Een verantwoord(elijk) ethisch beleid en morele zorg in woon-zorgcentra. Een verkennende studie.
Een verantwoord(elijk) ethisch beleid en morele zorg in woon-zorgcentra
Een verantwoord(elijk) ethisch beleid en morele zorg in woon-zorgcentra
Waarop kan een ethisch verantwoord beleid in (openbare) woon-zorgcentra gestoeld zijn? Wat is de rol van morele zorg daarin? Deze twee vragen vormen samen het uitgangspunt voor een verkennende studie.
Actuele context
Sinds het tweede deel van de zesde staatshervorming, werden tal van bevoegdheden inzake zorg en welzijn overgedragen van de federale naar de Vlaamse regering. De werking van woon-zorgcentra valt onder het Beleidsdomein Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, aangestuurd door minister Jo Van Deurzen. Het Agentschap Zorg en Gezondheid fungeert als beleidsuitvoerende instantie. De bestaande woon-zorgcentra zijn vooral ontsproten uit religieuze initiatieven, diensten van het OCMW of private initiatieven. De overheid speelt een rol in de kwaliteitsopvolging en de organisatie van erkende woon-zorgcentra. Ook ethiek en een ethisch beleid staan op de agenda van de Vlaamse overheid. In december 2017 zou er een studiedag gepland zijn. Met een verkenning van een aantal inhoudelijke topics in deze scriptie, maken we een oefening van wat daar misschien aan bod kan komen. Welke kernbegrippen kunnen verbindend werken tussen de vele verschillende zienswijzen en aandachts-punten?
Mogelijke inhoud
Een eerste doelstelling is om op zoek te gaan naar een aantal kernthema’s en een basisraamwerk dat verder kan worden ontwikkeld, aangepast en bediscussieerd. Een tweede doelstelling is inzichten te verzamelen die in een hoge mate gedeeld kunnen worden en daarbij te funderen én praktisch inzetbaar zijn. De keuze voor de geraadpleegde bronnen is in die zin selectief, maar niet vrijblijvend. Daarnaast wordt de keuze van de bronnen bepaald door twee specifieke invalshoeken. Actuele politieke ontwikkelingen in Vlaanderen vormen ten eerste een invalshoek, ook als het gaat om spiritualiteit en levensbeschouwing. Op dezelfde hoogte staan ten tweede ervaringen en kennis uit de (ouderen)zorgpraktijk. Inzichten uit de ethiek, de sociale wetenschappen, vrijzinnig-humanistische en pastorale begeleiding en de narratieve gerontologie worden concreet aangewend om inhouden aan te reiken.
Ethische relatie
Een zorgrelatie kunnen we beschouwen in het licht van een ethische relatie. Het in allereerste instantie aangaan en behouden van die relatie, vertrekt dan als het ware uit een oerverplichting, die ons daartoe oproept, dan wel uitnodigt. Dit doet in filosofisch opzicht meteen denken aan Levinas. Vanuit de zorgpraktijk verwoordt verpleegkundige Cora Van der Kooij iets gelijkaardigs, met name dat onbaat-zuchtigheid voorafgaat aan welke morele imperatief dan ook. Zorgethica Nel Noddings meent dan weer dat alle verplichtingen ondergeschikt zijn aan het in stand houden van de zorgrelatie. Dezelfde, een gelijkaardige of een verwante kerngedachte kan vanuit verschillende invalshoeken, disciplines en met diverse bewoordingen aangehaald worden. Met één woord en in een – onvolkomen – poging zoveel mogelijk invalshoeken te capteren: verantwoordelijkheid?
Verantwoordelijkheid
Verantwoordelijkheid is een kernbegrip in de (concrete) zorgrelatie. Daarenboven vatten we verantwoordelijkheid als een politieke noodzaak. Evenzeer beschouwen we verantwoordelijkheid als een centrale morele categorie. Het is dus een gelaagd begrip dat de koppeling faciliteert tussen verschillende niveaus en inhoudelijke bekommernissen. Rekening houden met een reële, actuele en particuliere politieke context, maakt dat de combinatie ethiek en verantwoordelijkheid pragmatisch en inhoudelijk tot iets hanteerbaars leidt. Het is in die zin ook logisch om van de werkelijkheid te vertrekken. Vanuit de praktijk van het zorgen en de concrete context van woon-zorgcentra, dient absoluut de nodige input in rekening gebracht te worden. Zorgethiek en bio-ethiek zijn zeker te raadplegen domeinen. Steeds komt terug hoe we ons verhouden tot anderen. Verantwoordelijkheid komt daarbij ofwel letterlijk aan bod, ofwel in dialoog met andere denkers en ideeën. Filosofisch gezien vinden we in fenomenologische stromingen betekenis-volle inhoudelijke aanknopingspunten. Inzichten uit de sociale en andere wetenschappen en disciplines, kunnen actief verzameld en ingezet worden.
Morele zorg
In de veelheid van informatie, is het verstandig om grondig na te denken over wat de rol is van mensen in een ethisch beleid en bij morele zorg. Ondanks een voortdurende en noodzakelijke interactie tussen beleid en zorg, durven we te stellen dat een ethisch beleid de vorm en morele zorg de inhoud kan zijn. Enerzijds is zorg dan een morele categorie op zich. Anderzijds is (morele) zorg ingebed in een veel ruimer kader. Morele zorg is allerminst een afgebakend vakdomein, noch een passe-partout om alle twijfels en moeilijkheden te ondervangen. Als professionaliteit gaat het niet om een expertenrol, evenmin om een losse competentie. Morele zorg is enerzijds de verantwoordelijkheid van iedereen. Anderzijds zijn zinvragen, morele dilemma’s en ethische kwesties op allerlei niveaus dermate complex en urgent, dat ‘iemand’ die (bege)leidt natuurlijkerwijs deel uitmaakt van (zorg)teams. Ethici en (moraal)filosofen hebben volgens ons het prachtige voorrecht dat te doen, als zij zich daartoe geroepen weten.
Raamwerk als besluit
Het woonzorgdecreet van 13 maart 2009, met daarin opgenomen ‘een beleid ontwikkelen rond ethisch verantwoorde zorg’, is een politieke verankering van de noodzaak van zo’n beleid. Waar het al een zweem van top-down zou kunnen hebben, kan dit worden bijgestuurd door de input van praktijkmensen, zorg- en bio-ethici, morele consulenten, pastorale begeleiders en zo meer. In concreto inhouden die door hen aangereikt worden, nopen tot een gedegen beleid inzake ethisch verantwoorde zorg. Uitgangspunt én doel is dat de wisselwerking tussen theorie en praktijk enerzijds en tussen beleid en praktijk anderzijds, steunt op authenticiteit en relevantie. De ontmoetingen en het samenzijn met mensen in woon-zorgcentra, bewegwijzeren het pad naar een open raamwerk.
Literatuur
Geciteerde literatuur
Boeken en artikels
Alma, H. (2005), ‘Humanisme en christendom als bronnen van zin’, in Duyndam, J., M. Poorthuis en T. de wit (red.) Humanisme en religie: controverses, bruggen, perspectieven, Eburon Delft, p. 339-354.
Baier, A. (1987), ‘Hume, the women’s Moral Theorist? From Woman and Moral Theory’, in feder Kittay, E. and D. T. Meyers, (red.), Totowa, N.J.: Rowman &Littlefield Publishers, 1987.
Beauchamp, T.L. (2001), Philosophical Ethics: An Introduction to Moral Philosophy, Mcgraw-Hill.
Beauchamp, T.L. (2003), ‘The Origins, Goals, and Core Commitments of The Belmont Report and Principles of Biomedical Ethics’ , in Walter, J. en E. Klein. (red), The Story of Bioethics: From Seminal Works to Contemporary Explorations, Georgetown University Press, p. 17-46.
Bird, M., ‘Dementia and Suffering in Nursing Homes’, in E. MacKinlay (red.) (2002), Mental Health and Spirituality in Later Life, The Haworth Pastoral Press, p. 49-67.
Childress, J. F. (2003), ‘Principles of Biomedical Ethics: Reflections on a Work in Progress’, in Walter, J. en E. Klein. (red.), The Story of Bioethics From Seminal Works to Contemporary Explorations, Georgetown University Press, p. 47-66.
De Prins, P. (2003), ‘Kwaliteit van werken en leven in rusthuizen. Tussen systeem en leefwereld’, In Ethiek & Maatschappij. Tijdschrift over actuele ethische problemen en thema's. Jg 6, n° 2 – 2003: Themanummer: Oud worden in een verouderende samenleving. Enkele morele uitdagingen en perspectieven, samengesteld door Patrick Loobuyck, p. 51-66.
Derkx, P. (2011), Humanisme, zinvol leven en nooit meer ‘ouder worden’. Een levensbeschouwelijke visie op ingrijpende biomedisch-technologische levensverlenging, VUBPRESS.
Dillen, A., A. Liégeois en A. Vandenhoeck (red.) (2009) , De moed om te spreken en te handelen. Profetisch pastoraat, Halewijn, Antwerpen, p. 212- 232.
Duyndam, J. en Poorthuis M. (2003), Levinas. Kopstukken filosofie. Lemniscaat.
Engelhardt, H.T, jr. (2003), ‘The Foundations of Bioethics: Rethinking the Meaning of Morality’, in Walter, J. en E. Klein. (red.), The Story of Bioethics: From Seminal Works to Contemporary Explorations, Georgetown University Press, p. 91-109.
Estes C.L., S. Biggs en C. Phillipson (2003), Social Theory, Social Policy and Ageing. A critical introduction, Maidenhead: Open University Press.
Hekman, Susan J. (1995) Moral voices. Moral selves. Carol Gilligan and Feminist Moral Theory. Pennsylvania State University Press, p. 1-33.
Houtepen R. en M.-J. Smits (1993), ‘Ontwikkelingen in de verpleegkundige ethiek: van regelethiek naar zorgethiek?’, In Wijsgerig Perspectief 34 (1993/94).
Kanne, M. & M.A. Van den Hoven (2003), ‘Zorgethiek: denken over verantwoordelijkheid en zorgbehoeften’, in L.L.E Bolt, M.F. Verweij en J.J.M. Van Delden, Ethiek in de praktijk, Assen, p. 103-112.
Moore, L. (2009), ‘Chapter 3. Ethical Tensions for the older person and carers’, in Hudson, A. en L. Moore, Caring for Older People in the Community, Chichester: Wiley Blackwell, p. 61-87
Mooren, J.H. (2011), ‘De zes pijlers van humanistieke methodiek’, in H. Alma, Waardevolle wetenschap, Universiteit voor Humanistiek, p. 191-203.
Mooren, J.H. (2013), ‘Een methodiek van het humanistisch geestelijk werk’, In: Bakens in de stroom. Naar een methodiek voor het humanistisch geestelijk werk, p. 133-169.
Noddings, N. (1984), Caring. A Feminine Approach to ethics & Moral Education, University of California Press.
Pellegrino, E.D (2003), ‘From Medical Ethics to a Moral Philosophy of the Professions’, in Walter, J. en E. Klein. (red.), The Story of Bioethics: From Seminal Works to Contemporary Explorations, Georgetown University Press, p. 3- 15.
Pellegrino, E. (2005), ‘The “telos” of medicine and the good of the patient’, in Viafora, C. (red.), Clinical Bioethic. A Search for the Foundations, Springer, p. 21-32.
Porié, F. en P. Nemo (2006), 11 gespreken. Emmanuel Levinas aan het woord. Uitgeverij Ten Have/Pelckmans.
Randall, W. (2001), ‘Storied Worlds: Acquiring a Narrative Perspective on Aging, Identity, and Everyday Life’, in Kenyon, G. en P. Clark, B. de Vries (red.), Narrative Gerontology. Theory, Research and Practice, Springer Publishing Company.
Ricoeur, P. (1990), Soi- même comme un autre, Le Seuil, Paris.
Soames, S. (2003), Philosophical Analysis in the Twentieth Century, Volume 1:
The Dawn of Analysis, Princeton University Press.
Tronto, J. (1993), Moral Boundaries. A political argument for an ethic of care, New York, Routledge.
Tronto, J. (2013), Caring Democracy: Markets, Equality, and Justice, NYU Press.
Van Coillie, G. (2007), Onderwijzen zonder wijzen. De Onderwijskunde voorbij. Filosofisch-ethische refelecties, in Ethische Perspectieven (17)2.
Vandecasteele, P. (2008), De scheidingslijn tussen pastoraal en ethiek, in Pastorale Perspectieven - 2e jaargang, nr. 138, Maart 2008.
Van der Kooij, C, (2002), Gewoon lief zijn. Het maieutisch zorgconcept en het verzorgen van mensen met dementie. Utrecht, Uitgeverij LEMMA BV.
Van Deurzen, J. (2016), Beleidsbrief Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Ingediend door minister Jo Vandeurzen op 21 oktober 2016 (2016-2017). Vlaams Parlement.
Vansteenkiste, K. (2013) , ‘Laat de mensen spreken’, in Kerckhove C., C. De Kock en E. Vens, Ethiek en zorg in de hulpverlening: Over taboes gesproken, Academia Press, p. 17-28.
van Vugt, J. (2003), De actualiteit van het geweten, Budel, Damon.
Verdult, R., (1993), Dement worden: een kindertijd in beeld. Belevingsgerichte begeleiding van dementerende ouderen. Uitgeverij Intro, Nijkerk.
Vosman, F. (2003), ‘Voor en na het geweten. Van geweten naar moreel onderscheidingsvermogen en omzichtigheid.’, In van Vugt, J., De actualiteit van het geweten, Budel, Damon.
Internet
Centre d’Action Laïque , www.laicite.be
Commissievergadering, Commissie voor Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, dinsdag 25 oktober 2016, 14.05 u, Vraag om uitleg over spirituele zorgverlening in de Vlaamse welzijns- en zorgsectoren van Griet Coppé aan minister Jo Vandeurzen, geraadpleegd op 28 mei 2017 via https://www.vlaamsparlement.be/commissies/commissievergaderingen/108859…
Demens.nu – Unie van Vrijzinnige Verenigingen, www.demens.nu
Elisabeth, www.pastoralezorg.be
Humanistisch Verbond, www.humanistischverbond.nl
SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 467 van GUY D'HAESELEER, aan JO VANDEURZEN VLAAMS MINISTER VAN WELZIJN, VOLKSGEZONDHEID EN GEZIN, Private rustoorden- Klachten en controles, 8 maart 2017, geraadpleegd op 28 mei 2017 via http://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1257637
Vereniging van Geestelijk VerZorgers, www.vgvz.nl
Stuurgroep morele bijstand vzw, www.stuurgroepmorelebijstand.be
Geraadpleegde literatuur
Bryden, C en E. MacKinlay (2002), ‘Dementia – A Spiritual Journey Towards the Divine: A Personal View of Dementia’, in E. MacKinlay (red.), Mental Health and Spirituality in Later Life, The Haworth Pastoral Press
Bource, J. (2008), ‘Spiritualiteit en humanistisch raadswerk bij justitie’, In: G. Coene (red.), De kunst buiten het zelf te treden. Naar een spiritueel atheïsme, VUBPress.
Brinkhuis, B. (1993), ‘Een inhoudelijke bepaling van het humanistische raadswerk, de pastorale zorg en de psychotherapie’, in Brinkhuis, F., Raadslieden, Pastores en Therapeuten. Een vergelijkend literatuuronderzoek over humanistisch raadswerk, pastorale zorg en psychotherapie, VUBPress/Interior, 1993, pp. 13-37.
Bulhof, I.N. (2005), Westers en Oosters humanisme, in Duyndam, J., M. Poorthuis en T. de wit (red.), Humanisme en religie: controverses, bruggen, perspectieven, Eburon Delft, p. 301- 318.
Coene G. en K. Raes (2008), Ethisch(e) zorgen. Filosofie en Ethiek van de Zorg en de Hulpverlening. Gent, Academia Press.
Dohmen, J. en J. Baars (2010) , De kunst van het ouder worden. De grote filosofen over ouderdom. Ambo.
Edmondson, R. (2015), Ageing, Insight and Wisdom. Meaning and practice across the lifecourse, Policy Press, University of Bristol.
Gubrium, J.F. (2001), ‘Narrative, Experience and Aging’, in Kenyon, G., P. Clark en B. de Vries (red.), Narrative Gerontology. Theory, Research and Practice, Springer Publishing Company.
Hepworth, M. (2001), Stories of Aging, Philapdelphia, Open University Press, p. 3-62.
Hide, K. (2002), ‘Symbol Ritual and Dementia’, in MacKinlay, E. (red.), Mental Health and Spirituality in Later Life, The Haworth Pastoral Press.
Hutsebaut, D. (1998), ‘Als volwassene omgaan met geloof. Een keuzeproces en geen vanzelfsprekendheid meer’, in Collationes 28, p. 407-424.
Kaplan E.A (1999), ‘Trauma and Aging. Marlene dietrich, Melanie Klein and Marguarite Duras’, uit Woodward, K., Figuring Age. Woman, Bodies, Generations, Indiana University Press, p. 171-194.
Kenyon G.M. en W. L. Randall (2001), ‘Narrative gerontology: an overview’, in Kenyon, G., P. Clark en B. de Vries (red.), Narrative Gerontology. Theory, Research and Practice, Springer Publishing Company.
Mangum,T. (2000), ‘Literary History as a Tool of Gerontology’, in Cole, T.R., R. Kastenbaum en R. E. Ray (red.), Handbook of the Humanities and Aging, Springer Publishing Company, p. 214-234.
Marshall, M. (2009), ‘Working with older people with dementia in the community’, in Hudson, A. en L. Moore, Caring for Older People in the Community, Chichester, Wiley Blackwell, p. 167-199.
Morganroth Gullette, M. (2000), ‘Age studies as Cultural studies’, in Cole, T.R., R. Kastenbaum en E. Ray (red.), Handbook of the Humanities and Aging, Springer Publishing Company, p. 62-76.
Mooren, J.H. (2008), Geestelijke verzorging en psychotherapie, Primair en secundair referentiekader, Uitgeverij de Graaff, p. 29-36.
Pauer-Studer, H. (1996), Das Andere der Gerechtigkeit: Moraltheorie im Kontext der Geschlechterdifferenz, Wiley-VCH Verlag GmbH.
Schoeters, C. en C. Van Maele (2001), ‘Luisteren is mijn vak’, in Pijpen, C. (red.), Ik ben naar Marrakech geweest. Moreel consulenten ontmoeten mensen in hun zoektocht naar zin., VUBPress, p. 15-53.
Teuwen, L. (2009), Dood van een therapeut. Non-dualiteit binnen de hulpverlening, VUBPRESS.
Thylén, P, A. Wennlund & E. Bischofberger (2006), Framtidens åldersutveckling ställer geriatrisk etik på prov, in Läkartidningen nr. 41, volym 103.
Van den ende, T. (2005), Horizontale transcendentie als humanistisch perspectief, in Duyndam, J., M. Poorthuis en T. de wit (red.), Humanisme en religie: controverses, bruggen, perspectieven, Eburon Delft, p. 393-403.
Van der Schans B. en P. Van der Wal (2016), ‘Mensen met dementie en hun zingeving’, in tijdschrift voor ouder worden en samenleving, p. 45-47.
Van Iersel, T. (2016), ‘Gelukkig sterven we. Ethiek en zingeving in woon-zorgcentra’, in Lovah, Magazine voor huisartsen-in-opleiding.
Veatch, R.M.(2003), ‘Revisiting A Theory of Medical Ethics: Main Themes and Anticipated Changes’, in Walter, J. en E. Klein. (red.), The Story of Bioethics: From Seminal Works to Contemporary Explorations, Georgetown University Press, p. 67-89.
Verdult, R.(2017), Over de empathische attitude in belevingsgerichte begeleiding. Afscheid van de psychogeriatie, zorggroep Apeldoorn, opgehaald op 12 april 2017 via http://www.stroeckenverdult.be/site/upload/docs/AFSCHEIDSLEZINGRR.pdf
Wyatt-Brown, A.M. (2000), The future of Literary Gerontology, Uit Thomas R. Cole, Robert Kastenbaum en Ruth E. Ray (ed.), Handbook of the Humanities and Aging, Springer Publishing Company, p. 41-61.
Zweerman, T. (2005), Franciscus van Assisi: menswaardig in de marge, in Humanisme en religie: controverses, bruggen, perspectieven, in Duyndam, J., M. Poorthuis en T. de wit (red.), Humanisme en religie: controverses, bruggen, perspectieven, Eburon Delft, p. 195-214.