Onderzoek naar slaapgedrag bij adolescenten
- JolienJoriskes
Onderzoek naar slaapgedrag bij adolescenten
Laura Boets en Jolien Joriskes
‘Slaap’ wordt steeds vaker door de media belicht. Er verschijnen artikels over slaaptekorten en –problemen. Er wordt een resem aan tips meegegeven hoe we allen beter kunnen slapen. Slaap is een complex gegeven dat nog wetenschappelijk onderzoek vereist. Daarom wordt in het kader van deze masterproef onderzoek gedaan naar slaapgedrag bij Vlaamse adolescenten tussen 13 en 15 jaar.
De puberteit is een periode waarin verandering en ontwikkeling plaatsvinden, om deze reden is voldoende slaap cruciaal in deze periode (Weener, 2013). Toch blijkt dat adolescenten over het algemeen te weinig en slecht slapen. Er is bij hen een drastische vermindering in het aantal uren slaap merkbaar. Zo behaalt 73% van de Europese adolescenten tussen 12 en 17 jaar de slaapnorm van negen uur per nacht niet (Garaulet et al., 2011). Een Nederlandse studie bij 13- tot 15- jarigen geeft aan dat adolescenten een matige slaapkwaliteit ervaren. Ze hebben een lange inslaaptijd en ook vaker doorslaapproblemen (Meijer, Reitz, Dekovic, Van den Wittenboer, & Stoel, 2010).
“Als je goed slaapt, das goed hé.”
Het belang van gezond slaapgedrag mag niet onderschat worden. Zo speelt slaap een cruciale rol bij het leer- en denkvermogen van de adolescenten (Alfano, Zakem, Costa, Taylor, & Weems, 2009; Tanaka et al., 2002). Daarnaast komen er op fysiek vlak problemen voor zoals overgewicht, veroorzaakt door minder activiteit. Verder resulteert ongezond slaapgedrag in een lager gevoel van welbevinden en kan het risicogedrag met zich mee brengen (consumptie van verslavende middelen) (Pasch, Laska, Lytle, & Moe, 2010; Sivertsen, Skogen, Jakobsen, & Hysing, 2015; Wheaton, Olsen, Miller, & Croft, 2016). Kortom, verder onderzoek naar slaapgedrag bij adolescenten is essentieel aangezien de impact op verscheidene domeinen en er tot op heden nog niet veel geweten is over het slaappatroon van Vlaamse jongeren.
“Als ik vroeger moet gaan slapen, dan mis ik mijn programma!”
Er zijn verschillende determinanten die een invloed hebben op het slaapgedrag van adolescenten. Deze zijn onder andere kennis en attitude, eigen effectiviteit en barrières. Zo bleek uit onderzoek van Grunstein en Grunstein (2001) dat 40% van de adolescenten een tekort had aan kennis over slaapduur, slaperigheid en de risico’s bij ongezond slaapgedrag. Daarnaast ondervinden jongeren druk om langer op te blijven om nog te gamen, te chatten of om televisie te kijken (Burrell, 2009). Deze attitude wordt ook wel ‘FOMO’ genoemd oftewel ‘Fear Of Missing Out’, adolescenten ervaren angst om iets te missen.
“Als het over de jeugd gaat, zijn wij expert!”
Verder bleek dat een gevoel van eigen-effectiviteit essentieel is voor jongeren om voldoende slaap te behalen. Zo gaan adolescenten met een hoge eigen-effectiviteit eerder op een gepast uur slapen en is de kans groter dat ze een actieplan opstellen en uitvoeren. Gsm- en computergebruik zijn de grootste barrières die het stellen van gezond slaapgedrag in de weg staan. Aangezien bij huidige slaapinterventies geen verbetering in slaapduur en inslaaptijd werd vastgesteld, werd een andere onderzoeksaanpak gezocht om aan deze tekorten tegemoet te komen. Hierbij schuilt een mogelijkheid in participatief onderzoek. Dit is een onderzoeksaanpak waarbij verschillende personen uit de doelgroep betrokken worden bij elke stap van het onderzoeksproces. Bovendien wordt het dagelijks leven van de doelgroep en hun sterktes als uitgangspunt genomen.
“Ik denk dat we te weinig slapen.”
Op basis van de gevonden literatuur werden enkele onderzoeksvragen afgeleid. Eerst is het noodzakelijk om te weten of er nood is aan een interventie ter bevordering van gezond slaapgedrag. Pas wanneer er noodzaak blijkt te zijn, kan een interventie ontwikkeld worden aan de hand van de beïnvloedbare gedragsdeterminanten. Daarom werd reeds onderzocht welke determinanten volgens de adolescenten zelf de voornaamste invloed hebben op hun slaapgedrag. Tenslotte werd de vraag gesteld hoe adolescenten tussen 13 en 15 jaar in het ASO, TSO en BSO staan tegenover een participatieve aanpak (bij de ontwikkeling van een interventie ter bevordering van gezond slaapgedrag). Om deze onderzoeksvragen te beantwoorden werd gebruik gemaakt van een gemengde onderzoekmethode waarbij de nadruk werd gelegd op het kwalitatieve luik. Hiervoor werden focusgroepinterviews afgenomen bij een deelgroep van 74 participanten over de belangrijkste determinanten en participatief onderzoek. Daarnaast werd tevens een vragenlijst afgenomen omtrent slaapkwaliteit en -kwantiteit bij 143 studenten uit het tweede, derde en vierde middelbaar. Dit vond plaats in één middelbare school (ASO, TSO en BSO).
“Ik wil mijn slaappatroon veranderen want ik kan moeilijk opstaan.”
Uit de resultaten van dit onderzoek bleek dat adolescenten gemiddeld 7 uur 56 minuten slapen op schooldagen en gemiddeld 9 uur 52 minuten op vrije dagen. Met andere woorden, de slaapnorm werd niet behaald op schooldagen, wel op vrije dagen. Verder voert 51,8% van de adolescenten gewoontes uit voor het slapengaan die hen wakker houden (gamen, internet, tv-kijken, smartphone gebruiken) en gaat minder dan de helft van de adolescenten op een vast tijdstip slapen op schooldagen. Daarnaast werd de slaapkwaliteit van de jongeren als matig bevonden. Uit het kwalitatieve luik van deze studie kwam naar voor dat jongeren een tekort hebben aan kennis over de slaapnorm, maar over voldoende kennis beschikken omtrent slaaphygiëne en het belang van gezond slaapgedrag. Bovendien ziet de meerderheid van de adolescenten de voordelen in van een betere slaapkwaliteit en -kwantiteit, maar beschouwden dit niet als prioriteit. Opvallend was dat meer dan de helft van de adolescenten niet in staat is om hun slaapgedrag te veranderen omwille van de huidige routine en het gebrek aan zelfdiscipline. Verder konden de jongeren zich geen beeld vormen over het aantal uren dat anderen slapen maar beoordeelden ze de slaapkwaliteit als slecht. Daarnaast werd door de adolescenten aangegeven dat vooral gsm gebruik een invloed heeft op hun slaapgedrag en dat buitenschoolse activiteiten, televisie, school en routine ook barrières vormden. Tot slot rapporteerden de jongeren open te staan voor participatief onderzoek en vonden ze het noodzakelijk om te helpen bij het onderzoeksproces met begeleiding.
Kortom participatief onderzoek biedt een oplossing omdat het de doelgroep betrekt en rekening kan houden met barrières bij het ontwikkelen van een interventie. Tenslotte is het belangrijk dat toekomstige interventies componenten integreren om de eigen-effectiviteit van jongeren te verhogen.
Bibliografie
Adams, S.K., Daly, J. F., & Williford, D. N. (2013) Adolescent sleep and cellular phone use: recent trends and implications for research. Health Services Insights, 6, 99-103.
Alfano, C. A., Zakem, A. H., Costa, N. M., Taylor, L. K., & Weems, C. F. (2009). Sleep problems and their relation to cognitive factors, anxiety, and depressive symptoms in children and adolescents. Depression and anxiety, 26(6), 503-512.
Backhaus, J., Junghanns, K., Broocks, A., Riemann, D., & Hohagen, F. (2002). Test-retest reliability and validity of the Pittsburgh Sleep Quality Index in primary insomnia. Journal of Psychosomatic Research, 53, 737-740.
Bernert, R. A., Merrill, K. A., Braithwaite, S. R., Van Orden, K. A., & Joiner Jr, T. E. (2007). Family life stress and insomnia symptoms in a prospective evaluation of young adults. Journal of Family Psychology, 21(1), 58.
Blake, M., Waloszek, J. M., Schwartz, O., Raniti, M., Simmons, J. G., Blake, L. & Trinder, J. (2016). The SENSE Study: Post Intervention Effects of a Randomized Controlled Trial of a Cognitive–Behavioral and Mindfulness-Based Group Sleep Improvement Intervention Among At-Risk Adolescents. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 84(12), 1039-1051.
Brand, S., Gerber, M., Beck, J., Hatzinger, M., Pühse, U., & Holsboer-Trachsler, E. (2010). High exercise levels are related to favorable sleep patterns and psychological functioning in adolescents: a comparison of athletes and controls. Journal of Adolescent Health, 46, 133-141.
Brysbaert, M. (2014). Psychologie. Gent: Academia Press.
Burrell, J. (2009). Technology further deprives teens of sleep. Deseret News, 1-2.
Buysse, D. J., Reynolds, C. F., Monk, T. H., Berman, S. R., & Kupfer, D. J. (1989). The Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI): A new instrument for psychiatric research and practice. Psychiatry Research, 28(2), 193-213.
Cain, N., Gradisar, M., & Moseley, L. (2011). A motivational school-based intervention for adolescent sleep problems. Sleep Medicine, 12, 246-251.
Carskadon, M. A., Seifer, R., & Acebo, C. (1991). Reliability of six scales in a sleep questionnaire for adolescents. Sleep Research, 20, 421.
Cassoff, J., Knäuper, B., Michaelsen, S., & Gruber, R. (2013). School-based sleep promotion programs: effectiveness, feasibility and insights for future research. Sleep Medicine Reviews, 17(3), 207-214.
Chen, M., Wang, E. K., & Jeng, Y. (2006). Adequate sleep among adolescents is positively associated with health status and health-related behaviors. BMC Public Health, 6(1), 59.
Cortesi, F., Giannotti, F., Sebastiani, T., Bruni, O., & Ottaviano, S. (2004). Knowledge of sleep in Italian high school students: pilot-test of a school-based sleep educational program. Journal of Adolescent Health, 34(4), 344-351.
Crowley, S. J., Acebo, C., & Carskadon, M. A. (2007). Sleep, circadian rhythms, and delayed phase in adolescence. Sleep Medicine, 8, 602-612.
De Bourdeaudhuij, I., & Rzewnicki, R. (2001). Determinanten van fysieke activiteit. Vlaams Tijdschrift voor Sportgeneeskunde & -wetenschappen, 75-88.
De La Vega, R., Tomé-Pires, C., Solé, E., Castarlenas, E., Racine, M., Jensen, M. P., & Miró, J. (2015). The Pittsburgh Sleep Quality Index: Validity an Factor structure in young people. Psychological assessment, 27(4), e22-e27.
De Vrijer, L., Meijer, A., Wissink, I. & Dekovic, M. (2014). Slaapgedrag van adolescenten in relatie tot opvoeding en gedragsproblemen in drie etnische groepen. Kind en adolescent, 35, 37-52.
Drake, C., Nickel, C., Burduvali, E., Roth, T., Jefferson, C., & Badia, P. (2003). The pediatric daytime sleepiness scale (PDSS): sleep habits and school outcomes in middle-school children. Sleep, 26(4), 455-458.
Essner, B., Noel, E., Myrvik, M., & Palemo, T. (2014). Examination of the factor structure of the Adolescent Sleep Wake Scale (ASWS). Behavioral Sleep Medicine, 12, 1 – 12.
Exelmans, L., & Van den Bulck, J. (2015). Technology and sleep: how electronic media exposure has impacted core concepts of sleep medicine. Behavioral Sleep Medicine, 13(6), 439-441.
Fredriksen, K., Rhodes, J., Reddy, R., & Way, N. (2004). Sleepless in Chicago: Tracking the effects of adolescent sleep loss during the middle school years. Child Development, 75(1), 84-95.
Garaulet, M., Ortega, F. B., Ruiz, J. R., Rey-López, J. P., Béghin, L., Manios, … & Moreno, L. A. (2011). Short sleep duration is associated with increased obesity markers in European adolescents: effect of physical activity and dietary habits. The HELENA-study. International Journal of Obesity, 35, 1308-1317.
Griffiths, L. J., Parsons, T. J., & Hill, A. J. (2010). Self-esteem and quality of life in obese children and adolescents: a systematic review. International Journal of Pediatric Obesity, 5(4), 282-304.
Gruber, R., Somerville, G., Bergmame, L., Fontil, L. & Paquin, S. (2016) School-based sleep education program improves sleep and academic performance of school-age children. Sleep Medicine, 21, 93-100.
Grunstein, R., & Grunstein, R. R. (2001). Knowledge about sleep and driving in Australian adolescents. Sleep, 24, A111.
Israel, B. A., Eng E., Schulz, A. J, & Parker, E. A. (2005). Introduction to methods in community-based participatory research for health, Methods in community-based participatory research. San Francisco, CA: Jossey-Bass.
Israel, B. A., Schulz, A. J., Parker, E. A., Becker, A. B., Allen, A. J., & Guzman, J. R. (2003). Critical issues in developing and following community based participatory research principles. Community-based participatory research for health, 1, 53-76.
James, K. (2001) “I just gotta have my own space!”: the Bedroom as a leisure site for adolescent girls. Journal of leisure research, 33(1), 71-90.
James, S. L., & Lauer, H. E. (1998). Community based education of youth and the dangers of driving drowsy. Sleep, 21(Suppl. 3), A383.
Jenaro, C., Flores, N., Gómez-Vela, M., González-Gil, F., & Caballo, C. (2007). Problematic internet and cell-phone use: psychological, behavioral, and health correlates. Addiction Research & Theory, 15(3), 309-320.
Kira, G., Maddison, R., Hull, M., Blunden, S., & Olds, T. (2014). Sleep education improves the sleep duration of adolescents: a randomized controlled pilot study. Journal of Clinical Sleep Medicine, 10(7), 787-792.
LeBourgeois, M. K., Giannotti, F., Cortesi, F., Wolfson, A. R., & Harsh, J. (2005). The relationship between reported sleep quality and sleep hygiene in Italian and American adolescents. Pediatrics, 115(10), 257-265.
Leotta, C., Carskadon, M. A., Acebo, C., Seifer, R., & Quinn, B. (1997). Effects of acute sleep restriction on affective response in adolescents: Preliminary results. Sleep Research, 26, 201.
Livingood, W., Monticalvo, D., Bernhardt, J.M., Wells, K.T., Harris, T., Kee, K., … & Woodhouse, L. D. (2016) Engaging Adolescents Through Participatory and Qualitative Research Methods to Develop a Digital Communication Intervention to Reduce Adolescent Obesity. Health Education and Behavior, 1-11.
Lockley, S. W., & Foster, R. G. (2015). Slaap. Amsterdam: University Press.
Lufi, D., Tzischinsky, O., & Hadar, S. (2011) Delaying school starting time by one hour: some effects on attention levels in adolescents. Journal of Clinical Sleep Medicine, 7(2), 137-143.
McMakin, D. L., & Alfano, C. A. (2015). Sleep and anxiety in late childhood and early adolescence. Current opinion in psychiatry, 28(6), 483-489.
Meijer, A. M., Reitz, E., Dekovic, M., Van den Wittenboer, G., Stoel, R. (2010). Longitudinal relations between sleep quality, time in bed and adolescent problem behavior. Journal of child psychology and psychiatry, 51(11), 1278-1286.
Meltzer, L. J., Brimeyer, C., Russell, K., Avis, K. T., Biggs, S., Reynolds, A. C., & Crabtree, V. M. (2014). The children's report of sleep patterns: validity and reliability of the sleep hygiene index and sleep disturbance scale in adolescents. Sleep medicine, 15(12), 1500-1507.
Merikanto, I., Subivaari, J., Lahti, T., & Partonen, T. (2016). Eveningness relates to burnout and seasonal sleep and mood problems among young adults. Nordic journal of psychiatry, 70(1), 72-80.
Mesquita, G., & Reimão, R. (2010a). Quality of sleep among university students: effects of nighttime computer and television use. Arquivos de neuro-psiquiatria, 68(5), 720-725.
Mesquita, G., & Reimão, R. (2010b). Stress and sleep quality in high school Brazilian adolescents. Anais da Academia Brasileira de Ciências, 82(2), 545-551.
Michie, S., Van Stralen, M. M., & West, R. (2011). The behavior change wheel: A new method for characterising and designing behaviour change interventions. Implementation Science, 6(1), 42.
Minkler, M., Blackwell, A. G., Thompson, M., & Tamir, H. (2003). Community-based participatory research: implications for public health funding. American Journal of Public Health, 93(8), 1210-1213.
Minkler, M., & Wallerstein, N. (2008). Community-based participatory research: from process to outcomes. San Francisco, California: Jossey-Bess.
Moore, M., & Meltzer, L. J. (2008). The sleepy adolescent: causes and consequences of sleepiness in teens. Paediatric Respiratory Reviews, 9(2), 114-121.
Morgan, D.L. (1997) Planning Focus groups: Deciding on the numbers of groups. USA, Portland State University: SAGE Publications Inc.
Moseley, L., & Gradisar, M. (2009). Evaluation of a school-based intervention for adolescent sleep problems. Sleep, 32(3), 334-341.
Munezawa, T., Kaneita, Y., Osaki, Y., Kanda, H., Minowa, M., Suzuki, K., … & Ohida, T. (2011). The association between use of mobile phones after lights out and sleep disturbances among Japanese adolescents: a nationwide cross-sectional survey. Sleep, 34(8), 1013-1020.
National Sleep Foundation. (2011). 2011 Sleep in America Poll: Communications Technology in the Bedroom. Opgehaald 27 februari, 2017, van https://sleepfoundation.org/sleep-polls-data/sleep-in-america-poll/2011…
National Sleep Foundation. (2016). Teens and sleep. Opgehaald 15 mei, 2017, van https://sleepfoundation.org/sleep-topics/teens-and-sleep
Noland, H., Price, J., Dake, J., & Telljohann, S. (2009). Adolescents’ sleep behaviors and perceptions of sleep. Journal of school health, 79(5), 224-230.
Ogeil, R. P, & Phillips, J. G. (2015). Commonly used stimulants: Sleep problems, dependence and psychological distress. Drug and alcohol dependence, 135, 145-151.
Ohayon, M. M., Roberts, R. E., Zulley, J., Smirne, S., & Priest, R. G. (2000). Prevalence and patterns of problematic sleep among older adolescents. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 39(12), 1549-1556.
Olds, T., Blunden, S., Petkov, J., & Forchino, F. (2010). The relationships between sex, age, geography and time in bed in adolescents: A meta-analysis of data from 23 countries. Sleep Medicine reviews, 14, 371-378.
Olshansky, E., & Zender, R. (2011). The use of community-based participatory research to understand and work with vulnerable populations. Burlington: Jones & Barlett learning books.
Owens, J. A., Belon, K., & Moss, P. (2010). Impact of delaying school start time on adolescent sleep, mood, and behavior. Archives of pediatrics & adolescent medicine, 164(7), 608-614.
Paavonen, E. J., Solantaus, T., Almqvist, F., & Aronen, E. T. (2003) Four-year follow-up study of sleep and psychiatric symptoms in preadolescents: relationship of persistent and temporary sleep problems to psychiatric symptoms. Journal of Developmental & Behavioral Pediatric, 24, 307–314.
Pasch, K. E., Laska, M. N., Lytle, L. A., & Moe, S. G. (2010). Adolescent sleep, risk behaviors and depressive symptoms: are they linked? American Journal of Health Behavior, 34(2), 237-248.
Patel, S. R., & Hu, F. B. (2008). Short sleep duration and weight gain: a systematic review. Obesity (Silver Spring), 16(3), 643-653.
Pieters, D., De Valck, E., Vandekerckhove, M., Pirrera, S., & Wuyts, J. (2014). Effects of pre-sleep media use on sleep/wake patterns and daytime functioning among adolescents: the moderating role of parental control. Behavioral Sleep Medicine, 12, 427-443.
Pilcher, J. J., Ginter, D. R., & Sadowsky, B. (1997). Sleep quality versus sleep quantity: relationships between sleep and measures of health, well-being and sleepiness in college students. Journal of psychosomatic research, 42(6), 583-596.
Przybylski, A. K., Murayama, K., DeHaan, C. R., & Gladwell, V. (2013). Motivational, emotional, and behavioral correlates of fear of missing out. Computers in Human Behavior, 29(4), 1841-1848.
Quality Action (2017) Factsheet PQD: the staged levels of participation. Opgehaald 17 maart, 2017, van http://www.qualityaction.eu/wordpress/wp-content/uploads/2014/01/factsh…
Roberts, R. E., Roberts, C. R., & Duong, H. T. (2009). Sleepless in adolescence: prospective data on sleep deprivation, health and functioning. Journal of adolescence, 32(5), 1045-1057.
Rossbach, G. (2011). Eindelijk lekker slapen: holistische adviezen voor een goede nachtrust. Utrecht: AnkhHermes.
Sadeh, A., Raviv, A., & Gruber, R. (2000). Sleep patterns and sleep disruptions in school-age children. Developmental psychology, 36(3), 291.
Schraml, K., Perski, A., Grossi, G. & Simonsson-Sarnecki, M. (2011). Stress symptoms among adolescents: The role of subjective psychosocial conditions, lifestyle and self-esteem. Journal of adolescence, 34, 987-996.
Schuwer, R., Kreijns, K., & Vermeulen, M. (2014). Reasoned Action Approach. Opgehaald 17 mei, 2017, van https://www.slideshare.net/robertschuwer/wikiwijs-lessons-learned
Schwartz, D. R., & Carney, C. E. (2012). Mediators of cognitive-behavioral therapy for insomnia: a review of randomized controlled trials and secondary analysis studies. Clincal Psychological Review, 32(7), 664-675.
Sivertsen, B., Skogen, J.C., Jakobsen, R., & Hysing, M. (2015). Sleep and use of alcohol and drug in adolescence. A large population-based study of Norwegian adolescents aged 16 to 19 years. Drug and alcohol dependence, 149, 180-186.
Slaap (2016). In Pinkhof Geneeskundig woordenboek (2016). Opgehaald 29 november, 2016, van http://www.pinkhof.eu/UniLexIDS/pages/search.aspx
Soric, M., Turkalj, M., Kucic, D., Marusic, I., Plavec, D., & Misigoj-Durakovic, M. (2013). Validation of a multi-sensory activity monitor for assessing sleep in children and adolescents. Sleep Medicine, 14(2), 201-205.
Sufrinko, M. A., Varie, R. C., Lanzo, L., Bond, E. K., Trout, L. K., Ladd, E. R., & Everhart, E. (2015). Empirical validation of a Short version of the Adolescent Sleep Wake Scale using a sample of Ethnically diverse adolescents from an economically Disadvantaged community. Sleep med., 16(10), 1204-1206.
Sunseri, M., Liden, C. B., Farringdon, J., Pelletier, R., Safier, S., Stivoric, J., & Teller, A. (2009). The SenseWear Armband as a sleep detection device. Opgehaald 10 mei, 2017, van http://www.integratedfitnesssystems.com/wp-content/uploads/2012/10/Sens…;
Tan, E., Healey, D., Gray, A. R., & Galland, B. C. (2012). Sleep hygiene intervention for youth aged 10 to 18 years with problematic sleep: a before-after pilot study. BMC pediatrics, 12(1), 189.
Tanaka, H., Taira, K., Arakawa, M., Masuda, A., Yamamoto, Y., Komoda, Y., … & Shirakawa, S. (2002). An examination of sleep health, lifestyle and mental health in junior high school students. Psychiatry and Clinical Neurosciences, 56, 235-236.
Van den Bulck, J. (2004). Television viewing, computer game playing, and Internet use and self-reported time to bed and time out of bed in secondary-school children. Sleep, 27(1), 101-104.
Van den Bulck, J. (2007). Adolescent use of mobile phones for calling and for sending text messages after lights out: results from a prospective cohort study with a one-year follow-up. Sleep, 30(9), 1220-1223.
Viswanathan, M., Ammerman, A., Eng, E., Garlehner, G., Lohr, K. N., Griffith, D., ... & Webb, L. (2004). Community‐based participatory research: Assessing the evidence: Summary. Opgehaald 12 maart, 2017, van https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK11852/
Wallerstein, N., & Duran, B. (2010). Community-based participatory research contributions to intervention research: The intersection of science and practice to improve health equity. American Journal of Public Health, 100(1), S40-S46.
Weener, M. (2013). De effecten van slaap op het functioneren van adolescenten: het effect van slaapproblemen, depressieve stemming en opvoedingsstijl van ouders op het functioneren op school en studieprestaties van adolescenten. [Masterproef]. Nederland: Faculteit der maatschappij en gedragswetenschappen, Onderwijsinstituut Pedagogische en Onderwijskundige Wetenschappen.
Wheaton, A. G., Olsen, E. O., Miller, G. F., & Croft, J. B. (2016). Sleep Duration and Injury-Related Risk Behaviors Among High School Students, 2007-2013. Morbidity and Mortality Weekly Report, 65(13), 337-341.
Wolfson, A. R., & Carskadon, M. A. (1998). Sleep schedules and daytime functioning in adolescents. Child development, 69(4), 875-887.
Wright, M. T., Brito, I., Cook, T., Harris, J., Kleba, M. E., Madsen, W., … & Wakeford, T. (2013) What is Participatory Health Research? Berlin: International Collaboration for Participatory Health Research, 1-33.
Wright, M. T., Roche, B., von Unger, H., Block, M., & Gardner, B. (2009). A call for an international collaboration on participatory research for health. Health Promotion International, 1-8.
Xianchen, L. (2004). Sleep and Adolescent Suicidal Behavior. Journal Sleep, 27(7), 1351-1358.
Zavada, A., Gordijn, C. M. M., Beersma, G. M. D., Daan, S., Roenneberg, T. (2005). Comparison of the Munich ChornoType Quesionnaire with the Horne-Östberg’s Morningness-Eveningness score. Chronobiology International, 22(2), 267-278.
