen, zouden in praktijk de fundamenten van deze lidstaten gelijkwaardig moeten zijn. Enkel via deze weg kan concurrentie op een gezonde en eerlijke manier plaatshebben. Uiteraard weerspiegelt dit probleem zich ook in andere sectoren.
Het verloop van de voedselketen bestaat uit een aaneenschakeling van vele partijen die elk een stuk van de taart eisen. Hoe meer de keten opschuift naar het einde toe, hoe meer de marktmacht toeneemt. Landbouwproducten doorkruisen gemiddeld vijf schakels alvorens bij de consument te eindigen. Supermarktketens die (internationaal) fuseren bekomen meer marktmacht waardoor het belang van landbouwers in het productieproces naar de achtergrond verschuift. Deze bedroevende vaststelling kent jammer genoeg weinig media aandacht. Echter kenmerkt de beroepsgroep van landbouwers zich door een opvallend hoog zelfmoordcijfer. Een Franse landbouwer getuigde: "Lactalis levert met onze melk aan topmerken zoals Président en Lactel, maar wij krijgen hoogstens het strikte minimum. Ik mag dat gelukkig nog uitspreken omdat ik zelf niet aan Lactalis verkoop, maar collega's die daar een contract hebben, krijgen spreekverbod. Iedereen houdt er geld aan over, alleen wij niet. Hoe kan dat? Het is een vorm van slavernij zoals we vandaag als melkveehouders moeten werken. We doen maar voort zonder te weten wat we ervoor gaan krijgen." (Moreau, 2017). Ondanks deze harde realiteit kan de werking tussen landbouwers enerzijds en coöperaties anderzijds in praktijk mooie resultaten boeken voor beide partijen. Dit kan echter enkel volbracht worden als de belangen van de landbouwers niet over het hoofd worden gezien en een efficiënte werking ervoor zorgt dat hun machtspositie versterkt.
Daarnaast gaat de grondslag en het belang aan voeding aan onze jonge generatie voorbij. Zij beseffen vaak niet meer wie of wat de bron van voeding vormt en vooral wat het is om er een tekort aan te hebben. Echter welke wagen er voor de deur staat is vaak van groter belang dan wat er op het bord verschijnt.
Landbouwers worden financieel gesteund door o.a. premies afkomstig van de Europese Unie. Veel landbouwgezinnen zijn afhankelijk van die steun die ze op hun rekening zien verschijnen. M.a.w. hun inkomen hangt voor vaak de helft en meer af van wat Europa hen biedt. Op die manier kan je voor jezelf de denkoefening maken wanneer je hoort dat Europa meer budget vrijmaakt voor wereldproblematiek als de migratiestroom, de Navo en de Brexit. Het is bijgevolg van essentieel belang voor onze landbouwers dat beleidsmakers investeren in de keten.
Dat landbouwers bjigevolg opkomen voor hun rechten door collectief hun stem te verheffen, in de hoop dat Europa er gehoor aan geeft, is niet onbegrijpbaar. Ondanks het feit dat landbouwers zich continue inzetten om te voldoen aan alle nationale en Europese restricties worden ze niet beloond voor hun dagelijkse inzet. “De boer blijft een ras apart, uit trots krijgt hij het nog altijd moeilijk over zijn lippen dat hij al een jaar of langer verlies lijdt.” (Moreau, 2017)
Bibliografie
Referenties
Abboushi, S. (2014). Transatlantic Trade and Investment Partnership - Overview. ProQuest, 107-113.
Agrial. (2017). Présentation du Groupe Agrial. Retrieved from Agrial: http://www.agrial.com/groupe/presentation/
Agrinfo. (2016, mei 3). Al twee decennia lang onafhankelijke informatiebron over landbouw. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/20-jaar-vilt---al-twee-decennia-lang-onafhankelijke-…
Agripress. (2011, augustus 27). Prijs van landbouwgrond met 5,2% gestegen. Retrieved from Agripress Benelux: http://www.agripress.be/start/artikel/452587/nl
Agripress. (2017, april 6). Arbeidskosten nog altijd op één na hoogste binnen de EU. Retrieved from Agripress: http://www.agripress.be/start/artikel/588063/nl
Algemeen Boerensyndicaat. (2016). Ook boeren aanwezig op manifestatie tegen TTIP en CETA. Retrieved from VILT: Ook boeren aanwezig op manifestatie tegen TTIP en CETA
Barrez, D. (2007). Koe 80 heeft een probleem. Berchem: Epo.
Bel, S. (2015). WIV Voedselconsumptiepeiling 2014-2015: Biologische voeding. Brussel.
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers. (2016). Ontwerp van algemene uitgavenbegroting.
Belgium.be. (2017). Binnenlands product. Retrieved from Belgium.be: https://www.belgium.be/nl/economie/economische_informatie/nationaal_pro…
Berckmans, D. (2016, september 28). Revolutie in de stal: meer dierenwelzijn en meer opbrengst dankzij slimme technologie.
Beursorganisatie Libramont. (2016, juli 15). Libramont 2016. Landbouwleven, p. 1.
Bieleman. (n.d.). Landbouw. Retrieved from Geheugen van Drenthe: https://www.geheugenvandrenthe.nl/landbouw
Bijman, J., Iliopoulos, C., Poppe , K., Gijselinckx, C., Hagedorn, K., Hanisch, M., . . . van der Sangen, G. (2012). Support for Farmers’ Cooperatives (SFC). Wageningen: Europese Commissie.
Boeren en Buren. (2017). Ath Rue Haute. Retrieved from Boeren en Buren: https://boerenenburen.be/nl-BE/assemblies/2652
Boerenbond. (2014, juni 30). België is grootste exporteur. Retrieved from Boerenbond: https://www.boerenbond.be/kenniscentrum/onderwerpen/industriegroenten-v…
Boerenbond. (2014, augustus 21). Rusland bant Europese producten. Retrieved from Boerenbond: https://www.boerenbond.be/actualiteit/rusland-bant-europese-producten
Boerenbond. (2015, augustus 28). Boerenbetoging in Brussel op 7 september. Retrieved from Boerenbond: https://www.boerenbond.be/actualiteit/boerenbetoging-brussel-7-september
Boerenbond. (2016, augustus 4). Rake klappen voor de fruitsector: 2 jaar na de Ruslandboycot. Retrieved from Boerenbond: https://www.boerenbond.be/kenniscentrum/onderwerpen/rake-klappen-voor-d…
Boerenbusiness. (2015, juni 19). Grootste stijging prijs landbouwgrond geweest. Retrieved from Boerenbusiness: http://www.boerenbusiness.nl/grondmarkt/artikel/10864339/grootste-stijg…
Boerenbusiness. (2017, februari 16). Handen af van Franse landbouwgrond. Retrieved from Boerenbusiness: http://www.boerenbusiness.nl/ondernemen/grond/artikel/10873433/handen-a…
Borsus, W. (2015, juni 9). Persbericht: Willy Borsus ondertekent in China een memorandum om de export van Belgisch varkensvlees te ontwikkelen.
Borsus, W. (2017, maart 9). Er komen steeds meer exportmarkten voor landbouwproducten bij.
Bruins, T. (2015, maart 31). Melkquotum wordt afgeschaft: bedreiging of juist een kans? - RTV Noord . (F. Stokker, Interviewer)
Cazaux, G. (2010). Korte keten initiatieven in Vlaanderen. Een overzicht. Brussel: Department Landbouw en Visserij.
Centrum Agrarische Geschiedenis. (2012). Sicco Mansholt, baanbreker of boerenbreker? Retrieved from Centrum Agrarische Geschiedenis: http://www.hetvirtueleland.be/cag/exhibits/show/siccomansholt?action=pr…
Centrum Agrarische Geschiedenis. (n.d.). Leven van het land. Retrieved from Het Virtuele Land: http://www.hetvirtueleland.be/cag/exhibits/show/schaarse_middelen/leven…
Collin, R. (2016, november 24). Développement du bio : des objectifs à la hausse. Retrieved from René Collin: http://collin.cfwb.be/d-veloppement-du-bio-des-objectifs-la-hausse-0
Colruyt Group. (2015, augustus 6). Colruyt Group treedt toe tot Europese strategische alliantie Alidis. Retrieved from Colruyt Group: https://www.colruytgroup.be/nl/nieuws/colruyt-group-treedt-toe-tot-euro…
Coopnet. (n.d.). Wat is een coöperatie? Retrieved from Coopnet: http://coopnet.nl/wat-is-een-cooperatie/
Copa-Cogeca. (2017). Copa-Cogeca: About us. Retrieved from Copa-Cogeca: http://www.copa-cogeca.be/CopaHistory.aspx
Crevits, H. (2017, april). 'Goed voorbereiden op de sector zonder algemene vorming te verliezen'. (Landbouwleven, Interviewer)
Dalton, M. (2016). France Seeks to End U.S.-EU Trade Talks; French trade minister calls for a stop to negotiations over the Transatlantic Trade and Investment Partnership, or TTIP. Wall Street Journal.
De Brucker, K. (2014). Syllabus Micro-economie. KU Leuven Faculteit Economie & Bedrijfswetenschappen.
De Clerq, D. (n.d.). Landbouwverbreding boerenmarkt Dilbeek. Retrieved from Plattelands Tv: http://www.plattelandstv.be/video/landbouwverbreding-boerenmarkt-dilbeek
De Mol, A. (2016). Landbouwhistories van vroeger en nu. Een duik in de archieven van Landbouwleven. Brussel: De Landelijke Uitgeverijen.
De Velder, S., & De Cnuydt, I. (2011). Economie Vandaag. Gent: Academia Press.
Departement Landbouw en Visserij. (2012). Publicaties. Retrieved from Vlaamse Overheid: http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/rentabiliteits-en-kostpr…
Departement Landbouw en Visserij. (2014). Buitenlandse handel van agrarische producten met Rusland in 2014.
Departement Landbouw en Visserij. (2015). De Vlaamse Landbouwconjunctuurindex. Retrieved from http://lv.vlaanderen.be/sites/default/files/attachments/2015_11_30_rapp…
Departement Landbouw en Visserij. (2016). Rentabiliteits- en kostprijsanalyse groenten in openlucht. Retrieved from Vlaamse Overheid: http://lv.vlaanderen.be/nl/voorlichting-info/publicaties/studies/sector…
Departement Landbouw en Visserij. (2017). Vergroening algemeen . Departement Landbouw en Visserij.
Departement Landbouw en Visserij en VLAM. (2016). Biologische landbouw. Brussel.
Departement Landbouw en Visserij. (sd). Effecten van WTO-onderhandelingsvoorstellen voor de Vlaamse landbouw.
DistriKempen. (2017). DistriKempen. Retrieved from DistriKempen: http://www.purekempen.be/extra/distrikempen/
EUR-Lex. (2006, april 10). Aspecten van de handel in goederen. Retrieved from EUR-Lex: Access to European Union law: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=URISERV%3Ar11011
Europa Nu. (2015). Afschaffing melkquota. Retrieved from Europa Nu: https://www.europa-nu.nl/id/vht7nbdii8qv/afschaffing_melkquota
Europa Nu. (2015). Biotechnologie. Retrieved from Europa Nu: https://www.europa-nu.nl/id/vhish9rwahjc/biotechnologie
European Commission. (2009). The 2008 CAP "Health Check". Retrieved from European Commission: https://ec.europa.eu/agriculture/cap-history/health-check_nl
European Commission. (2016, december 16). Over het TTIP – basisinformatie, voordelen en bezorgdheid. Retrieved from European Commission: http://ec.europa.eu/trade/policy/in-focus/ttip/about-ttip/questions-and…
European Commission. (2016, juli 14). Persbericht: Jaarverslag 2015 over de handel in landbouwproducten en voedingsmiddelen: EU grootste exporteur ter wereld. Retrieved from European Commission: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-16-2525_nl.htm
European Commission. (2017, februari 15). Persbericht: Europese Commissie verheugd over steun Europees Parlement voor handelsovereenkomst met Canada. Retrieved from European Commission: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-17-270_nl.htm
European Commission. (n.d.). Producing organic. Retrieved from European Commission: https://ec.europa.eu/agriculture/organic/organic-farming/what-is-organi…
Europese Commissie. (2014). De Europese Unie in het kort: Landbouw. Luxemburg: Bureau voor publicaties van de Europese Unie.
Europese Raad. (2015, april 20). Hervorming van het gemeenschappelijk landbouwbeleid. Retrieved from Europese Raad: http://www.consilium.europa.eu/nl/policies/cap-reform/
Eurostat. (2016). Agriculture, forestry and fishery statistics. Luxemburg: Eurostat.
Eurostat. (n.d.). Glossary:Standard output (SO) . Retrieved from Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Glossary:St…
FAVV. (2015). Activiteitenverslag. Retrieved from Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen: http://www.favv-afsca.be/activiteitenverslag/2015/favv/
FAVV. (2016, maart 7). Genetisch gemodificeerde organisme (GGO). Retrieved from Federaal Agentschap voor de veiligheid van de voedselketen: http://www.favv.be/plantaardigeproductie/plantaardigeproducten/ggo/#b
Fedagrim. (2017). Mission statement. Retrieved from Fedagrim: http://www.fedagrim.be/nl/fedagrim/onze-werking
FOD Economie. (2011). NACE-BEL Activiteitennomenclatuur. Retrieved from FOD Economie: http://statbel.fgov.be/nl/binaries/NACE-BEL%202008_NL_tcm325-262255.pdf
FOD Economie. (2013). De Nationale Raad voor de Coöperatie. Retrieved from FOD Economie: http://economie.fgov.be/nl/ondernemingen/leven_onderneming/Commissies_e…
FOD Economie. (2013). Kerncijfers landbouw. Statistics Belgium.
FOD Economie. (2015). Kerncijfers landbouw. Statistics Belgium.
FOD Economie. (2016). Effect Russische boycot op prijzen en uitvoer van een aantal landbouwproducten Situatie eerste kwartaal 2016. Brussel.
FOD Economie. (2016). Kerncijfers landbouw. Statistics Belgium.
FOD Economie. (2016). Kerncijfers: statistisch overzicht van België. Statistics Belgium.
FOD Economie. (sd). Trans-Atlantisch Vrijhandels- en investeringsverdrag.
FOD Mobiliteit. (2014, juli 28). Lijst van erkende landbouwscholen. Retrieved from FOD Mobiliteit: https://mobilit.belgium.be/nl/Resources/publicaties/wegvervoer/pub_rijb…
Ganesh, W. (n.d.). Marktmacht. Retrieved from Ensie: https://www.ensie.nl/winish-ganesh/marktmacht
Gantois, R. (2015, januari 23). De landbouwer betaalt de rekening van de prijzenslag tussen de warenhuizen. Knack. Retrieved from http://www.knack.be/nieuws/belgie/de-landbouwer-betaalt-de-rekening-van…
Gellynck, X. (2015, maart 9). Vlaamse landbouw kampt met gebrek aan marktvisie. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/xavier-gellynck-ugent---vlaamse-landbouw-kampt-met-g…
GfK. (2010). Korte keten in België: effect van crisis uitgewerkt maar boerenmarkt blijft groeien. Retrieved from Agripress: www.agripress.be/_STUDIOEMMA_UPLOADS/downloads/2012.doc
Gielens, G. (2016, november 30). BSS lecture: Economic impact of CETA. KU Leuven Campus Brussel.
Greenfield, G. (2001). What is 'Globalisation'? ProQuest.
Greenpeace. (2017, januari 26). Farmerasmus: Belgische boeren bezoeken Franse collega’s. Retrieved from Greenpeace: http://www.greenpeace.org/belgium/nl/nieuws/landbouw/blog/farmerasmus-b…
Hendrickx, J. (2016, september). Joke Schauvliege: “Innovatie is cruciaal voor onze land- en tuinbouwers.”. Retrieved from Mediaplanet: http://www.duurzametoekomst.be/landbouw/joke-schauvliege-innovatie-is-c…
Hinrichs, C., & Welsh, R. (2003). The effects of the industrialization of US livestock agriculture on promoting sustainable production practices. Kluwer Academic Publishers, 125–141.
Huyghe, F. (2017, maart 21). Economische analyse van de Belgische landbouwsector: vergelijking met Nederland en Frankrijk. (S. De Coster, Interviewer)
Instituut voor Landbouw en Visserij Onderzoek. (2014, februari 19). Landbouwers en hun perceptie van risico. Retrieved from ILVO: http://www.ilvo.vlaanderen.be/language/nl-BE/NL/Pers-en-media/Alle-medi…
Instituut voor Landbouw en Visserijonderzoek. (2014, november 28). Precisielandbouw gaat verder dan enkel technologie. Retrieved from ILVO: http://www.ilvo.vlaanderen.be/NL/Pers-en-media/Alle-media/articleType/A…
Jeffredo, J. (2015, oktober 12). "Zelfmoord is onderschat probleem in landbouwmiddens". Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/zelfmoord-is-onderschat-probleem-in-landbouwmiddens
Kerr, W., & Hobbs, J. (2015). A Protectionist Bargain?:Agriculture in the European Union–CanadaTrade Agreement. Journal of World Trade .
Keulemans, W., T., A., Claes, J., De Tavernier, J., Geeraerd, A., Govers, G., . . . Vanpaemel, G. (2015). Voedselproductie en voedselzekerheid: de onvolmaakte waarheid (KU Leuven). 1: oktober.
Landbouwleven. (2017, april 4). FFA 2017: Hoe de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen halen? Landbouwleven, pp. 6-8.
Landbouwradennetwerk. (2015, juli 7). Landbouw staat hoog in het vaandel van Frankrijk. Retrieved from Landbouwradennetwerk : http://www.agroberichtenbuitenland.nl/frankrijk/landbouw-staat-hoog-in-…
Mathijs, E., & Relaes, J. (2012). Landbouw en voedsel, verrassend actueel. Leuven: Acco.
Meester, G. (2013). EU-beleid voor landbouw, voedsel en groen: Van politiek naar praktijk. Wageningen: Wageningen Academic Publishers.
Milcobel. (n.d.). Over ons. Retrieved from Milcobel: http://www.milcobel.be/over-ons/over-ons
Moreau, F. (2017, april). "Onze boerenstiel is een vorm van slavernij geworden". (S. Vander Donckt , Interviewer)
Nationale Bank België. (2015). Groei van het BBP. Retrieved from Nationale Bank België: https://stat.nbb.be/?lang=nl&SubSessionId=4b253c4b-d5a1-4909-8e8e-35449…
Nationale Bank van België. (2015). Werkgelegenheid. Retrieved from Nationale Bank van België: http://stat.nbb.be/Index.aspx?DataSetCode=EMPLOY&lang=nl#
Nederlandse Omroep Stichting. (2015, oktober 11). Fransen staan stil bij honderden zelfmoorden onder boeren. Retrieved from NOS: http://nos.nl/artikel/2062514-fransen-staan-stil-bij-honderden-zelfmoor…
Peeters, K. (2011, februari 3). Peeters promoot gebruik ICT-toepassingen in landbouw. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/Peeters_promoot_gebruik_ICT_toepassingen_in_landbouw
Platteau, J. (2010). Landbouwrapport (Lara) 2010. Retrieved from Departement Landbouw en Visserij.
Platteau, J. (2016). Landbouwrapport (Lara): voedsel om over na te denken.
Platteau, J., Van Bogaert, T., & Van Gijseghem, D. (2009). Landbouwrapport (Lara) 2008. Retrieved from Departement Landbouw en Visserij.
Plattelandswijzer. (2017). Gewassen. Retrieved from Plattelandswijzer: http://plattelandswijzer.nettools.be/default.aspx?PageId=59
Plukhof. (2017). Zelfpluk. Retrieved from Plukhof: http://www.plukhof.be/zelfpluk/
Recht van bij de boer. (2017). Waarom recht van bij de boer? Retrieved from Recht van bij de boer: http://www.rechtvanbijdeboer.be/waarom-recht-van-bij-de-boer/groenteabo…
Relaes, J., & Mathijs, E. (2012). Landbouw en voedsel, verrassend actueel. In J. Relaes, & E. Mathijs, Landbouw en voedsel, verrassend actueel (p. 107). Leuven: Acco.
Rijksdienst voor ondernemend Nederland. (2017). Landbouwraden. Retrieved from Rijksdienst voor ondernemend Nederland: http://www.rvo.nl/onderwerpen/internationaal-ondernemen/wegwijzer-inter…
Rogers, E. (1962). Diffusion of Innovations. Londen: The Free Press.
Rosenfeld, R. (2012). Innovation. 1-2.
Royal Cosun. (2017). Profiel. Retrieved from Royal Cosun: http://www.cosun.nl/Over-Cosun.aspx
Safer. (2015). Prix des terres et prés - France . Retrieved from Le prix des terres: http://www.le-prix-des-terres.fr/levolution-des-prix/prix-des-terres-et…
Segers, Y., & Van Molle, L. (2004). Leven van het land: Boeren in België (1750-2000). Leuven: Davidsfonds.
Sintobin, S. (2008, december 16). Vlaams Parlement: Plenaire vergadering.
Sintobin, S. (2015, februari 4). Vlaams Parlement: Commissievergadering.
Slomp, J. (2016). Ook boeren aanwezig op manifestatie tegen TTIP en CETA. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/ook-boeren-aanwezig-op-manifestatie-tegen-ttip-en-ce…
Soboh, R., Oude Lansink, A., & Van Dijk, G. (2011). Efficiency of Cooperatives and Investor Owned Firms Revisited. Journal of Agricultural Economics, 142–157.
Sodiaal. (2015). Notre identité coopérative . Retrieved from Sodiaal: http://www.sodiaal.fr/sodiaalfr/index.aspx?site=SODFR&lang=FR§ion=I…
Stahel, W. (2016). The circular economy. Nature Vol. 531, 435-438.
Statistics Belgium. (2016). Bodemgebruik. Retrieved from Statistics Belgium: http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/leefmilieu/geo/bodemgebr…
Statistics Belgium. (2016). Wat is de consumptieprijsindex? Retrieved from Statistics Belgium: http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/economie/consumptieprijz…
Statistics Canada. (2015). Canada - At a Glance. Retrieved from Agriculture and Agri-Food Canada: http://www.agr.gc.ca/resources/prod/Internet-Internet/MISB-DGSIM/ATS-SE…
Steen, M. (2004, november 6). Andere innovatie – Essay over innoveren waarin onderzoekers en ontwikkelaars meer open kunnen staan voor de ander. Utrecht: Universiteit voor Humanistiek.
Tereos. (n.d.). Overview. Retrieved from Tereos: http://tereos.com/en/our-group/profile
United Nations. (2015). Sustainable Development Goals. Retrieved from United Nations: http://www.un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals/
Van Dale. (2016). Betekenis 'landbouw' . Retrieved from Van Dale: http://www.vandale.be/opzoeken?pattern=landbouw&lang=nn
Van Damme, W. (2016, oktober 26). CETA en EU–beschamend. Retrieved from https://willyvandamme.wordpress.com/2016/10/24/ceta-en-eu-beschamend/
Van Den Borne. (n.d.). Precisie Landbouw cyclus bij Van Den Borne aardappelen. Retrieved from Van Den Borne: http://www.vandenborneaardappelen.com/nl/140/contact-met-van-den-borne-…
Van Den Borne, J. (2012). Precisielandbouw: telen tot op de centimeter nauwkeurig . Retrieved from Flanders Cleantech Association: http://fca.be/nl/node/1353
Van Houdenhove, I. (2016, september 28). Revolutie in de stal: meer dierenwelzijn en meer opbrengst dankzij slimme technologie. Campuskrant KU Leuven.
Van Huylenbroeck, G. (2016, januari 21). Schaalvergroting kan je niet lichtzinnig beoordelen. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/schaalvergroting-kan-je-niet-lichtzinnig-beoordelen
van Meijl, H., & van Tongeren, F. (2002). The Agenda 2000 reform, would prices and GATT-WTO export constraints. Europe Review of Agricultural Economics, 445-470.
Van Zeebroeck, M. (2012). Steun aan investeringen in de landbouw: een Europese vergelijking . Brussel: Departement Landbouw en Visserij afdeling Monitoring en Studie .
Vandenkendelaere , T. (2017). Impact CETA op landbouw nog onduidelijk. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/impact-ceta-op-landbouw-nog-onduidelijk
Vangeyte, J. (2014, november 28). Precisielandbouw gaat verder dan enkel technologie. Retrieved from ILVO: http://www.ilvo.vlaanderen.be/NL/Pers-en-media/Alle-media/articleType/A…
Vanthemsche, P. (2015, november 20). "Boerenbond is een organisatie om fier op te zijn". Retrieved from Boerenbond: https://www.boerenbond.be/actualiteit/boerenbond-een-organisatie-om-fie…
Veefkind, D. (2016, oktober 25). Coaches zien toename in burn-outs bij boeren. Retrieved from Agrocoach: http://www.agrocoach.nl/toename-in-burn-outs-bij-boeren/
Verhulst, A., & Bublot, G. (1980). De Belgische land-en tuinbouw: verleden en heden. Brussel: Cultura.
Vivescia. (2017). Le groupe en bref. Retrieved from Vivescia: http://www.vivescia.com/groupe-en-bref
Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing. (2016). Bestedingen op de hoeve en boerenmarkten in België. VLAM.
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2001, oktober 24). Landbouw blijft harde noot bij WTO-onderhandelingen. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/Landbouw_blijft_harde_noot_bij_WTO-onderhandelingen
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2008, juli 22). Als Doha flopt, zijn de kosten hoog. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/Als_Doha_flopt_zijn_de_kosten_hoog
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2011, december 5). "Landbouwsector evolueert met twee snelheden". Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/Katrien_Helsen_SBB_en_Carl_De_Braeckeleer_DLV_Landbo…
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2012, januari 9). "Landbouw heeft in Nederland en Vlaanderen dezelfde troeven en problemen" . Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/Frits_Thissen_Nederlandse_landbouwraad_Landbouw_heef…
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2012, maart 19). Laag landbouwinkomen noopt sector tot schaalvergroting. Retrieved from VILT: https://www.biw.kuleuven.be/nieuws/fiches/vilt-120320.pdf
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2014, juli 23). Minder dan 25.000 Vlaamse landbouwbedrijven. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/minder-dan-25000-vlaamse-landbouwbedrijven
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2014, juni 30). Rusland breidt importverbod Europees vlees verder uit. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/rusland-breidt-importverbod-europees-vlees-verder-uit
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2015, februari 24). Familiale boer beschikt (slechts) over 2/3 van de grond. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/familiale-boer-beschikt-slechts-over-2/3-van-de-grond
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2015, juli 28). Nota toont duidelijke gevolgen Russisch embargo aan. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/nota-toont-duidelijke-gevolgen-russisch-embargo-aan
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2015, april 16). Vierhonderd Vlaamse boeren werken samen in machinering. Retrieved from VILT.
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2015, december 23). Vlaamse landbouw schikt zich naar vergroening GLB. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/vlaamse-landbouw-schikt-zich-naar-vergroening-glb
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2016, oktober 31). Fedagrim lanceert 'Garantieplan voor behoud landbouw'. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/fedagrim-lanceert-garantieplan-voor-behoud-landbouw
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2016, september 20). Ook boeren aanwezig op manifestatie tegen TTIP en CETA. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/ook-boeren-aanwezig-op-manifestatie-tegen-ttip-en-ce…
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2017, januari 31). Frans-Belgische expertise inzake melkvee in één team. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/frans-belgische-expertise-inzake-melkvee-in-een-team
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2017, februari 14). Impact CETA op landbouw nog onduidelijk. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/impact-ceta-op-landbouw-nog-onduidelijk
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2017, maart 22). Leerkrachten aan landbouwscholen vergaren info over bio. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/leerkrachten-aan-landbouwscholen-vergaren-info-over-…
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2017, maart 13). Precisielandbouw wordt een vak aan de UGent. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/precisielandbouw-wordt-een-vak-aan-de-ugent
Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw. (2017, januari 10). Wat als je euro's en niet hectaren neemt als maat? Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/wat-als-je-euros-en-niet-hectaren-neemt-als-maat
Vlaams Infocentrum Land-en Tuinbouw. (2014, mei 28). 1 op 10 Waalse landbouwers is bioboer. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/1-op-10-waalse-landbouwers-is-bioboer
Vlaams Infocentrum Land-en Tuinbouw. (2014, mei 28). 1 op 10 Waalse landbouwers is bioboer. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/1-op-10-waalse-landbouwers-is-bioboer
Vlaams Infocentrum Land-en Tuinbouw. (2015, januari 28). Areaal ggo's wereldwijd gestegen met 6 miljoen hectare. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/areaal-ggos-wereldwijd-gestegen-met-6-miljoen-hectare
Vlaams Infocentrum Land-en Tuinbouw. (2016, oktober 18). Farmers2Farmers.org wil ecoboeren met elkaar verbinden. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/farmers2farmersorg-wil-ecoboeren-met-elkaar-verbinden
Vlaams Infocentrum voor Land- en Tuinbouw. (2011, februari 3). Peeters promoot gebruik ICT-toepassingen in landbouw. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/Peeters_promoot_gebruik_ICT_toepassingen_in_landbouw
Vlaams Infocentrum voor Land- en Tuinbouw. (2016, september 14). Landbouwers dreigen met boycot tegen Ahold Delhaize. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/landbouwers-dreigen-met-boycot-tegen-ahold-delhaize
Vlaams Infocentrum voor Land- en Tuinbouw. (2016, augustus 16). Miljardenverlies voor de Franse landbouw. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/miljardenverlies-voor-de-franse-landbouw
Vlaams Infocentrum voor Land- en Tuinbouw. (2017, maart 31). BelOrta en Coöperatie Hoogstraten overwegen fusie. Retrieved from VILT: http://www.vilt.be/belorta-en-cooeperatie-hoogstraten-overwegen-fusie
Vlaams Instituut voor Biotechnologie. (2015). Oppervlakte van GGO-gewassen blijft toenemen .
Wageningen University and Reseach. (n.d.). BSE, de gekke koeienziekte. Retrieved from Wageningen University and Reseach: http://www.wur.nl/nl/show/BSE-1.htm
World Trade Organization. (2017). Understanding the WTO: the organization. Retrieved from World Trade Organization: https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org6_e.htm
