Een onverwerkt verleden. Ida en historische trauma's in het hedendaagse Polen.
De voorspellende kracht van films: Ida
Spitsen uw oren zich gretig bij het horen van het Belgisch volkslied? Gaat uw hart sneller slaan bij de aanblik van Manneke Pis? Voelt u zich een rasechte Belg, uw liefde voor frietjes buiten beschouwing gelaten?
Maar weinig mensen zullen op deze vragen positief antwoorden. Wij Belgen lachen eens collectief met de kleine omvang van ons landje, roemen ons bier en chocolade luidop wanneer we op vakantie zijn, maar daar stopt het voor velen ook. Wij Belgen zijn ons vooral vaak bewust van de beperkte mate waarin wij ons ‘Belg’ voelen.
Voor veel mensen elders in de wereld is dit echter een heel ander verhaal. Een Rus kan tot tranen toe bewogen worden wanneer hij spreekt over zijn ‘Rodina’, het vaderland. Fiere Fransmannen zullen vol liefde vertellen over hun cuisine, met de baguettes en bouillabaisses. Minder lyrische voorbeelden bestaan ook. Sterk nationalistisch getinte oorlogen werden in een niet zo ver verleden uitgevochten op de Balkan, waarbij voormalige buren elkaar naar het leven stonden omwille van hun verschillende afkomst. Ook meer recent zijn voldoende voorbeelden te vinden: terrorismedreiging, vluchtelingenproblematiek… Het heeft meerdere mensen ertoe verleid zich uit te drukken in termen als ‘eigen volk eerst’, zich vastklampend aan hun Belg-zijn als superieure eigenschap.
Het gaat hier in wezen om nationaliteit. Meer nog, het gaat om de beleving en het potentiële belang van de nationale identiteit binnen de individuele identiteit. Wie ‘ik’ is, hangt in deze gevallen vaak samen met de vraag wat het precies betekent om nationaliteit A of B te hebben. Hoe past de individualiteit binnen het nationale narratief en vice versa? En vooral, in welke mate zijn deze twee überhaupt met elkaar te vereenzelvigen?
Dergelijke vragen vormden de kern van mijn onderzoek naar de Poolse nationale identiteit en het belang ervan binnen de Poolse maatschappij. Wat houdt dat nu precies in, Pools-zijn? U kunt zich afvragen waarom ik daar wakker van lig. Polen bevindt zich op ruim duizend kilometer van België; wat daar gebeurt, is vaak een ver-van-ons-bed-show. Maar dat vragen rond nationale identiteit toch nog relevant kunnen zijn, blijkt uit de felle kritiek die verschenen is op de Poolse film Ida, bekroond met de Oscar voor beste buitenlandse film in 2015.
Ida vertelt het integere verhaal van twee vrouwen die doorheen het desolate landschap van het naoorlogse Polen trekken, op zoek naar hun afkomst. Op subtiele wijze lijkt Ida in eerste instantie vragen te stellen die louter betrekking hebben op de individuele identiteitszoektocht van beide vrouwen. Hun ontdekkingen leiden de vrouwen er echter toe niet enkel hun eigen identiteit te herzien, maar ook hun affiniteit met hun Poolse identiteitsbeleving. De impliciete vraag luidt als volgt: hoe kan de individuele identiteit verzoend worden met de bestaande ideeën rond de Poolse identiteit? Ida stelt deze vraag zonder een duidelijk antwoord te formuleren. Concepten als schuld, slachtoffer, Poolse jood of niet-Pool worden op hun kop gezet en zonder veroordeling aan de kijker gepresenteerd.
De felle kritiek die nadien op de film gekomen is in Polen, toont aan dat enkele van de gesuggereerde vragen kwaad bloed hebben gezet. Uit de corpusanalyse blijkt dat men vooral moeite heeft met de voorstelling van de nationale identiteit, die niet overeenstemt met hoe zij die als individu percipiëren en linken aan hun individuele identiteit.
Het onderzoek toont aan dat ‘Poolsheid’ doorgaans gelinkt wordt aan concepten zoals een diepgeworteld slachtofferperspectief en katholicisme. Een substantieel deel van de Poolse bevolking beschouwt zichzelf als het katholieke slachtoffer van een geschiedenis van jarenlange onderdrukking, door zowel het nazisme als het latere communisme. Suggesties zoals in Ida, dat katholieke Polen zich ook schuldig kunnen hebben gemaakt aan misdaden tegen joden, zijn uit den boze en worden afgedaan als anti-Poolse beschuldigingen. Dit zorgt ervoor dat elk diepgaander debat over historische verantwoordelijkheid uit de weg wordt gegaan en wordt omgeleid naar een verhitte discussie over (anti-)Poolsheid.
Pools-zijn is met andere woorden verankerd met katholiek-slachtoffer-zijn, waardoor mogelijke schuld of verantwoordelijkheid voor gepleegde misdaden wordt afgedaan als leugens en laster. De concepten ‘held’ en ‘slachtoffer’ zijn namelijk niet compatibel met ‘schuldig’. De positie van de Poolse jood is binnen dit discours zeer gecontesteerd. Poolse, nationale identiteit is namelijk een bijzonder exclusief concept; joodsheid valt hier niet onder. Het leverde Poolse joden de status van tweederangsburger binnen de Poolse maatschappij op. Door de grote focus op het slachtofferschap van de Poolse bevolking, wordt het lijden van de joodse/’niet-Poolse’ bevolking ondergeschikt gemaakt aan het eigen, nationale lijden, onderdeel van een zorgvuldig opgebouwd en gepropageerd nationaal narratief. Voor integratie is met andere woorden weinig ruimte. Een neveneffect is het ontstaan van een duidelijk wij-zij denken, wat verdere maatschappelijke polarisatie in de hand werkt.
De meest recente verontrustende ontwikkeling die hieraan gekoppeld is, is het feit dat de huidige Poolse regeringspartij PiS zeer sterk inspeelt op het diepgewortelde gevoel van slachtofferschap en onrechtvaardigheid dat eigen is aan het Poolse narratief. Het symbool van het nationaal lijden wordt uitgebuit en ingezet om de eigen politieke agenda, gekenmerkt door nationalisme en xenofobie, verder te verspreiden. Dit wordt tevens weerspiegeld in het opgelegde culturele programma. Kunst die zich niet houdt aan de opgelegde regels van PiS, wordt van verdere financiering of verspreiding onthouden. Er moet worden gefocust op het patriottisme en de slachtofferrol van de Poolse bevolking in de geschiedenis. Elke vorm van kunst die indruist tegen het opgebouwde Poolse narratief wordt geboycot. Vrije meningsuiting wordt enkel gedoogd als ze het Poolse narratief ten dienste staat.
Het gevolg hiervan is dat binnen de Poolse maatschappij geen mogelijkheid is om de Poolse identiteit te herzien, met inbegrip van (h)erkenning van historische trauma’s. De volhardende focus op het slachtofferschap dringt top-down door tot op het individuele niveau; de Pool neemt een weinig apologetische rol op en houdt vast aan wat de regering hem voorspiegelt. Dit vertaalt zich ook naar het buitenlands beleid toe; zo wordt onder andere zeer sterk tegen Europa gelobbyd, onder het motto ‘Polen eerst’. Discriminatie en racisme neemt toe binnen de afbrokkelende Poolse democratie. De geschiedenis lijkt vergeten te zijn en dreigt zichzelf te herhalen. Met alle mogelijke gevolgen van dien.
Abramovitch, Seth 2013 'Aftermath' Dares to Unearth Terrible Secrets of Poland's Lost Jews. The Hollywood Reporter. Beschikbaar via http://www.hollywoodreporter.com/news/aftermath-dares-unearthterrible-s…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Alehno, Olga & Jacek Liziniewicz 2012 Rosjanie dali pieniądze na „Pokłosie”. Gazeta Polska Codziennie. Beschikbaar via http://gpcodziennie.pl/14750-rosjaniedalipieniadzenapoklosie.html. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Andrzejczak, Piotr 2015 Jarosław Kaczyński o sukcesie "Idy": Cieszyłbym się bardziej, gdyby Oscara zdobył film… Pomponik. Beschikbaar via http://www.pomponik.pl/plotki/news-jaroslaw-kaczynskio-sukcesie-idy-cie…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Barraclough, Leo 2016 European Film Academy Joins Protest Against Polish Public Broadcaster’s Attack on „Ida”. Variety. Beschikbaar via http://variety.com/2016/film/global/european-film-academyprotest-polish…. Geraadpleegd op 5 april 2017.
Bielawski, Krzysztof 2012 A preview of the movie Pokłosie. Shtetl. Beschikbaar via http://www.sztetl.org.pl/en/cms/news/2879,a-preview-of-the-movie-poklos…. Geraadpleegd op 13 april 2017.
Biskupski, Zbigniew 2015 Rotmistrz Witold Pilecki - zapomniany bohater obozu Auschwitz [SYLWETKA]. Polska Times. Beschikbaar via http://www.polskatimes.pl/artykul/3730242,rotmistrz-witoldpilecki-zapom…. Geraadpleegd op 29 mei 2017.
Borowik, Irena 2010 Why has Religiosity in Poland not Changed since 1989? Five Hypotheses. Politics and Religion 3: 262-275.
Bradshaw, Peter 2014 Ida review: an eerily beautiful road movie. The Guardian. Beschikbaar via: https://www.theguardian.com/film/2014/sep/25/ida-pawel-pawlikowski-nun-…. Geraadpleegd op 5 maart 2017.
Busche, Andreas 2014 Die Krise einer Nonne. Die Zeit. Beschikbaar via http://www.zeit.de/kultur/film/201404/ida-film-pawel-pawlikowski. Geraadpleegd op 1 april 2017.
Council of Europe 2014 Eurimages. European Cinema Support Fund. Council of Europe. Beschikbaar via http://www.coe.int/t/dg4/eurimages/About/default_en.asp. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Denby, David 2014 “IDA”: a Film Masterpiece. The New Yorker. Beschikbaar via: http://www.newyorker.com/culture/culture-desk/ida-a-film-masterpiece. Geraardpleegd op 5 maart 2017.
Düker, Robert 2015 Die Kulturrevolution. Die Zeit. Beschikbaar via http://www.zeit.de/2015/51/polen-pisandrzej-duda-konservativen-widersta…. Geraadpleegd op 11 april 2017.
Esbenshade, Richard S. 1995 Remembering to Forget: Memory, History, National Identity in Postwar East-Central Europe. Representations 49: 72-96.
EU Eastern Partnership Culture and Creativity Programme 2017 How Poland develops its culture. European Union. Beschikbaar via https://www.culturepartnership.eu/en/article/kak-poljsha-razvivaet-svoy…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Fal, Michał 2013 Czy PISF wesprze film "Smoleńsk"? Krytyk: nie nagłaśniajmy obsesji. Producent: to film ważny dla wspólnoty narodowej. Na Temat. Beschikbaar via http://natemat.pl/83777,czypisf-wesprze-film-smolensk-krytyk-nie-naglas…. Geraadpleegd op 24 mei 2017.
Falkowska, Janina 1995 “The Political” in the Films of Andrzej Wajda and Krzysztof Kieslowski. Cinema Journal 34/2: 37-50.
2000 National Cinemas in Postwar East-Central Europe. Canadian Slavonic Papers 42/1-2: 1-5.
Felis, Paweł T. 2015 Wajda po Oscarze dla “Idy”: To piękny dzień w moim życiu. Wyborcza. Beschikbaar via http://wyborcza.pl/1,75410,17473722,Wajda_po_Oscarze_dla__Idy___To_piek… moim.html. Geraadpleegd op 23 maart 2017.
Forecki, Piotr 2013 Piotr Forecki: Legenda o Wandzie, co zastąpiła Niemca. Lewica. Beschikbaar via http://www.lewica.pl/?id=28839&tytul=Piotr-Forecki:-Legenda-o-Wandzie,-…. Geraadpleegd op 1 april 2017.
Graff, Agnieszka 2013 IDA "- subtelność i polityka. Krytyka Polityczna. Beschikbaar via http://krytykapolityczna.pl/kultura/film/graff-ida-subtelnosc-i-polityk…. Geraadpleegd op 5 maart 2017.
Gędłek, Krzysztof 2015 Nie chcemy tego Oscara! Polonia Christiana. Beschikbaar via http://www.pch24.pl/nie-chcemy-tego-oscara-,34088,i.html. Geraadpleegd op 23 maart 2017.
Gildia Reżyserów Polskich (Facebookprofiel) 2016 Gildia Reżyserów Polskich. Facebook. Beschikbaar via https://www.facebook.com/gildiarezyserowpolskich/photos/pcb.16587318210… 644397602/?type=3&theater. Geraadpleegd op 13 mei 2017.
Grangier, Eva 2000 Concrete Effects of the EU's Eastward Expansion on the Cultural Sector. (European) Cultural Policy in Poland. EIPCP. Beschikbaar via http://eipcp.net/transversal/1100/grangier/en/#t02. Geraadpleegd op 17 april 2017.
Grollmus, Denise 2013 In the Polish Aftermath. Tablet Magazine. Beschikbaar via http://www.tabletmag.com/jewish-arts-and-culture/129082/in-the-polish-a…. Geraadpleegd op 13 april 2017.
Gunia, Zuza 2015 "Ida" jest antypolska? Tak twierdzi fundacja Reduta Dobrego Imienia [wideo]. Nasze Miasto Warszawa. Beschikbaar via http://warszawa.naszemiasto.pl/artykul/ida-jestantypolska-tak-twierdzi-…. Geraadpleegd op 3 april 2017.
Grynienko, Katarzyna 2016 Polish Filmmakers Protest TVP Interference in Ida Broadcast. Film New Europe. Beschikbaar via http://www.filmneweurope.com/news/poland-news/item/112262-polishfilmmak…. Geraadpleegd op 13 mei 2017.
Haltof, Marek 1995 A Fistful of Dollars: Polish Cinema after the 1989 Freedom Shock. Film Quarterly 48/3: 15-25. 2002 Polish National Cinema. New York: Berghahn Books.
Hicks, Jeremy 2014 A unique exploration of Poland’s unspoken, unspeakable history – Ida is spectacular. The Conversation. Beschikbaar via http://theconversation.com/a-unique-exploration-ofpolands-unspoken-unsp…. Geraadpleegd op 21 maart 2017.
Hilberg, Raul 1992 Perpetrators, victims, bystanders: the Jewish catastrophe 1933-1945. New York: Harper Perennial.
Hollender, Barbara 2015 Ida Pawła Pawlikowskiego wchodzi na polskie ekrany. Rzeczpospolita. Beschikbaar via http://www.rp.pl/artykul/1059861-Ida-Pawla-Pawlikowskiego-wchodzi-na-po…. Geraadpleegd op 13 april 2017.
Ida razem z premier Kopacz 2015 Oscary 2015: Ida razem z premier Kopacz [MEMY KOPACZ] Zobacz wideo. Dziennik Zachodni. Beschikbaar via http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/3761153,oscary-2015-idarazem-z-p…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Ilczuk, Dorota 2015 Current issues in cultural policy development and debate. Cultural Policies and Trends in Europe. Beschikbaar via http://www.culturalpolicies.net/web/poland.php?aid=41. Geraadpleegd op 18 april 2017.
IMDb 2017 Ida Company Credits. IMDb. Beschikbaar via http://www.imdb.com/title/tt2718492/companycredits?ref_=tt_dt_co. Geraadpleegd op 18 april 2017.
In Your Pocket 2017 Late Polishness: Forms of National Identity After 1989. In Your Pocket. Beschikbaar via https://www.inyourpocket.com/warsaw/pozna-polskosc-formy-narodowej-tozs…. Geraadpleegd op 15 april 2017.
Insdorf, Annette 2013 Aftermath and Polish Ghosts. The Huffington Post. Beschikbaar via http://www.huffingtonpost.com/annette-insdorf/aftermath-and-polish-ghos…. Geraadpleegd op 17 april 2017.
Irwin-Zarecka, Iwona 1990 Neutralizing Memory: The Jews in Contemporary Poland. New Brunswick: Transaction Publishers.
Jarosław Kaczyński oburzony 2012 Jarosław Kaczyński oburzony. "'Pokłosie'? Nie widziałem i nie mam zamiaru oglądać tego filmu". Wiadomości. Beschikbaar via http://wiadomosci.wp.pl/jaroslaw-kaczynskioburzony-poklosie-nie-widzial…. Geraadpleegd op 13 april 2017.
JK/PAP 2014 Które filmy dostały dotację PISF-u? Newsweek. Beschikbaar via http://www.newsweek.pl/kultura/ktore-filmy-dostaly-dotacje-pisf-u-na-ne…. Geraadpleegd op 24 mei 2017.
Kaczyński, Łukasz 2015 Fundacja Reduta Dobrego Imienia: “Ida” to film o wymowie antypolskiej. Dziennik łódźki. Beschikbaar via http://www.dzienniklodzki.pl/artykul/3722792,fundacja-reduta-dobrego-im…. Geraadpleegd op 28 maart 2017.
Kancelaria Premiera 2015 Oscary 2015: Ewa Kopacz kibicuje polskim filmowcom. Youtube. Beschikbaar via https://www.youtube.com/watch?v=ludvufOkZkw. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Karpiuk, Dawid 2015 Antypolska “Ida”? Newsweek. Beschikbaar via http://www.newsweek.pl/opinie/idapawla-pawlikowskiego-antypolska-,artyk…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
KK 2016 "Ida" w TVP z dodatkowym komentarzem. "Więcej było sporu niż wdzięczności". Film Onet. Beschikbaar via http://film.onet.pl/wiadomosci/ida-w-tvp2-z-dodatkowymkomentarzem/emgd12. Geraadpleegd op 6 april 2017.
Komorowski dzwoni 2015 Komorowski dzwoni do Pawlikowskiego. TVN24. Beschikbaar via http://www.tvn24.pl/oscary-2015,114,m/komorowski-dzwoni-dopawlikowskieg…. Geraadpleegd op 24 mei 2017.
Kontrowersje wokół komentarza 2016 Kontrowersje wokół komentarza przed emisją flimu "Ida" w TVP2. Polscy reżyserzy protestują. Sasin z PiS: Nie wiem, przeciwko czemu tu protestować. Wiadomości. Beschikbaar via http://wiadomosci.wp.pl/kontrowersje-wokol-komentarza-przed-emisja-flim…. Geraadpleegd 13 mei 2017.
Kośmiński, Paweł 2016 TVP pokazała "Idę". Film opatrzono specjalnymi napisami i komentarzem. Wyborcza. Beschikbaar via http://wyborcza.pl/1,75248,19682328,tvp-pokazala-ide-film-opatrzonospec…. Geraadpleegd op 5 april 2017.
Koza, Patricia 2017 About Polish Film Institute. Polski Instytut Sztuki Filmowej. Beschikbaar via http://en.pisf.pl/about-polish-film-institute/about-polish-film-institu…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Kugelmass, Jack 1995 Bloody Memories: Encountering the Past in Contemporary Poland. Cultural Anthropology 10/3: 279-301.
Kuisz, Jarosław 2015 Polskość jako oferta. Wyborcza. Beschikbaar via http://wyborcza.pl/1,75968,19197276,polskosc-jako-oferta.html. Geraadpleegd op 6 april 2017.
Mach, Zdzisław 1993 Symbols, Conflict, and Identity. Essays in Political Anthropology. Albany: State University of New York Press.
Marshall, Lee 2014 A Beautiful, Sombre Gaze. Queen’s Quarterly 121/3: 401-410.
Na Temat (Facebookprofiel) 2017 Na Temat. Facebook. Beschikbaar via https://www.facebook.com/pg/natematpl/about/?ref=page_internal. Geraadpleegd op 1 april 2017.
Nalaskowski, Aleksandr 2014 Idzie po nas Ida czyli film zrobiony z nienawiści. Przypominamy poruszający felieton prof. Aleksandra Nalaskowskiego z tygodnika "w Sieci". wPolityce. Beschikbaar via http://wpolityce.pl/kultura/227316-idzie-po-nas-ida-czyli-film-zrobiony…. Geraadpleegd op 5 maart 2017.
Niemitz Dorota 2015 The Holocaust as Via Dolorosa: The mysticism of Piotr Chrzan’s Klezmer. WSWS. Beschikbaar via https://www.wsws.org/en/articles/2015/11/19/klez-n19.html. Geraadpleegd op 27 mei 2017.
Nouchi, Franck 2014 ‘Ida’ sonde le tréfonds de l’âme polonaise. Le Monde. Beschikbaar via http://www.lemonde.fr/culture/article/2014/02/11/ida-sonde-le-trefonds-…. Geraadpleegd op 1 april 2017.
Nowicka, Magdalena 2015 Polskość jako przedmiot sporu. Przykład następstwie film o kontrowersje dir. Władysława Pasikowskiego. Studia Socjologiczne 1/216: 183-210.
Palmer, Jack 2015 Film Review: Ida. Genocide Studies and Prevention: An International Journal 9/1: 122-124.
PAP 2015 " 'Ida' to film utrwalający antysemickie klisze". Interia Fakty. Beschikbaar via http://fakty.interia.pl/historia/news-ida-to-film-utrwalajacy-antysemic…. Geraadpleegd op 6 mei 2017. 2015 Komorowski o "Idzie": dobry film poznaje się po tym, że wywołuje dyskusję. Wiadomości. Beschikbaar via http://wiadomosci.wp.pl/komorowski-o-idzie-dobry-filmpoznaje-sie-po-tym…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Pawłowski, Roman 2014 PiS przedstawia program dla kultury. Kaczyński: jest sztuka dobra i jest sztuka zła. Wyborcza. Beschikbaar via http://wyborcza.pl/1,75968,15394457,PiS_przedstawia_program_dla_kultury… est.html. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Perlson, Hili 2017 Artists react to Polands’ Revisionist Cultural Policies. Artnet. Beschikbaar via https://news.artnet.com/market/cultural-workers-react-polish-cultural-p…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Polski Instytut Sztuki Filmowej 2017 Aftermath. Polski Instytut Sztuki Filmowej. Beschikbaar via http://en.pisf.pl/films/films-from-a-to-z/poklosie. Geraadpleegd op 17 april 2017.
Porter, Brian 2001 The Catholic Nation: Religion, Identity and the Narratives of Polish History. The Slavic and East European Journal 45/2: 289-299.
Potocki, Andrzej 2013 Pokłosie „Pokłosia”, czyli dlaczego antypolski film pokazuje ambasada III RP w Finlandii. wPolityce. Beschikbaar via http://wpolityce.pl/polityka/167823-poklosie-poklosiaczyli-dlaczego-ant…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
"Pokłosie" straci dotację 2013 "Pokłosie" straci dotację? PISF żąda zwrotu pieniędzy. Newsweek. Beschikbaar via http://www.newsweek.pl/kultura/film/poklosie-straci-dotacje--pisf-zada-…. Geraadpleegd op 17 april 2017.
"Pokłosie" współfinansowali Rosjanie 2012 "Pokłosie" współfinansowali Rosjanie. Spodobał im się scenariusz. Zapowiadają kolejne projekty w Polsce. wPolityce. Beschikbaar via http://wpolityce.pl/polityka/144624poklosie-wspolfinansowali-rosjanie-s…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Producent nie musi 2014 "Pokłosie". Producent nie musi oddawać dotacji PISF-owi. Wyborcza. http://wyborcza.pl/1,75410,17141939,_Poklosie____producent_nie_musi_odd… ISF_owi.html. Geraadpleegd op 17 april 2017.
Ratner, Megan 2014 Displaced Persons: Ida’s Window on Vanished Lives. Film Quarterly 67/3: 30-34.
RIRM 2017 M. Świrski: przy sadowym ściganie zniesławienie nie uważać, aby osłabić polskiego organu. Radio Maryja. Beschikbaar via http://www.radiomaryja.pl/informacje/m-swirski-przysadowym-sciganiu-zni…. Geraadpleegd op 13 april 2017.
Reduta Dobrego Imienia 2017 Kim jesteśmy? Reduta Dobrego Imienia. Beschikbaar via http://rdi.org.pl/. Geraadpleegd op 15 april 2017.
Reichman, Henry 1988 Reconsidering “Stalinism”. Theory and Society 17/1: 57-89Rojek, Zofia 2013 "Ida" pełna antysemickich stereotypów? Krytyka najnowszego filmu Pawlikowskiego. Na temat. Beschikbaar via http://natemat.pl/80843,ida-pelna-antysemickich-stereotypow. Geraadpleegd op 5 maart 2017.
Romanowska, Dagmara 2012 "Pokłosie" na plus: kino gatunku i rozszarpywanie ran. Film Onet. Beschikbaar via http://film.onet.pl/festiwale-filmowe/poklosie-na-plus-kino-gatunku-i-r…. Geraadpleegd op 13 april 2017.
RZ 2015 Film o rodzinie Ulmów nie otrzyma dotacji PISF. „Uzasadnienia ekspertów zdumiewające”. Niezależna. Beschikbaar via http://niezalezna.pl/69007-film-o-rodzinieulmow-nie-otrzyma-dotacji-pis…. Geraadpleegd op 29 mei 2017.
Rzeczkowski, Grzegorz 2012 Ciężar „Pokłosia”. Polityka. Beschikbaar via http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1533155,3,kulisy-poklosia-…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Saryusz-Wolska, Magdalena 2015 Geschichtspolitik in Polen. Die Debatten um den preisgekrönten Film "Ida" von Pawel Pawlikowski. Zeitgeschichte. Beschikbaar via http://www.zeitgeschichteonline.de/film/geschichtspolitik-polen. Geraadpleegd op 13 april 2017.
Scott, Anthony Oliver 2014 An Innocent Awakened. ‘Ida’, About an Excavation of Truth in Postwar Poland. The New York Times. Beschikbaar via https://www.nytimes.com/2014/05/02/movies/ida-about-anexcavation-of-tru…. Geraadpleegd op 5 maart 2017.
Shore, Marci 2005 Conversing with Ghosts. Jedwabne, Zydokomuna, and Totalitarianism. Kritika 6/2: 345-374.
Sobolewski, Tadeusz 2015 Prosto z Wenecji: Niechciany sukces polskiego "Klezmera". Wyborcza. Beschikbaar via http://wyborcza.pl/1,75410,18751286,prosto-z-wenecji-niechciany-sukces-…. Geraadpleegd op 27 mei 2017.
Stockmans, Pieter 2016 Is Polen op weg naar 21e eeuws fascisme? MO. Beschikbaar via http://www.mo.be/interview/polexit. Geraadpleegd op 11 april 2016.
Szeremietiew, Romuald 2012 A po Grossie jest „Pokłosie”. Związki Pasikowskiego z Grossem są tak oczywiste, że podkreślił je nawet "Tygodnik Powszechny”. wPolityce. Beschikbaar via http://wpolityce.pl/polityka/144121-a-po-grossie-jest-poklosie-zwiazki-…. Geraadpleegd op 11 mei 2017.
Todorova, Maria, et al. (eds.) 2014 Remembering Communism. Private and Public Recollections of Lived Experience in Southeast Europe. New York: CEU Press.
Trwa propaganda antypolskiego filmu 2013 Trwa propaganda antypolskiego filmu. Nagroda za „Pokłosie”. Niezależna. Beschikbaar via http://niezalezna.pl/39099-trwa-propaganda-antypolskiego-filmu-nagroda-…. Geraadpleegd op 13 april 2017.
Turczyk, Jacek 2014 PiS chce, żeby 1 proc. wydatków państwa szło na finansowanie kultury. Ale nie każdej. wPolityce. Beschikbaar via http://wpolityce.pl/polityka/184692-pis-chce-zeby-1-procwydatkow-panstw…. Geraadpleegd op 18 april 2017.
Waardenburg, Andre 2016 Beste Film Andre Waardenburg: Ida. NRC Handelsblad. Beschikbaar via https://www.nrc.nl/nieuws/2016/09/14/beste-film-andre-waardenburg-ida-4…. Geraadpleegd op 23 maart 2017.
Wigura, Karolina 2013 Dlaczego „Ida” tak gniewa. Częściowe podsumowanie dyskusji o filmie Pawła Pawlikowskiego. Kultura Liberalna. Beschikbaar via http://kulturaliberalna.pl/2013/11/26/wigura-dlaczego-ida-tak-gniewa-cz…. Geraadpleegd op 5 maart 2017.
Wróblewski, Janusz 2012 Paląca spuścizna. Polityka. Beschikbaar via http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/film/1532003,1,recenzja…. Geraadpleegd op 15 april 2017. 2015 Targ nad Żydem. Polityka. Beschikbaar via http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1634513,1,klezmer-to-ni…. Geraadpleegd op 27 mei 2017.
Zawadzka, Anna 2013 To łatwo - feminizm i światło! Lewica. Beschikbaar via http://lewica.pl/blog/zawadzka/28791/. Geraadpleegd op 5 april 2017.
Żaryn, Stanisław 2015 Płużański: „Ida” to film antypolski, który przynosi więcej szkody niż pożytku. Nie cieszę się z tego Oscara. Nasz wywiad. wPolityce. Beschikbaar via http://wpolityce.pl/polityka/234878-pluzanski-ida-to-film-antypolski-kt…. Geraadpleegd op 28 maart 2017.
Zubrzycki, Geneviève 2016 The Politics of Jewish Absence in Contemporary Poland. Journal of Contemporary History 0/0: 1-28