Hoe overleven leerkrachten gedragsproblemen in de klas na de invoering van het M-decreet?
Het M-decreet is sinds de invoering op 1 september 2015 een hot topic in het onderwijs. Maar wist je dat sinds de start al meer dan 3.000 leerlingen de overstap terug hebben gemaakt van het buitengewoon naar het regulier onderwijs? Wist je dat deze leerlingen de aanpak van het buitengewoon onderwijs missen? En wist je dat leraren soms niet weten hoe ze deze leerlingen kunnen helpen en begeleiden? Deze bachelorproef heeft dit gegeven onderzocht, want zowel leraren die al jaren in het vak staan, als studenten, die hun eerste stappen in de onderwijspraktijk zetten, herkennen deze problemen.
Hulpkreet
Door het M-decreet komen meer leerlingen met specifieke noden en vragen in het regulier onderwijs terecht. Sommige leerlingen kampen met emotionele of gedragsproblemen. Die leerlingen kunnen op zich wel functioneren in het regulier onderwijs, maar dan wel op een voorwaarde, dat ze de nodige begeleiding krijgen. Dit is uiteraard een heuse uitdaging voor alle leraren.
Vaak weten leerkrachten uit het regulier secundair onderwijs niet hoe ze hierop kunnen reageren of hiermee moeten omgaan. Ze snakken naar extra ondersteuning om leerlingen met gedragsproblemen te begeleiden in de dagelijkse klaspraktijk, de vraag naar hulp blijkt enorm.
Back to sender
Eén van de zes krachtlijnen van het M-decreet belooft een antwoord te bieden op die vraag, maar toch zien we recent een nieuwe trend. 3.000 leerlingen stappen terug over van het regulier naar het buitengewoon onderwijs. Ze missen het ondersteunend kader dat het buitengewoon onderwijs hen biedt. Deze missende factor vormt het uitgangspunt van de bachelorproef.
De hoofdvraag van dit onderzoek luidt dan ook: “hoe kunnen leraren in het regulier onderwijs omgaan met leerlingen die ernstige gedragsproblemen vertonen?”
Onderzoek: theorie en praktijk
De bachelorproef bestaat uit een theoretisch gedeelte en een praktische toepassing in de vorm van een website. Het theoretische gedeelte start met een korte uitleg over het M-decreet en de denkwijze hierachter. Verder wordt er meer specifiek ingegaan op de leerlingen uit het type 3-onderwijs[1] die door de invoering van het M-decreet overstappen naar het regulier onderwijs. Verder komen ook alle gediagnosticeerde, maar niet-geattesteerde leerlingen met gedragsproblemen aan bod die reeds in het gewoon onderwijs vertoeven. Tijdens dit hoofdstuk wordt de achtergrond van alle gedragsproblemen en -stoornissen besproken, bijvoorbeeld: de hechtingsstoornis, agressieproblemen, angststoornissen… Daarna zijn de verschillende observaties in zowel het buitengewoon als het regulier onderwijs beschreven. Alle methodieken die de geobserveerde leraren gebruiken alsook theoretische modellen komen aan bod. Deze uitgeschreven basis moet helpen om de praktische toepassing volledig uit te werken tot een goed en werkbaar pakket.
Website
Het praktisch gedeelte bestaat uit een website waarin verschillende, makkelijk beschreven methodieken terug te vinden zijn, die leraren kunnen hanteren in de dagelijkse lespraktijk. De doelgroep vormen leraren secundair onderwijs van de eerste en tweede graad, zowel studenten, beginnende leraren als leerkrachten die al jaren in de lespraktijk staan, kunnen hiervan gebruik maken. De methodieken zijn allereerst opgedeeld in “graad van ingrijpendheid”. Tips die makkelijk toe te passen zijn, hebben één ster en zaken die wat meer organisatie vergen, worden bestempeld met drie sterren. Dit maakt de site veel gebruiksvriendelijker. Op de website zijn daarnaast een aantal categorieën met tips en technieken opgesomd, zodat leraren heel makkelijk naar de pagina die voor hen van toepassing is, kunnen gaan. Het geraamte van de eerste categorie vormt het zorgcontinuüm. Dit theoretisch model behandelt de stappen die een school kan nemen om hun zorgbeleid zo goed mogelijk af te stemmen op de leerlingen. In de brede basiszorg kan de leerkracht differentiëren, de scholieren verantwoordelijkheid geven, structuur bieden… Wanneer de jongen of het meisje meer zorg nodig heeft, kan er gekozen worden voor redicodismaatregelen en in een verder stadium GON-begeleiding (momenteel de ondersteuningsnetwerken). De tweede categorie voorziet methodieken per stoornis. De gekozen stoornissen zijn ADHD, de autismespectrumstoornis en de hechtingsstoornis. Deze drie kwamen naar voor uit een afgenomen enquête bij leraren als meest voorkomend en moeilijk handelbaar in de klas. Een aantal technieken die beschreven zijn, vormen: de ABC-methode, acties in plaats van woorden, time-out, succeservaringen benoemen, spanningsontlading door humor… De laatste categorie “methodieken per symptoom” is ontwikkeld voor leerlingen die nog geen erkende stoornis hebben, maar wel probleemgedrag vertonen. Dit kan gaan van discussies uitlokken, tot moeite hebben met veranderingen en zelfs problemen hebben met stilzitten.
Leraren kunnen geïnspireerd worden door de tips en bijgevolg een aantal zaken uittesten via de website. Na verwerking van eigen ervaringen en die van het testpubliek, groeide de site uit tot een goed gestructureerd en aantrekkelijke tool, die iedereen kan gebruiken. Deze website biedt uiteraard geen waterdichte oplossing voor leraren die te kampen hebben met probleemgedrag, maar functioneert vooral als inspiratiebron. Een kleine stap in de goede richting, kan namelijk al een wereld van verschil maken.
De gedragsproblemen en -stoornissen die jongeren hebben, zijn zo divers dat bij elke leerling een andere aanpak nodig is. Leraren moeten daarom een aantal methodieken uittesten in hun klasgroep. Bij de ene leerling zal dit zeer goed werken en bij de andere heeft het minder effect. Daarnaast zal de eigen lerarenstijl een grote invloed hebben op welke technieken hem of haar aanspreken. Uit eigen ervaring spreekt vooral co-teaching aan, omdat zowel de leerlingen als de leraar zeer veel extra ondersteuning krijgen. Als onderwijzers echt hun best doen, lijkt dit slechts een kleine stap in de goede richting, maar het kan een wereld van verschil betekenen. Hopelijk zal deze bachelorproef met de uitgewerkte website daarom heel wat leraren inspireren.
Ook benieuwd geworden naar de website? Surf dan zeker eens naar: https://femkenijs1996.wixsite.com/bpgedragsproblemen en download de gratis app!
[1] Type 3: Leerlingen uit het buitengewoon onderwijs die kampen met een emotionele of gedragsstoornis zonder verstandelijke beperking.
Bibliografie
Literatuurlijst
Niet-digitale bronnen
Baltussen, A. C. (2003). Leerlingen met autisme in de klas. Een praktische gids voor leerkrachten en intern begeleiders . In Landelijk netwerk autisme.
Bitlhoven, D. B. (2010, februari 11). Cluster 4: Moeilijk gedrag - time out.
Boes, T. D. (2015). De kracht van co-teaching in het M-decreet. Klasse.
Deklerck, J. (2006). Onveiligheid integraal aanpakken: de ‘preventiepiramide’. Tijdschrift voor veiligheid.
De redactie. (2017, mei 15). Partijen bereiken akkoord over ondersteuningsmodel M-decreet. Het Laatste Nieuws.
E, D., & R, R. (2002). Overview of Self-Determination Theory: An Organismic Dialectical Perspective. Rochester: University of Rochester.
Education, L. o. (2016). Opvoedkunde 2B. M-decreet. Hasselt, Limburg, België: PXL Education.
Els Castelein, J. C. (2016). In Binnenklasdifferentiatie: een beroephsouding, geen recept (p.151). Leuven: Acco.
GO! Onderwijs. (2015). M-decreet: survivalguide. Brussel.
IJzendoorn, M. (2008). Opvoeding over de grens : gehechtheid, trauma en veerkracht. Amsterdam: Boom academic.
J., D. M. (2011). Preventie en remediëring in het secundair onderwijs. . In D. M. J, Verslagboek intervisie naar aanleiding van de oproep "Kasarmoede en onderwijs: is het aanbod inzake preventie en remediëring voldoende afgestemd op alle leerlingen en hun ouders?". Brussel: Koning Boudewijnstichting.
J, P. N. (2012). Cracking the behavior code. Educational leadership. .
Mossevelde, E. V. (1996). De klas in de hand: omgaan met en (be)geleiden van leerlingen. Leuven: Acco.
K., V. L. (2013-2014). Jeugdgezondheidszorg. Gezin & opvoeding: gedrags-, emotionele en opvoedingsproblemen. Katholieke Universiteit Leuven: Onderzoekseenheid Gezins- en Orthopedagogiek.
Lectoren opvoedkunde Hogeschool PXL. (2015-2016). Opvoedkunde jaar 2. Hasselt: PXL.
Matson J.L., H. M. (2012). How does relaxing the algorithm for autism affect DSM-V prevalence rates? . Journal of Autism and Developmental Disorders, 1549-1556.
Moortgat, L. (2013). Aan de slag met je klas. Antwerpen - Apeldoorn: Garant.
Onderwijs Vlaanderen. (z.j.). Antisociaalgedrag.
Struyven, K. (2013). In Binnenklasdifferentiatie: leerkansen voor alle leerlingen (p. 112). Leuven: Acco.
Vettenburg, N. B. (2003). Preventie gespiegeld. Leuven: Lannoo Campus.
Zimbardo, P. G., Weber, A. L., & Johnson, R. L. (2006). Psychologie: een inleiding.
Amsterdam: Pearson Education Benelux.
Digitale bronnen
A, D. (2008, december 23). De preventiepiramide. Geraadpleegd op 14 januari 2017, via http://www.law.kuleuven.be/PCW/visie.html#preventiepiramide
Autiwerkt. (2016). Basisinfo: kenmerken ASS. Geraadpleegd op 15 september 2016, via http://www.autiwerkt.be/basisinfo_autisme/wat_zien_we_kenmerken_van_ass
Baard, M. (2015, juni 1). Interventie bij probleemgedrag. Geraadpleegd op 18 januari 2017, via http://wij-leren.nl/interventies-bij-gedragsproblemen.php
Balansdigitaal. (2016). MCDD: oorzaak en gevolgen. Geraadpleegd op 15 november 2016, via http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/mcdd/oorzaak-en-gevolgen/
Balansdigitaal. (2016). Wat is asperger. Geraadpleegd op 14 augustus 2016, via, http://www.balansdigitaal.nl/stoornissen/asperger/wat-is-asperger/
Bentvelsen, Y. (2016). Sociale vaardigheden: agressie. Geraadpleegd op 14 januari 2017, via http://www.leren.nl/cursus/sociale-vaardigheden/agressie/
Brigitte Vermeersch, K. H. (2017, februari 19). Meer kinderen vinden hun weg in het type 9-onderwijs. Geraadpleegd op 15 april 2017, via http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.2895958#
Brunos. (2016, december 21). Wanneer is er sprake van probleemgedrag? Geraadpleegd op 28 december 2016, via http://mens-en-samenleving.infonu.nl/pedagogiek/154036-wanneer-is-er-sp…
BuSO KIDS. (2016). Afdeling OV3. Geraadpleegd op 25 augustus 2016, via de beroepsschool: http://www.buso-kids.be/afdelingen/ov3/home.html
BuSO KIDS. (2016). BuSO Kids. Geraadpleegd op 15 juni 2016, via http://www.buso-kids.be/
BuSO KIDS. (2016). De Passer. Geraadpleegd op 15 juni 2016, via http://www.de-passer.be/
CD&V. (2015, februari 2). Het ABC van het M-decreet. Geraadpleegd op 23 mei 2016, via http://www.sterkervlaanderensterkerland.be/artikel/het-abc-van-het-m-de…
Centrum ADHD Nederland. (2017, januari). Complimenten geven. Geraadpleegd op 20 februari 2017, via ADHD Nederland: http://www.adhd-nederland.nl/complimenten/
Classroomscreen. (2017). The best screen for every classroom. Opgehaald van Classroomscreen: http://classroomscreen.com/
CM. (2016). Depressie. Geraadpleegd op 18 september 2016, via http://www.cm.be/ziekte-en-behandeling/klachten-en-ziekten/depressie/
Conradi, R. (2015, september 13). 5 manieren om de klas stil te krijgen. Geraadpleegd op 20 december 2016, via Onderwijs van morgen: http://www.onderwijsvanmorgen.nl/5-manieren-om-de-klas-stil-te-krijgen/
Depressies.be. (2015, November). Depressie. Geraadpleegd op 18 januari 2017, via www.depressies.be
De redactie. (2017, juni 8). Leerlingen keren massaal terug naar buitengewoon onderwijs . Geraadpleegd op 8 juni 2017, via van De redactie: http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.2998371
DIVA. (2016, januari 2). Schoolcultuur binnen een schoolklimaat. Geraadpleegd op 18 januari 2017, via http://www.prodiagnostiek.be/?q=binnen-welke-fase-van-het-zorgcontinu%C…
Eureka Onderwijs. (2017). Autisme. Geraadpleegd op 18 januari 2017, via http://www.eurekaonderwijs.be/leerstoornissen/autisme
Freinetscholen. (z.j.). Basisgegevens Freinetscholen. Geraadpleegd op 14 januari 2017, via http://www.freinetschool.be/
Gedragsproblemen. (2013). Gedragsproblemen op school. Geraadpleegd op 15 november 2016, via https://gedragsproblemen33.wordpress.com/agressie/
Gedragsproblemen. (2014). Hechtingsstoornis. Geraadpleegd op 14 november 2016, via http://www.gedragsproblemen-kinderen.info/hechtingsstoornis
Geestelijk gezond Vlaanderen. (2016). Angststoornissen. Geraadpleegd op 23 december, via http://www.geestelijkgezondvlaanderen.be/angststoornissen
Geestelijk gezond Vlaanderen. (2016). Borderline. Geraadpleegd op 15 augustus 2016, via http://www.geestelijkgezondvlaanderen.be/borderline
Gelijke kansen in Vlaanderen. (2016). Geschiedenis. Geraadpleegd op 8 november 2016, via http://www.gelijkekansen.be/Hetbeleid/Gelijkekansenbeleid/Geschiedenisv…
Gelijke kansen Vlaanderen. (2016). Wetgeving GKGB Decreet. Geraadpleegd op 8 november 2016, via http://www.gelijkekansen.be/Hetbeleid/Wetgeving/Vlaanderen/GKGBdecreet…
Gelijke rechten voor iedere persoon met een handicap. (2014). VN verdrag. Geraadpleegd op 8 november 2016, via http://www.gripvzw.be/vn-verdrag.html
Gezondheid.be. (November, 2015). ADHD - Aandachtsstoornis met hyperactiviteit. Geraadpleegd op 25 januari 2017, via http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=292
Onderwijskiezer. (2016). Buitengewoon onderwijs. Geraadpleegd op 15 december 2016, via https://www.onderwijskiezer.be/v2/basis/basis_buo_detail.php?detail=24
Onderwijskiezer. (2016). BuSO onderwijsvorm 4. Geraadpleegd op 13 januari 2017, via: https://www.onderwijskiezer.be/v2/secundair/sec_buso_ov4_opl.php
Onderwijskiezer. (2016). OV 4. Geraadpleegd op 15 september 2016, via https://www.onderwijskiezer.be/v2/secundair/sec_buso_ov4.php
Onderwijsraad, V. (z.j.). Vertrouwensspelen. Geraadpleegd op 15 september 2016, via Sfeer op school: http://www.sfeeropschool.be/
Het Vlaamse ministerie van Onderwijs en Vorming. (2015). Grote lijnen van het M-decreet. Geraadpleegd op 24 februari 2017, via https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/grote-lijnen-van-het-m-decreet
Horeweg, A. (2014, juni 1). Gedragsproblemen in de klas: preventie. Geraadpleegd op 8 maart 2017, via: http://wij-leren.nl/gedragsproblemen-preventie.php
Horeweg, A. (2015, juni 1). ADHD. Tips voor de leerkracht. Geraadpleegd op 5 januari 2017, via http://wij-leren.nl/adhd-tips.php
Horeweg, A. (2015, juni 1). ASS. Tips voor de leerkrracht. Geraadpleegd op 12 januari 2017, via http://wij-leren.nl/autisme-ass-tips.php
Horeweg, A. (2016). Afspraken niet naleven. Geraadpleegd op 11 februari 2017, via http://gedragsproblemenindeklas.nl/gedragsproblemen/omgaan-moeilijk-ged…
Horeweg, A. (2016). Groepsprocessen in de klas. Geraadpleegd op 7 februari 2017, via http://wij-leren.nl/groepsprocessen.php
Horeweg, A. (2016). Hoe een goede groep maken? Geraadpleegd op 5 januari 2017, via http://gedragsproblemenindeklas.nl/gedragsproblemen/omgaan-moeilijk-ged…
Horeweg, A. (2016). Omgaan met moeilijk gedrag. Geraadpleegd op 2 februari 2017, via http://gedragsproblemenindeklas.nl/gedragsproblemen/omgaan-moeilijk-ged…
Ichtus groep. (2015). Gedragsproblemen. Geraadpleegd op 15 mei 2016, via http://www.ichthusgroep.nl/diensten/specialismen/gedragsproblemen/defau…
Kennis- en expertisecentrum voor kinderen met ADHD of ADD. (2017). Wat is ADHD? Geraadpleegd op 21 september 2016, via Zit stil: http://www.zitstil.be/
Kerpel, A. (2014, juni 1). Differentiatie. Geraadpleegd op 7 maart 2017, via http://wij-leren.nl/differentiatie-uitleg.php
Kerpel, A. (2014, juni 1). Hechtingsstoornissen. Geraadpleegd op 23 februari 2017, via http://wij-leren.nl/hechtingsstoornissen-hechting.php
Kind en gezin. (z.j.). Straffen. Geraadpleegd op 5 maart 2017, via http://www.kindengezin.be/opvoeding/opvoeden/straffen/
Landelijk netwerk autisme. (z.j.). Tips voor het bieden van structuur in ruimte, tijd en activiteiten. Geraadpleegd op 15 februari 2017, via http://landelijknetwerkautisme.nl/tips-voor-het-bieden-van-structuur-ru…
Lerarenopleiding Thomas More. (2016). Zorgcontinuüm. Geraadpleegd op 16 januari 2017, via http://eerstehulpvoorstarters.weebly.com/zorgcontinuuumlm.html
Linden, B. V. (2009, september 17). Leerkrachtgedrag bij autisme, 70 tips. Geraadpleegd op 12 februari 2017, via: https://www.onderwijsmaakjesamen.nl/dossiers/omgaan-met-verschillen/lee…
Media. (2017). Gedragsprobleem of -stoornis. Geraadpleegd op 2 februari 2017, via Gedragsproblemen bij kinderen: http://www.gedragsproblemen-kinderen.info/informatie-gedragsproblemen
Mousider. (2012, november 17). Terugkerende droom. Geraadpleegd op 1 maart 2017, via 1001 kortverhalen: http://www.1001korteverhalen.nl/spannende-verhalen/87-terugkerende-droo…
MPI De Kaproenen. (2015). Type 3. Geraadpleegd op 15 mei 2016, via http://www.mpidekaproenen.be/type-3.html
Onderwijs Vlaanderen. (2016, februari 8). Invoering M-decreet brengt geen grote verschuivingen teweeg. Geraadpleegd op 15 februari 2016, via http://onderwijs.vlaanderen.be/nl/invoering-m-decreet-brengt-geen-grote…
Onderwijs Vlaanderen. (2016). Begeleiding inclusief onderwijs. Geraadpleegd op 24 april 2016, via https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/begeleiding-inclusief-onderwijs
Onderwijs Vlaanderen. (2016). GON. Geraadpleegd op 24 april 2016, via https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/gon
Onderwijs Vlaanderen. (2016). Grote lijnen van het M-decreet. Geraadpleegd op 24 april 2016, via https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/grote-lijnen-van-het-m-decreet
Onderwijs Vlaanderen. (2015). Handelingsplannen. Geraadpleegd op 16 januari 2016, via http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/buitengewoononderwijs/handeling…
Participate Autisme. (2015). Sticordi-maatregelen. Geraadpleegd op 24 april 2016, via http://www.participate-autisme.be/go/nl/ondersteuning-zoeken/de-praktis… gids/fiche.cfm?id=226&question=80
Participatie autisme. (2015). Autisme in de hersenen. Geraadpleegd op 14 augustus 2016, via http://www.participate-autisme.be/go/nl/autisme-begrijpen/wat-is-autism…
Prodia. (2016). Binnen welke fase van het zorgcontinuüm passen welke maatregelen? Geraadpleegd op 18 januari 2017, via http://www.prodiagnostiek.be/?q=binnen-welke-fase-van-het-zorgcontinu%C…
Prodiagnostiek. (2015). Observatie van probleemgedrag. Geraadpleegd op 20 december 2016, via Prodiagnostiek: http://www.prodiagnostiek.be/materiaal/ADP_Bijlage14_Observeren.pdf
PSSB. (2016). Info. Geraadpleegd op 18 september 2016, via PSSB: http://www.pssb.be/
Santermans, M. (2017, mei 23). Verhoogde zorg in de klas: nieuwe regels schooljaar 2018-2018. Geraadpleegd op 7 juni 2016, via Klasse: https://www.klasse.be/83201/verhoogde-zorg-in-de-klas-nieuwe-regels-sch…
Spelbos, P. (2008). Psychologisch bureau. Opgehaald van Idee: http://www.idee-pmc.nl/therapeut/therapeut.html
Steunpunt ADHD. (z.j.). Drie subtypen van ADHD. Opgehaald van Steunpunt ADHD: http://www.steunpuntadhd.nl/is-het-adhd/ad(h)d-vaststellen/drie-subtype…
Vlaamse Onderwijsraad. (z.j.). Speeddating. Geraadpleegd op 18 januari 2017, via http://www.sfeeropschool.be/actie/sfeer-op-school/speeddating
Vlaamse Overheid. (2015). Wat is het M-decreet? Geraadpleegd op 31 mei 2016, via http://www.m-decreet.be/
VLOR. (z.j.). Methodieken voor meer sfeer op school. Geraadpleegd op 14 februari 2017, via http://www.sfeeropschool.be/
Vos, D. T. (2000, Oktober). Als agressie te extreem wordt. Geraadpleegd op 29 september 2016, via Opvoedadvies: http://www.opvoedadvies.nl/antisociaal.htm
Vos, D. T. (2006, februari). Oppositioneel opstandig gedrag. Geraadpleegd op 29 september 2016, via Opvoedadvies: http://www.opvoedadvies.nl/odd.htm
Weering, E. v. (2013, juni). Gesprekstechnieken. Geraadpleegd op 18 januari 2017, via http://www.leerlinggesprek.nl/
Wij Leren. (2015). Handelingsplan. Geraadpleegd op 18 september 2016, via http://wij-leren.nl/handelingsplan.php
Wilgenduin. (2012). Sticordi-maatregelen. Geraadpleegd op 15 juni 2016, via: http://wij-leren.nl/autisme-ass-tips.php
Zeitlin, P. I. (2003). Gedragsprobleem versus gedragsstoornis. Geraadpleegd op 15 mei 2016, via http://inazeitlin.nl/gedragsprobleem-vs-gedragstoornis/
Zitdatzo VZW. (z.j.). Opvoeden. Geraadpleegd op 8 september 2016, via http://www.zitdazo.be/opvoedingstips?gclid=CJC7x6Ko-M4CFRQ6Gwodep8Muw
Persoonlijke communicatie
PSSB. (2016, mei). Pilootproject. Munsterbilzen.
PSSB. (2016, Juni). Eindconclusie pilootproject.
Geraadpleegde werken
Niet-digitale bronnen
Anny Hermans Franssen, J. Z. (2007, augustus). Omgaan met autisme in de klas. Omgaan
met autisme in de klas. Tilburg, Nederland: Mesoconsult BV.
Boersma, C., & Matthys, W. (2016). Opvoedwijzer gedragsproblemen bij kinderen. Amsterdam: Hogrefe Uitgever.
CAR. (2010). Omgaan met ADHD in de klas. ADHD in de kijker. Hasselt, Limburg, België: Groep Lito.
Groenewegen, E. (2016). Monster in de klas: hechtingsproblemen, een lastige diagnose die aan de buitenkant vaak niet te zien is.
Horeweg, A. (2015). Gedragpsroblemen in de klas in het basisonderwijs. Leuven: Lannoo Campus.
K.I. Spermali. (2012). Stoomcursus. Een leerling met autisme op school. Wat nu? Brugge: Spermali Secundair onderwijs.
Marianne van Huisteden, M. V. (2003). Hechtingsstoornis - een kind zonder bodem. Deventer: Saxion hogeschool Ijsland.
Mary D. Salter Ainsworth, S. M. (1970). Attachment and the exploratory behaviour of one- year-olds in a strange situation. Child Development, 19.
Ploeg, J. V. (2007). Gedragsproblemen: ontwikkelingen en risico's. Rotterdam: Lemniscaat.
Prins, P., Bosch, J., & Braet, C. (2011). Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Struyven, K. (2016). Lezing "ieders leer-kracht": binnenklasdifferentiatie in de praktijk realiseren. (p. 15). Antwerpen: VUB.
Vandenbroek, A. (2009). De zelfdeterminatietheorie: kwalitatief goed motiveren op de werkvloer. Gedrag & organisatie, 335.
Digitale bronnen
Bewustworden. (z.j.). Trauma. Geraadpleegd op 18 september 2016, via: psychotherapie: http://www.bewustworden.be/psychotherapie/wat-trauma/
Eureka Onderwijs. (2015). Leerstoornissen: ADD. Geraadpleegd op 15 september 2016, via
http://www.eurekaonderwijs.be/leerstoornissen/add
Ik Tic (Tourettevereniging). (z.j.). Tics. geraadpleegd op 14 augustus 2016, via https://www.iktic.be/wat-is-tourette/tourette-symptomen/tourette-sympto…
Klasse. (2015). Geïndividualiseerd handelingsplan. Geraadpleegd op 18 september 2016, via: https://www.klasse.be/archief/een-geindividualiseerd-handelingsplan/
Klasse. (2016). M-decreet. Geraadpleegd op 15 december 2016, via https://www.klasse.be/reeks/m-decreet/
Lancksweerdt, P. (2015). M-decreet. Infomoment voor partners uit hulpverlening en gezondheidszorg. Roeselare: CLB. Geraadpleegd op 24 april 2016, via http://www.clbroeselare.be/infomoment/documenten/M-decreet.pdf
NYINK. (2016). Concentratieschermen. Geraadpleegd op 14 augustus 2016, via http://www.nyink.nl/concentratiescherm.html
Onderwijs Vlaanderen. (2016, februari 8). Invoering M-decreet brengt geen grote verschuivingen teweeg. Geraadpleegd op 15 mei 2016, via: http://onderwijs.vlaanderen.be/nl/invoering-m-decreet-brengt-geen-grote…
Onderwijs Vlaanderen. (2016). OV 3. Geraadpleegd op 14 augustus 2016, via: http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/buitengewoon-onderwijs/secundai…
Onderwijskiezer. (2015). Buitengewoon onderwijs. Geraadpleegd op 14 augustus 2016, via https://www.onderwijskiezer.be/v2/basis/basis_buo_detail.php?submit=zoe…
Stedelijk onderwijs. (2017). OV 3. Geraadpleegd op 14 augustus 2016, via leerexpert:https://www.stedelijkonderwijs.be/leerexpert/opleidingsvorm-3
Peters, M. (2009). Hechting: stijlen. Geraadpleegd op 6 juni 2017, via Anaba: http://www.anababa.nl/ontwikkeling/hechting/stijlen
PSSB. (2017). Info. Geraadpleegd op 15 juni 2016, via van PSSB: http://www.pssb.be/
Tourette. (2014). Wat is tourette? Geraadpleegd op 14 augustus 2016, via http://www.tourette.be/ts/faq.shtml
Wybaillie, K. (2014). Psychotherapie .Geraadpleegd op 21 september 2016, via Bewust worden: http://www.bewustworden.be/psychotherapie/wat-trauma/
