Personen met een beperking als slachtoffers van administratieve en beleidsmatige keuzes
‘Er wordt te veel geprofiteerd van de Sociale Zekerheid’, u hebt deze stelling vast al eens gehoord of zelf in de mond genomen. Overgebruik of misbruik van socialezekerheidsrechten is een veelbesproken thema in de Belgische politiek. Dit artikel wil echter de aandacht vestigen op de andere kant van de medaille. Want waar overgebruik is, is ook niet-gebruik, het fenomeen waarbij mensen de ondersteuning die hen rechtmatig toekomt niet ontvangen. Deze groep van mensen is minstens even groot en soms zelfs nog groter dan het aantal mensen dat misbruik maakt van het systeem. Nog elke dag worstelen mensen om rond te komen terwijl zij eigenlijk recht hebben op extra financiële ondersteuning van de overheid, maar deze niet krijgen. Mensen in deze situatie lopen een hoger risico om in armoede terecht te komen omdat hun inkomen lager is dan dat dit volgens de wet zou moeten zijn. Dit artikel zoemt in op de waaromvraag van dit niet-gebruik bij de tegemoetkomingen aan personen met een handicap.
De inkomensvervangende tegemoetkoming (IVT) en de integratietegemoetkoming (IT) aan personen met een handicap zijn twee Belgische tegemoetkomingen waarbij sprake is van een groot aantal niet-gebruikers. Voor personen met een beperking, die vaak opbotsen tegen vele moeilijkheden in onze samenleving, kan een extra tegemoetkoming een groot verschil uitmaken. Wanneer deze financiële steun dan om een of andere reden niet tot bij hen raakt, kan dit verstrekkende gevolgen hebben op het leven en de zelfstandigheid van deze personen. Personen met een beperking zijn een kwetsbare groep in onze samenleving en daarom is het niet-gebruik van de tegemoetkomingen aan personen met een handicap een ernstig sociaal probleem. In het streven naar een rechtvaardig sociaal beleid moeten we ervoor zorgen dat deze mensen alle ondersteuning ontvangen waarop zij recht hebben en dat zij niet in de kou blijven staan omwille van administratieve en beleidsmatige drempels waaraan zij zelf niets kunnen doen.
Niet-gebruik kan zowel intentioneel als niet-intentioneel zijn. Dit betekent dat een persoon er enerzijds bewust voor kan kiezen om een tegemoetkoming niet aan te vragen, maar anderzijds is het ook mogelijk dat een persoon geen ondersteuning krijgt omwille van factoren die buiten zichzelf liggen. Hierbij is niet-gebruik het resultaat van administratieve en beleidsmatige processen en structuren die het verkrijgen van de tegemoetkoming tegenwerken. Uit onderzoek komt naar voren dat het vooral deze laatste factoren zijn die maken dat een persoon met beperking zijn tegemoetkoming niet ontvangt. De overgrote meerderheid van niet-gebruikers kiest er dus niet zelf voor om geen tegemoetkoming aan te vragen, maar zij zijn het slachtoffer van beslissingen op het niveau van het beleid en de administratie waardoor zij niet de financiële ondersteuning krijgen waar zij recht op hebben.
De oorzaken niet-gebruik bij de IVT en de IT zijn erg uiteenlopend. Sommige personen slagen er in de eerste plaats al niet in om een aanvraag voor een tegemoetkoming te doen. De oorzaak hiervan is vaak een gebrek aan kennis. Personen met een beperking zijn vaak onvoldoende op de hoogte van het bestaan van de IVT en de IT omdat zij hierover te weinig geïnformeerd worden vanuit het beleid en door professionals binnen de gehandicaptensector. Daarnaast zijn de voorwaarden van de tegemoetkomingen dermate complex omschreven dat het voor personen met een beperking en hun omgeving heel moeilijk is om uit te maken of ze wel of niet recht hebben op een tegemoetkoming. Een grote groep van rechthebbende personen weet daarom niet van zichzelf dat ze recht hebben op een IVT/IT, waardoor ze deze tegemoetkomingen niet aanvragen.
Sommige personen slagen er wel degelijk in om een aanvraag te doen voor een IVT/IT maar krijgen deze tegemoetkoming toch niet toegekend, ondanks het feit dat zij hierop wel recht zouden hebben. Dit is te wijten aan de vele moeilijkheden die zich voordoen tijdens de aanvraagprocedure waardoor sommige mensen voortijdig een aanvraag stopzetten. De aanvraagprocedure voor de IVT/IT is lang, gemiddeld 5 maanden, en bovendien erg ingewikkeld. Vaak heeft een persoon met beperking professionele ondersteuning nodig om de aanvraag op een correcte manier in te vullen. Als laatste is ook de medische controle voor veel mensen vaak een grote struikelblok omdat deze vaak als erg confronterend ervaren wordt. Al deze aspecten maken dat het voor mensen met een beperking erg moeilijk is om de aanvraagprocedure op een correcte en volledige manier te doorlopen. Afhaken wordt dan niet langer een uitzondering.
Het is de taak van onze samenleving om kwetsbare groepen te beschermen en ervoor te zorgen dat ook deze mensen hun rechten kunnen uitoefenen. Wanneer mensen met een beperking een tegemoetkoming waarop zij wettelijk gezien recht hebben niet ontvangen, is dit een ernstige sociale onrechtvaardigheid waartegen fel opgestreden dient te worden. Onderzoek geeft aan dat verschillende maatregelen getroffen kunnen worden om dit onrecht tegen te gaan.Vooral het belang van een verbeterde informatieverstrekking wordt aangehaald als een belangrijke stap in de goede richting. Alle organisaties binnen het gehandicaptenbeleid moeten personen met een beperking duidelijke informatie verschaffen over de IVT en de IT zodat mensen weten wanneer ze wel of niet voor een tegeen tegemoetkoming in aanmerking kunnen komen. Daarnaast moeten organisaties mensen ook gericht doorverwijzen naar de juiste ondersteunende instanties die personen met een beperking kunnen begeleiden bij het aanvragen van een tegemoetkoming.
Niet-gebruik van de IVT en de IT wordt niet in de eerste plaats veroorzaakt door de keuze van mensen zelf, maar door keuzes die gemaakt werden op beleids- en administratief niveau. Keuzes die gemaakt werden op deze niveaus creëren drempels die maken dat mensen niet de financiële hulp krijgen die hen wettelijk toekomt. Deze personen worden dan het slachtoffer van structurele factoren waarop zij zelf geen vat hebben. Dit artikel wil daarom pleitten voor het aanpakken van deze structurele drempels die in de aanvraagprocedure en in de wetgeving zitten vervat.
Bibliografie
Belgische Federale Overheid. (1939, december 19). Algemene Kinderbijslagwet (Nr. 1939-12-19/01).
Geraadpleegd op 1 maart, 2017 via
http://www.ejustice.just.fgov.be/eli/wet/1939/12/19/1939121901/justel
Belgische Federale Overheid. (1987a, juli 6). Koninklijk besluit betreffende de inkomensvervangende
tegemoetkoming en de integratietegemoetkoming (Nr. 1987-07-06/30). Geraadpleegd op 6 mei
2017, via
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…;
cn=1987070630
Belgische Federale Overheid. (1987b, juli 30). Ministerieel besluit tot vaststelling van de categorieën
en van de handleiding voor de evaluatie van de graad van zelfredzaamheid met het oog op het
onderzoek naar het recht op de integratietegemoetkoming (Nr. 1987-07-30/31). Geraadpleegd
op 7 mei 2017, via
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…
able_name=wet
Belgische Federale Overheid. (1987c, februari 27). Wet betreffende de tegemoetkomingen aan personen
met een handicap (Nr. 1987-02-27/31). Geraadpleegd op 26 april 2017 via
http://www.ejustice.just.fgov.be/eli/wet/1987/02/27/1987022077/justel
Belgische Federale Overheid. (1995, april 11). Wet tot invoering van het Handvest van de Sociaal
Verzekerde (Nr. 1995-04-11/44). Geraadpleegd op 26 april via
http://www.ejustice.just.fgov.be/eli/wet/1995/04/11/1995022286/justel
Belgische Federale Overheid. (2003a, mei 22). Koninklijk besluit betreffende de procedure voor de
behandeling van de dossiers inzake tegemoetkomingen aan personen met een handicap (Nr.
2003-05-22/36). Geraadpleegd op 7 mei 2017, via
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…
able_name=wet
Belgische Federale Overheid. (2003b, december 22). Programmawet (Nr. 2003-12-22/42).
Geraadpleegd op 17 mei 2017, via
http://www.ejustice.just.fgov.be/eli/wet/2003/12/22/2003021248/justel
Belgische Federale Overheid. (2004, april 4). Wet tot wijziging van de samengeordende wetten van 19
december 1939 betreffende de kinderbijslag voor loonarbeiders (Nr. 2014-04-04/30).
Geraadpleegd op 7 mei 2017, via
http://www.ejustice.just.fgov.be/eli/wet/2014/04/04/2014022168/justel
Belgische Federale Overheid. (2013, juli 19). Koninklijk besluit van 19 juli 2013 tot wijziging van het
koninklijk besluit van 22 mei 2003 betreffende de procedure voor de behandeling van de
dossiers inzake tegemoetkomingen aan personen met een handicap (Nr. 2013-07-19/73).
Geraadpleegd op 17 mei 2017, via
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…;
cn=2013071973
Belgische Federale Overheid. (2014, juli 21). Koninklijk besluit van 21 juli 2014 houdende wijziging
van het koninklijk besluit van 6 juli 1987 betreffende de inkomensvervangende tegemoetkoming
en de integratietegemoetkoming (Nr. 2014-07-21/02). Geraadpleegd op 17 mei 2017, via
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…;
cn=2014072102
Belgische Federale Overheid. (2015, september 16). Koninklijk besluit houdende verhoging van het
bedrag van de inkomensvervangende tegemoetkoming met toepassing van artikel 6, § 6, van de
wet van 27 februari 1987 betreffende de tegemoetkomingen aan personen met een handicap
(Nr. 2015-09-16/02). Geraadpleegd op 17 mei 2017, via
56
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…
able_name=wet
Bouckaert, N., & Schokkaert E. (2011). Een eerste berekening van non-take-upgedrag bij leefloon.
Belgisch tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 52 (4), 603-627.
Carmichael, S. (1996). Niet-gebruik van Socialezekerheidsrechten (Onderzoeksrapport Programma
Publieke Economie). Antwerpen: Universitaire Instelling Antwerpen. Departement Sociaal
Recht.
Currie, J. (2004, april). The Take-Up of Social Benefits (Working Paper Nr. 1103). Geraadpleegd op 22
mei, 2017 via IDEAS website: https://ideas.repec.org/p/iza/izadps/dp1103.html
Eurofound. (2015). Access to social benefits: reducing non-take-up (Onderzoeksrapport). Luxemburg.
Geraadpleegd op 22 mei, 2017 via
http://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field…
n.pdf
FOD Sociale Zekerheid. (2013). Gehandicaptenbeleid in België: een overzicht. Geraadpleegd op 1
maart, 2017 via https://socialsecurity.belgium.be/nl/publicaties/gehandicaptenbeleid-be…
FOD Sociale Zekerheid. (2014). De inkomensvervangende tegemoetkoming en
integratietegemoetkoming. Geraadpleegd op 25 september, 2016 via
http://socialsecurity.belgium.be/nl/publicaties/alles-over-de-inkomensv…-
en-de-integratietegemoetkoming
FOD Sociale Zekerheid. (2016a). Gemiddelde behandelingstermijnen. Geraadpleegd op 3 november,
2016 via http://handicap.belgium.be/nl/erkenning-handicap/procedure-erkenning.htm
FOD Sociale Zekerheid. (2016b). Handleiding My Handicap voor burgers. Geraadpleegd op 3
november, 2016 via http://handicap.belgium.be/nl/mijn-dossier/handleiding-myhandicap.htm
FOD Sociale Zekerheid. (2016c). Nieuwe aanvraagprocedure voor personen met een handicap: naar
een burgergerichte benadering. Geraadpleegd op 16 december, 2016 via
http://socialsecurity.belgium.be/nl/nieuwe-aanvraagprocedure-personen-h…-
organisatie
FOD Sociale Zekerheid. (2017a). Directie-Generaal Personen met een Handicap. Geraadpleegd op 1
maart, 2017 via handicap.belgium.be
FOD Sociale Zekerheid. (2017b). Handleiding My Handicap voor Professionals. Geraadpleegd op 1
maart, 2017 via http://handicap.belgium.be/nl/voor-professionals/handleiding-myhandicap…
FOD Sociale Zekerheid. (2017c). Overzicht van vragen myhandicap.belgium.be – IVT-IT. Geraadpleegd
op 7 mei 2017 via http://handicap.belgium.be/nl/mijn-dossier/handleiding-myhandicap.htm
Fuchs, M. (2007, augustus). Social Assistance – No, thanks? Empirical Analysis of Non-take-up in
Austria 2003 (Working Paper Nr. EM4/07). Wenen. Geraadpleegd op 22 mei, 2017 via
EUROMOD website: https://www.iser.essex.ac.uk/research/publications/workingpapers/
euromod/em4-07.pdf
Godts, C. (2005). Niet-gebruik van sociale zekerheidsrechten: de tegemoetkomingen voor personen met
een handicap (thesis). Leuven: Katholieke Universiteit Leuven.
Groenez, S. & Nicaise, I. (2002). Traps and springboards in European minimum income systems – The
Belgian case. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Hoger instituut voor de arbeid.
Hendrickx, K. (2003). Taal- en formuleringsproblemen in de regelgeving: de taalopmerkingen in de
adviezen van de Raad van State. Brugge: Die Keure.
Kleven, H., & Kopczuk, W. (2011). Transfer Program Complexity and the Take-Up of Social Benefits.
American Economic Journal: Economic Policy, 3(1), 54-90. doi: 10.1257/pol.31.54
Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid. (2016). Wat doet de KSZ en hoe doet ze het? Geraadpleegd
op 7 mei 2017 via https://www.ksz-bcss.fgov.be/nl
57
Lammertyn, F. (2008). ‘Street-level bureaucracy.’ Over de sociale constructie van het cliënteel van de
hulpverlening. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Centrum voor Sociologisch
Onderzoek.
Moffitt, R. (1983). An Economic Model of Welfare Stigma. The American Economic Review, 73(5),
1023-1035. Geraadpleegd op 31 oktober, 2016 via http://www.jstor.org/stable/1814669
Roose, H. & Meuleman, B. (2014). Methodologie van sociale wetenschappen. Een inleiding. Gent:
Academia Press.
Roosma, F., van Oorschot, W., & Gelissen, J. (2016). The Achilles’ heel of welfare state legitimacy:
perceptions of overuse and underuse of social benefits in Europe. Journal of European Public
Policy, 23(2), 177-196. doi: 10.1080/13501763.2015.1031157
Samoy, E. & Lammertyn, F. (1998). Sociaal beleid ten behoeve van mensen met een handicap. Leuven:
Uitgeverij Acco.
Schram, F. (2015). Burger en bestuur: Een introductie tot een complexe verhouding. Brussel: Politeia.
Steenssens, K., Degavre F., Sannen, L., Demeyer, B., & Van Regenmortel, T. (2007). Leven (z)onder
leefloon. Deel 1. Onderbescherming onderzocht. Leuven: Hoger instituut voor de arbeid.
Vlaamse Overheid. (2016, maart 11). Bel RAI: één inschaling voor beter toegankelijke zorg.
Geraadpleegd op 29 april 2017, via https://www.zorg-en-gezondheid.be/belrai-
%C3%A9%C3%A9n-inschaling-voor-beter-toegankelijke-zorg
Vlaamse Overheid. (z.d.). Vlaamse Sociale Bescherming. Geraadpleegd op 1 maart, 2017 via
http://www.vlaamsesocialebescherming.be/
Van Oorschot, W. (1995). Realizing rights: A multi-level approach to non-take-up of mean-tested
benefits. Avebury: Aldershot.
Vermeulen B., Van Eenoo L., Vanneste D., Declercq A. (2015, maart). Naar een getrapt gebruik van
BelRAI met de BelRAI Screener. Leuven. Geraadpleegd op 29 april 2017 via
http://www.kuleuven.be/lucas/nl/Publicaties/publi_upload/2015-rapport-b…
Warin, P. (2010). Qu’est-ce que le non-recours aux droits sociaux? La Vie des idées, 3. Geraadpleegd
op 9 mei 2017, via www.laviedesidees.fr/Qu-est-ce-que-le-non-recours-aux.html
Warin, P. (2013). Mieux informer les publics vunérables pour éviter le non-recours. Informations
sociales, 4(178), 52-62.
Weiss-Gal, I., & Gal, J. (2009). Realizing Rights in Social Work. Social Service Review, 83(2), 267-
291. doi: 10.1086/599982
World Health Organisation. (2011). World report on disability. Geraadpleegd op 16 mei, 2017 via
http://www.who.int/disabilities/world_report/2011/report.pdf
