AfD in de Bondsdag: een kwestie van identiteit
De resultaten van de Duitse Bondsdagverkiezingen op 24 september 2017 schokten binnen- en buitenland. In een land waar iedere vorm van xenofobie en rechts-nationalisme tot dusver wantrouwig bekeken werd, stemde 1 op de 8 kiezers voor het xenofobe, eurosceptische en rechts-populistische AfD. Ook in andere West-Europese landen maken rechts-populisten opgang: in Frankrijk maakte Marine Le Pen kans op het presidentschap en in Nederland is Geert Wilders populairder dan ooit.
Dat extreemrechts zijn opmars maakt in Duitsland (en in Europa over het algemeen) heeft sociaalpolitieke en economische redenen, maar ook de culturele dimensie mag niet uit het oog verloren worden. Rechts-populistische partijen als AfD en Front National voeren niet in de laatste plaats een identiteitspolitiek. In de weken voor de Bondsverkiezingen domineerden verkiezingsaffiches van AfD het straatbeeld met slogans als “Nieuwe Duitsers? Die maken we zelf” of “Islam? Past niet in onze keuken”. De partij pleit voor het behoud en de bescherming van de eigen identiteit, die ze als bedreigd ziet door de toenemende immigratie, de islam en Europese eenmaking. En dat in een land waar sinds het nationaalsocialisme een taboe rust op nationale identiteit en waar de Europese integratie na de wederopbouw een bestaansvoorwaarde was.
Nationale identiteit en nationale herinnering: ‘lieux de mémoire’ in Frankrijk en Duitsland
Mijn masterproef gaat over een concept dat onlosmakelijk verbonden is met dat van nationale identiteit: nationale herinnering. Ik heb een comparatief onderzoek uitgevoerd naar de bekende Franse notie en boekenreeks ‘lieux de mémoire’ (in het Nederlands ‘plaatsen van herinnering’) en de Duitse variant ervan, ‘Erinnerungsorte’.
Het begrip ‘lieux de mémoire’ is afkomstig van het gelijknamige werk van de Franse historicus Pierre Nora, dat hij in 1984 publiceerde. Voor de meer dan 6000 pagina’s lange bundel essays deed hij een beroep op de meest eminente historici van het land. Nora definieert zijn ‘lieux’ metaforisch als al dan niet tastbare ‘plaatsen’ waarin de Franse herinnering tot uiting komt, die in het collectieve geheugen van de natie gegrift staan en haar identiteit vormen. De ‘lieux de mémoire’ werden al snel opgenomen in het courante taalgebruik en veroorzaakten een golf van wetenschappelijke en minder wetenschappelijke uitgaven over plaatsen van herinnering.
17 jaar later, ongeveer een decennium na de val van de Berlijnse Muur, volgde een gelijkaardige uitgave in Duitsland, samengesteld door de historici Etienne François en Hagen Schulze: de ‘Deutsche Erinnerungsorte’. De adaptatie van een bij uitstek Frans concept naar Duitse context roept verschillende vragen op, die het uitgangspunt vormden van mijn onderzoek. In hoeverre bleven de Duitse auteurs trouw aan het Franse voorbeeld? Is het mogelijk om eenzelfde historiografische methode toe te passen in een land dat, in tegenstelling tot Frankrijk als natiestaat par excellence, gekenmerkt is door verdeling en conflict? Hoe motiveren de Duitse auteurs hun werk, gezien de nationalistische connotatie van de ‘lieux de mémoire’? Dit zijn maar enkele pertinente vragen.
Frans chauvinisme vs. Duitse nuchterheid
De Duitse auteurs verbeterden hun Franse voorganger in verschillende opzichten. Pierre Nora zou geen Fransman zijn als zijn oeuvre niet een tikkeltje chauvinistisch was. Waar de ‘Lieux de mémoire’ Frankrijk verheerlijken, zijn de ‘Erinnerungsorte’ in de eerste plaats zelfkritisch. Waar Nora het Vichyregime en het koloniale verleden achterwege laat, plaatsen François en Schulze de zwarte pagina’s van de Duitse geschiedenis centraal. Waar Nora Frankrijk neerzet als een harmonieuze en continue entiteit, staan in het Duitse werk conflicten en breuklijnen centraal. Symbolisch daarvoor zijn de ‘lieux partagés’: plaatsen van herinnering die niet uitsluitend Duits zijn maar ook tot het collectieve geheugen van andere landen behoren. Dit in tegenstelling tot de ‘lieux’ van Nora, die netjes afgebakend zijn aan de grenzen van de hexagoon.
Frankrijk en Duitsland en hun identiteitscrisissen
Ondanks de inhoudelijke verschillen, ligt in beide landen een identiteitscrisis aan de basis van de ‘Lieux de mémoire’ en de ‘Erinnerungsorte’. Het Frankrijk van de jaren 70 werd overspoeld door een ‘golf van herinnering’. Alles wat met het verleden te maken had, deed de kassa rinkelen. Boekenrekken werden gevuld met historische uitgaves en het jaar 1980 werd door de regering aan het “patrimoine” gewijd. Die obsessie was een manier om met een kantelpunt in de Franse geschiedenis om te gaan: de economische crisis van 1972 na de ‘Trente Glorieuses’, de toenemende migratie, de groeiende macht van Brussel en een onzekere toekomst in het vooruitzicht deden zowel academici als leken teruggrijpen naar het roemrijke verleden van Frankrijk.
In Duitsland was een dergelijke identiteitscrisis geen nieuw gegeven maar een aanslepende malaise. Al eeuwenlang worstelt het land met de “Deutsche Frage”, een kwestie waar een 19de-eeuws lied als “Was ist des deutschen Vaterland?” van getuigt. Na de Tweede Wereldoorlog was het concept ‘nationale identiteit’ taboe. Pas na de Wende in 1989 kwam geleidelijk aan een nieuwe interesse voor de nationale identiteit op gang: na 40 jaar scheiding waren Oost- en West-Duitsers op zoek naar wat hen bindt, of dat nu taal, cultuur of het gemeenschappelijke verleden was. Die nieuwe interesse bleef niet zonder controverse: in de jaren 80 brak de Historikerstreit (over historiografische uitdagingen omtrent het naziverleden) los en het fenomeen van ‘Vergangenheitsbewältigung’ vond zijn weerslag in alle maatschappelijk domeinen. Schuld en schaamte werden aan de volgende generatie doorgegeven. Dat de ‘Deutsche Erinnerungsorte’ een volledig andere, kritischere invulling gekregen hebben dan hun Franse tegenhanger kan verklaard worden door die complexe relatie met de eigen identiteit en het verleden.
Collectieve schuld en schaamte vervagen langzaamaan
16 jaar na de publicatie van de omstreden ‘Erinnerungsorte’ en bijna 30 jaar na de Duitse Hereniging lijkt het taboe rond nationale identiteit vervaagd te zijn. De vanzelfsprekende zelfkritiek van na de Tweede Wereldoorlog raakt in de vergetelheid. De nieuwe identiteitspolitiek van de AfD, toen nog ondenkbaar, neemt de plaats in van een collectieve schuldcultuur. Met de populariteit van Front National in Frankrijk, staat Emmanuel Macron voor een gelijkaardige uitdaging. Tijd om de ‘Erinnerungsorte’ nog eens van onder het stof te halen?
Bibliographie
François, E. & H. Schulze (éds.) (2001): Deutsche Erinnerungsorte. Band I - III. München: C.H. Beck
Nora, P. (éd.) (1984): Les lieux de mémoire I. La république. Paris: Gallimard.
Nora, P. (éd.) (1986): Les lieux de mémoire II. La nation. Paris: Gallimard.
Nora, P. (éd.) (1992): Lieux de mémoire III. Les France. Paris: Gallimard.
Anderson, P. (2009): The New Old World. London / New York: Verso.
Assmann, A. (1999): Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses. München: C.H. Beck.
Berger, S. (1997): The Search for Normality. National Identity and Historical Consciousness in Germany Since 1800. Oxford: Providence Books.
Bourdé, G. & H. Martin (1983): Les écoles historiques. Paris: Seuil.
Coutau-Begarie, H. (1989): Le phénomène nouvelle histoire : grandeur et décadence de l'école des Annales. Paris: Economica.
Den Boer, P. & W. Frijhoff (1993): Lieux de mémoire et identités nationales. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Fischer, T. & M. Lorenz (2009): Lexikon der 'Vergangenheitsbewältigung' in Deutschland: Debatten- und Diskursgeschichte des Nationalsozialismus nach 1945. Bielefeld: Transcript.
François, E. (éd.) (1996): Les travaux du Centre Marc Bloch (6). Lieux de mémoire - Erinnerungsorte : d'un modèle français à un projet allemand. Berlin : Centre Marc Bloch.
François, E., H. Siegrist & J. Vogel (1995): Nation und Emotion. Deutschland und Frankreich im Vergleich. 19. und 20. Jahrhundert. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Judt, T. (1998): The Burden of Responsibility: Blum, Camus, Aron, and the French Twentieth Century. University of Chicago Press.
Le Goff, J. & P. Nora, P. (éds) (1974): Faire de l'histoire. Paris : Gallimard.
Le Goff, J. (éd.) (1988): La nouvelle histoire. Bruxelles: Complexe.
Rorty R. (1998): Achieving Our Country : Leftist Thought in Twentieth Century America. Cambridge: Harvard University Press.
Todorov, T. (2004): Les abus de la mémoire. Paris: Seuil.
Agulhon, M. (1995): “Die nationale Frage in Frankreich: Geschichte und Anthropologie”. Dans: François, E., H. Siegrist & J. Vogel (éds.): Nation und Emotion: Deutschland und Frankreich im Vergleich. 19. und 20. Jahrhundert, 65 - 65. Göttingen: Vandenhocck & Ruprecht.
Ammar, A. B. (2014): De « lieux de mémoire » à « lugares de la memoria »: une étude interculturelle des « lieux de mémoire » de Pierre Nora sur leur conceptualisation, leur réception en France et leur adaptation en Espagne. Université de Gand: mémoire de maîtrise.
Colliot-Thélène, C., Malbert, D. & Nora, P. (1997): "Identité nationale et enseignement de l’histoire." Dans: Revue internationale d'éducation de Sèvres. Ruptures politiques, enseignement de l'histoire, 13, 45 - 51.
Daniel, J. (1998): "Unwirtliche Gegenden und abgelegene Orte? Der Nationalsozialismus und die deutsche Teilung als Herausforderungen einer Geschichte der deutschen 'Erinnerungsorte'." Dans: Geschichte und Gesellschaft, 24, 463 - 475.
Dann, O. (1995): "Nationale Fragen in Deutschland: Kulturnation, Volksnation, Reichsnation." Dans: François, E., H. Siegrist & J. Vogel (éds.): Nation und Emotion: Deutschland und Frankreich im Vergleich 19. und 20. Jahrhundert, 66 - 82.Göttingen: Vandenhocck & Ruprecht.
Delattre, L. (1998): "Une nouvelle Allemagne ?" Dans: Politique étrangère, 4, 723 - 732.
Demesmay, C. (2000): "Identité nationale en Allemagne et citoyenneté européenne." Dans: Pfander-Mynie, L. & J.-G. Lebeau (éds.): Vers une citoyenneté européenne, 41 - 52. Dijon: CRDP de l'académie de Dijon.
Den Boer, P. (2005): "Geschiedenis, herinnering en 'lieux de mémoire'." Dans: R. Van den Laarse et al (éds.): Bezeten van vroeger : erfgoed, identiteit en musealisering, 40 - 58. Amsterdam: Het Spinhuis.
Den Boer, P. (2010): "Loci memoriae – lieux de mémoire." Dans: Erll, A. & A. Nünning (éds.): A Companion to Cultural Memory Studies, 19 - 27. Berlin: De Gruyter.
Dosse, F. (2009): "La 'tyrannie' de la mémoire." Dans: Trípodos, 25, 13 - 25.
Ehmke, H. (1988): "Deutsche 'Identität' und unpolitische Tradition." Dans: Die Neue Gesellschaft (Frankfurter Hefte), 35, 339 - 366.
Englund, S. (1994): "De l'usage de la Nation par les historiens, et réciproquement." Dans: Politix, 7 (26), 141 - 158.
François, E. (1994): "Nation retrouvée, Nation à contrecoeur: l'Allemagne des commémorations." Dans: Le Débat, 78, 62 - 70.
François, E. (1995): "Von der wiedererlangten Nation zur "Nation wider Willen": Kann man eine Geschichte der deutschen "Erinnerungsorte" schreiben?" Dans: François, E., H. Siegrist & J. Vogel (éds.): Nation und Emotion: Deutschland und Frankreich im Vergleich 19. und 20. Jahrhundert, 93 - 110. Göttingen: Vandenhocck & Ruprecht.
Francois, E. (1999): "Ecrire une histoire des lieux de mémoire allemands." Dans: Matériaux pour l'histoire de notre temps, 55/56, 83 - 87.
Frijhoff, W. (1994): "Dieu et Orange, l'eau et les digues. La mémoire de la nation néerlandaise avant l'État." Dans: Le Débat, 78, 18 - 28.
Gaetano, C. (2002): "Mémoire des lieux." Dans: Ethnologies comparées, 4, 1 - 7.
Garcia, P. (1993). "William M. Johnston, Post-modernisme et Bimillénaire. Steven L. Kaplan, Adieu 89." Dans: Espaces Temps, 53 (53-54), 112 - 114.
Garcia, P. (2000): "Les lieux de mémoire, une poétique de la mémoire ?" Dans: Espaces Temps, 74 (1), 122 - 142.
Gasnier, T. (1994): "La France commémorante. Les célébrations nationales (1986-1993)." Dans: Le Débat, 78, 84 - 93.
Habermas, J. (1999): "L’identité des Allemands, une fois encore. Un peuple uni de sujets économiques dans tous leurs états ?" Dans: Habermas, J. (éd.): Ecrits politiques. Culture, histoire, droit, 319 - 344. Paris: Flammarion.
Hampton, M. & D. C. Peifer (2007): "Reordering German Identity: Memory Sites and Foreign Policy Author(s)." Dans: German Studies Review, 30 (2), 371 - 390.
Hartog, F. (1995): "Temps et histoire. « Comment écrire l'histoire de France ?" Dans: Annales. Histoire, Sciences Sociales, 6 (50), 1219 - 1236.
Haupt, G. (1995): "Der Nationalismus in der neueren deutschen und französischen Geschichtswissenschaft." Dans: François, E., H. Siegrist & J. Vogel (éds.): Nation und Emotion: Deutschland und Frankreich im Vergleich 19. und 20. Jahrhundert, 39 - 55. Göttingen: Vandenhocck & Ruprecht.
Jaisson, M. (1999): "Temps et espace chez Maurice Halbwachs (1925-1945)." Dans: Revue d'histoire des sciences humaines, 1, 163 - 178.
Koischwitz, S. & M. Würz (2014): "Ost-West-Wahrnehmungen." Dans: Lebendiges Museum Online, Stiftung Haus der Geschichte der Bundesrepublik Deutschland. [En ligne] http://www.hdg.de/lemo/kapitel/deutsche-einheit/eine-nation-zwei-gesell… [23.05.2017]
Konczal, K. (2012): "Les Lieux de mémoire / Realms of Memory: The Unparalleled Career of a Research Concept." Dans: Acta Poloniae Historica, 106, 5- 30.
Krumeich, G. (1993): "Le Grand Nora." Dans: Magazine littéraire, 307, 51 -54.
Krumeich, G. (2004): "Les lieux de mémoire: France -Allemande." Dans: Questions de communication, 6, 233 - 246.
Lavabre, M.-C. (1994): "Usages du passé, usages de la mémoire." Dans: Revue française de science politique, 44 (3), 480 - 493.
Lavabre, M.-C. (2007): "Paradigmes de la mémoire." Dans: Transcontinentales, 5, 139 - 147.
Le Gloannec, A.-M. (1990): "La nation retrouvée. De la RDA à l'Allemagne." Dans: Politique étrangère,55 (1), 45 - 52.
Le Gloannec, A.-M. (1994): "On German identity." Dans: Daedalus, 123 (1), 129 - 148.
Leniaud, J.-M. ( 1993): "Le droit à la mémoire." Dans: Magazine littéraire, 307, 40 - 47.
Lepeltier, T. (2011): "De l'histoire nationale aux lieux de mémoire." Dans: Sciences Humaines. [En ligne]http://www.scienceshumaines.com/de-l-histoire-nationale-aux-lieux-demem… [27.05.2017].
Levy, D. (1999): "The Future of the Past: Historiographical Disputes and Competing Memories in Germany and Israel." Dans: History and Theory, 38 (1), 51 - 66.
Noiriel, G. (1992): "La question nationale comme objet de l'histoire sociale." Dans: Genèses, 4, 72 - 94.
Nora, P. (2002): "L'avènement mondial de la mémoire." Dans: Transit 22, 1 - 8.
Nora, P.(1988): "La mémoire collective." Dans: Le Goff, J. (éd.): La nouvelle histoire, 389 - 401. Bruxelles: Complexe.
Nora, P. (1993): "La notion de ‘lieu de mémoire’ est-elle exportable ?" Dans: Den Boer, P. & W. Frijhoff (éds.): Lieux de mémoire et identités nationales, 3 - 10. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Nora, P. (1994): "La loi de la mémoire." Dans: Le Débat 78, 187 - 191.
Nora, P. (1995): "Das Abenteuer der Lieux de mémoire." Dans: François, E., H. Siegrist & J. Vogel (éds.): Nation und Emotion: Deutschland und Frankreich im Vergleich 19. und 20. Jahrhundert, 83 - 92.
Nora, P. (1996): "Le modèle des lieux de mémoire." Dans: François, E. (éd.): Les travaux du Centre Marc Bloch (6), 6 - 13. Berlin : Centre Marc Bloch.
Nora, P. (2001): "Nachwort" (traduction par R. Tiffert). Dans: François, E. & H. Schulze (éds.): Deutsche Erinnerungsorte III, 681 - 686.
Rambour, M. (2006): "Histoire, mémoire et identité nationale. Un triptyque allemand à l’épreuve des évolutions sociales contemporaines." Dans: Temporalités. Revue de sciences sociales et humaines, 5, 1 - 14.
Rothberg, M. (2010): "Introduction: Between Memory and History: From Lieux de mémoire to Noeuds de mémoire." Dans: Yale French Studies, 118/199, 3 - 12.
Rousso, H. (1987): "Un jeu de l'oie de l'identité Française. Vingtième Siècle." Dans: Revue d’histoire, 15 (15), 151 - 154.
Rousso, H. (2004): Les dilemmes d’une mémoire européenne Dans: Institut d'histoire du temps présent, 1 - 17. [En ligne] http://www.ihtp.cnrs.fr/pdf/HR-memeurop.pdf [26.05.2017].
Rousso, H. (2010): "A-t-on encore besoin des historiens ? Exception française et rapport contemporain au passé. " Dans: M. Dambre & J. Golsan (éds.): L’exception et la France contemporaine. Histoire, imaginaire, littérature, 17 - 29. Paris : Presses Sorbonne nouvelle.
Saint-Gille, A.-M. (2007): "Canonisation culturelle et identités nationales : l’élaboration des « lieux de mémoire »." Dans: Études Germaniques, 247 (3), 573 - 586.
Schrader, F. E. (1994): "Comment une histoire nationale est-elle possible ?" Dans: Genèses, 14, 153 - 163.
Schulze, H. (1996): "Probleme einer deutschen Geschichte." Dans: François, E. (éd.): Les travaux du Centre Marc Bloch (6). Lieux de mémoire - Erinnerungsorte : d'un modèle français à un projet allemand, 83 - 91.
Sheehan, J. (1992): "National History and National Identity in the New Germany." Dans: German Studies Review, 15, 163 - 174.
Treibel, A. (1993): "Transformationen des Wir-Gefühls und ethnische Zugehörigkeiten in Deutschland." Dans: Blomert, R., H. Kuzmics & A. Treibel (éds.): Transformationen des Wir-Gefühls. Studien zum nationalen Habitus.Francfort/Main, Suhrkamp.
Valensi, L. (1995): "Histoire nationale, histoire monumentale. Les Lieux de mémoire." Dans: Annales. Histoire, Sciences Sociales, 50, 1271 - 1277.
Verdier, N. (2009): "La mémoire des lieux : Entre espaces de l’histoire et territoires de la géographie." Dans: Takacs, A. (éd.): Mémoire, contre-mémoire, pratique historique, 103 - 122. Budapest: Equinter.
Willaime, J-P. (1988): "De la sacralisation de la France. Lieux de mémoire et imaginaire national." Dans: Archives de sciences sociales des religions, 66 (1), 125 - 145.
Wood, N. (1994): "Memory's Remains: Les lieux de mémoire." Dans: History and Memory, 6 (1), 123 - 149.
Lieux de mémoire
Braud, P. (1985): "Les Lieux de mémoire. Sous la direction de Pierre Nora. T. 1. La République." Dans: Revue française de science politique, 35 (4), 727 - 733.
Corbin, A. (1988): "Les lieux de mémoire, t. II, La nation by Pierre Nora." Dans: Annales. Histoire, Sciences Sociales, 43 (1), 125 - 133.
Petitier, P. (1989): "Les Lieux de mémoire, sous la direction de P. Nora." Dans: Romantisme, 63, 103 - 110.
Rudelle , O. (1985): "Nora Pierre, (sous la direction de), Les lieux de mémoire, La République." Dans: Vingtième Siècle. Revue d'histoire,7, 180 - 183.
Tournier, I. (1985): "Les Lieux de mémoire, p.p. P. Nora." Dans: Romantisme, 49, 113 - 114.
Deutsche Erinnerungsorte
Bourguignon, H. (2007): "Mémoires allemandes by Etienne François, Hagen Schulze, Lortholary Bernard and Etoré Jeanne." Dans: Vingtième Siècle. Revue d'histoire, 95, 295 - 296.
Kirsch, J.-H. (2001): "Rez. NG: Francois / Schulze (Hgg.): Deutsche Erinnerungsorte I." Dans: H-Soz-u-Kult. [En ligne] https://www.h-net.org/reviews/showpdf.php?id=16297 [30.05.2017]
Koshar, R. (2003): "Where Does German Memory Lie?" Dans: Central European History, 36 (3), 435 - 445.
Kleiser, C. (2002): "Deutsche Erinnerungsorte. Ein Review-Essay." Dans: Österreichische Zeitschrift für Geschichtswissenschaften, (13), 124 - 129.
Desplanches, M. (2017, 23 février) "Les Allemands à la recherche d’une identité perdue." Dans: Le vent se lève.
Englund, S. (2011, 13 octobre): "'Historien public' et 'Présent, nation, mémoire', de Pierre Nora : et Pierre Nora changea l'Histoire." Dans: Le Monde des livres.
Fischer J., (2000, 21 juin): "Le face-à-face Chevènement-Fischer." Dans: Le Monde.
Fleischhauer, J., M. Matussek & H. Schulze (2005): "Die Identitätssuche ist zu Ende". Dans: Der Spiegel (37).
Garcin, J. (2011, 21 février): "Pierre Nora, une histoire française." Dans: Le Nouvel Obs.
Kajman, M. & F. Braudel (2007, 16 mars): "L'identité française selon Fernand Braudel." Dans: Le Monde.
Millot, L. (1998, 11 novembre): "Schröder relance sa politique au «nouveau centre». Hier, le chancelier allemand a promis de moderniser l'Etat-providence. Dans: Libération.
Robitaille, A. (2008, 27 septembre): "Le père des 'lieux de mémoire'. L'historien Pierre Nora craint la 'boulimie commémorative'." Dans: Le Devoir.
Seitz, N. (2001, 14 octobre): "'Deutsche Erinnerungsorte': Deutschland doppeldeutig." Dans: Der Tagesspiegel.
Grand Robert de la langue française. [En ligne] http://gr.bvdep.com/version-l/login_.asp/
Schröder G. (1998) : “Weil wir Deutschlands Kraft vertrauen.“ Regierungserklärung von Bundeskanzler Gerhard Schröder vor dem Deutschen Bundestag am 10.11.1998.