De Spaanse griep werd onderschat en bleef onbeantwoord in België.

Laurine

Hendrickx

30 tot 60 miljoen doden, waarvan 282.165 in België, zoveel slachtoffers zou de Spaanse griep gemaakt hebben. De ziekte brak uit aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. Bijna 100 jaar later is het duidelijk dat meer mensen stierven aan de griep dan door de gevechten. Toch bleef de zogenaamde “geheimzinnige ziekte” onderbelicht, vooral in België.

Vertrouwen in de wetenschap

Vandaag de dag is het vertrouwen in de wetenschap en de geneeskunde groot. We zijn ervan overtuigd dat artsen nieuwe, bijzondere ziekten zullen doorgronden en er geneesmiddelen voor zullen aanreiken. In het begin van de twintigste eeuw was dat niet anders. Toch bleek de medische wereld machteloos toen de Spaanse griep in april 1918 voor het eerst toesloeg. De Nederlandse en Franse kranten schreven niet over die machteloosheid. Deed de Belgische pers dat wel? Hoe werd in België gereageerd op de uitbraak van de pandemie?

Belgisch onderzoek ontbreekt

In de buurlanden werd de reactie op de griepuitbraak bestudeerd. Tot nu toe gebeurde dat in België amper. De griep heeft dan ook weinig sporen nagelaten. Toch kan de Belgische reactie op de ziekte blootgelegd worden door het beschikbare bronnenmateriaal naast elkaar te leggen. Aan de hand van de pers, politieke, medische en militaire documenten kan het publieke forum van toen gereconstrueerd worden.

De Belgische reactie vertoont grote gelijkenissen met deze in de buurlanden. De belangrijkste is ongetwijfeld de onderschatting van de ziekte. Ook in België verscheen de griep in drie ‘golven’, waarvan de tweede de meest dodelijke was. Door de onderschatting van de eerste golf ontbraken de nodige maatregelen toen de griep een tweede keer opdook. De Belgische politieke en medische vertegenwoordigers reageerden minimaal op de ziekte. Wilden ze net als in Nederland en Frankrijk hun machteloosheid verdoezelen? De stilte rond en de onderschatting van de griep is vooral te wijten aan de context waarin België zich bevond: De Duitse bezetting.

Geschiedenis van een onderschatting

In de maand juli van 1918 sloeg de griep in België een eerste keer toe. De gecensureerde krantenberichten uit het buitenland zaaiden verwarring. Volgens sommige berichten werden vooral ouderen, sukkelaars en dronkaards getroffen. Anderen beweerden dan weer dat arbeiders en scholieren ziek werden. De epidemie was uitzonderlijk door de slachtoffers die ze koos. Anders dan andere griepepidemieën kreeg vooral de jeugdige bevolking van 20 tot 40 jaar met haar te maken, weten geschiedkundigen nu. Over de ernst van de ziekte was de pers het wel eens. Ze was onschuldig, er was geen reden tot paniek. Alleen in Brussel en aan het front werden maatregelen genomen. Gebouwen werden ontsmet, zieke soldaten moesten zich afzonderen en warm kleden. In de kranten maakten kwakzalvers gretig van deze gelegenheid gebruik om hun pillen en serums te promoten.

ame voor de Standaert Pillen uit de Gazet van Antwerpen, 25 december 1918, 2.

In oktober-november 1918 begon de griep onverwacht meer dodelijke slachtoffers te maken. De bevrijding en de rondtrekkende verzwakte soldaten hebben daar waarschijnlijk toe bijgedragen. Ook toen werd er in de kranten geen alarm geslagen. Burgers lazen vooral dat verschillende buitenlandse artsen al een remedie tegen de ziekte gevonden hadden. Er werden opnieuw weinig maatregelen genomen. Soms gebeurde dat wel, bijvoorbeeld in Huy, waar de burgemeester besliste dat alleen ouders de begrafenis van hun kind nog mochten bijwonen. Zo wilde het gemeentebestuur besmetting tegengaan. De Belgische dagbladen duidden in deze periode vaak een schuldige aan voor de ziekte. De griep werd gebruikt voor verschillende (politieke) programma’s. Volgens het katholiek zondagsblad Het Vlaamsch Heelal werd ze veroorzaakt door schaars geklede, onzedige personen. Maar vooral in het Bolsjewisme lag volgens verschillende bladen de oorsprong van de ziekte.

Onderbelicht initiatief

Tijdens de bezetting lieten de Belgische medische en politieke vertegenwoordigers nauwelijks van zich horen. De belangrijkste Belgische medische organisatie, de Académie Royale de Médecine de Belgique, publiceerde tijdens de bezetting geen tijdschrift. De Belgische regering bevond zich in Le Havre. De eerste analyse van de griep kwam zo uit onverwachte hoek. Op basis van hun ervaringen in het militair hospitaal Cabour schreven vier Belgische legerartsen over de Spaanse griep. Hun artikels werden gepubliceerd in het door hen opgerichte tijdschrift Archives médicales belges. Ze onderzochten de besmetting, de symptomen en de immuniteit van de zieken. Hoewel ze geen oplossing konden formuleren, is het onderzoek van de legerartsen het meest doorgedreven Belgische onderzoek naar de Spaanse griep gebleven.

De Académie publiceerde de artikels van de legerartsen niet in hun tijdschrift toen dat opnieuw verscheen. Dat is vreemd. Misschien voelden de burgerartsen zich bedreigd door het toegenomen aanzien van de legerartsen. Na de oorlog waren de legerartsen namelijk beloond met eretekens. Erkenning voor hun onderzoek naar de Spaanse griep hebben ze nooit gekregen.

De bezetting als verklaring

Waarom publiceerden de burgerartsen geen artikels over de griep? Wilden ze hun machteloosheid niet toegeven?

Door de bezetting konden ze waarschijnlijk niet communiceren over de griep en werd dat ook niet van hen verwacht. Het aantal Belgische burgerartsen was sterk uitgedund. Velen hielpen aan het front of waren gevlucht. Hun tijdschrift verscheen niet meer. De Belgische pers publiceerde de onderzoeken en adviezen van buitenlandse, vooral Franse artsen. De leefwereld van de Belgische bevolking was tijdens de bezetting zeer lokaal. Alleen door de dagbladen te lezen konden burgers op de hoogte blijven van wat er gaande was in de wereld en in hun land. Ze konden lezen hoe verschillende buitenlandse artsen een remedie gevonden hadden, hetgeen hen waarschijnlijk gerustgesteld moet hebben.

Waarom onderzochten enkele Belgische legerartsen de griep wel? Zij hadden eerst en vooral een eigen tijdschrift, zonder censuur. De nood aan onderzoek was aan het front waarschijnlijk hoger. Elke soldaat was van belang in de strijd. De griep was ook zichtbaarder aan het front. Grote aantallen zieke soldaten lagen samen in te kleine zalen. De besmetting gebeurde er zo vaak razendsnel.

De Spaanse griep heeft in België niet de aandacht gekregen die haar toekomt, grotendeels door de bijzondere situatie waarin het land zich bevond. Hier werd een eerste aanzet gegeven. Want uit de onderschatting en onderbelichting van de Spaanse griep in België kunnen wel degelijk lessen getrokken worden.

Laurine Hendrickx

Bibliografie

In deze bibliografie worden eveneens de bronnenreeksen vermeld die geraadpleegd werden in het kader van dit onderzoek, maar waarin de Spaanse griep weinig of niet besproken wordt. Deze bronnen worden voorafgegaan door *.

1. Bronnen

1.1 Archivalische bronnen

1.1.1 Archief ministerie van Binnenlandse Zaken (Algemeen Rijksarchief te Brussel)

Algemeen Rijksarchief Brussel, Archief van het bestuur van de Volksgezondheid (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid). Series en dossiers betreffende de provinciale medische commissies, 1918-1930.

- Brief van de Geneeskundige commissie van Antwerpen aan de minister van Binnenlandse Zaken op 6 september 1920.

Algemeen Rijksarchief Brussel, Ministerie van Volksgezondheid en van het Gezin. Bestuur van Volksgezondheid (Overdrachten 1971-1973), 1850-1972/ 389 Nota aan de gezondheidsinspecteurs over de voorbereiding van maatregelen tegen de import en verspreiding van pestziekten, 5.

1.1.2 Archief eerste legerdivisie (Archief van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis te Brussel)

Map Hygiène 3RG:

Brief met geneeskundige aanbevelingen van bataljonsgeneesheer dokter Zoneux aan

de eerste legerdivisie van november 1918.
Brief van de hoofdarts aan de luitenant-generaal op 13 juni 1918.
Brief van de luitenant-generaal aan de artsen van de divisies op 15 augustus 1918.
Telegram van de minister van Oorlog, Belguerre à Belint Bruges, op 7 november

1918.

Doorgenomen mappen:

Nota van de divisiegeneesheer betreffende de organisatie van de medische hulpverlening in de divisie, 8 augustus 1915.
Betreffende besmettelijke ziekten, een epidemie van ingewandsstoornissen.
Lijst van de militairen van de divisie die in de periode 1-15december 1916 werden aangetast door een besmettelijke ziekte van het type tyfus.
Spaanse griep in het 4de en 23ste Linie.
Betreffende de impact van de griepepidemie.
Wijnrantsoen voor de door griep aangetaste militairen.
Militairen met besmettelijke ziekten.
Maatregelen tegen griep en dysenterie.
Griepepidemie in het transportkorps.

1.1.3 Dagboeken

Algemeen Rijksarchief Brussel, Verzameling oorlogsdagboeken en –verslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven, 1914-1935, 'Aide-toi et le ciel t'aidera', persoonlijke herinneringen aan de oorlog van 1914-1918 van Joseph Coppieters uit Loppem.

Algemeen Rijksarchief Brussel, Verzameling oorlogsdagboeken en –verslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven, 1914-1935, ‘Bruxelles pendant la guerre’, dagboek van L. Picon 1914-1919.

Algemeen Rijksarchief Brussel, Verzameling oorlogsdagboeken en –verslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven, 1914-1935, Dagboek van dokter Edmond Min, burgemeester van Bolinne-Harlue, 1914-1918.

1.1.4 Divers

Algemeen Rijksarchief Brussel, Koninklijke en Ministeriële Besluiten volksgezondheid 1830-1978.

Besluit van 24 oktober 1919.
Besluit van 31 december 1919
Besluit van 12 augustus 1920.
Algemeen Rijksarchief Brussel, WOI. ‘Burgerlijke hospitalen aan het front’, Registres des civils hospitalisés à l’hôpital Elisabeth de Poperinge 1915-1918.

1.2 Gedrukte bronnen

1.2.1 Kranten

A. Nationale dagbladpers (Belgicapress, Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel)

Courrier de l’Escaut, 1919, 1924
De Schelde, 1919-1922
De Standaard, 1919-1930
Gazet van Antwerpen, 1919-1930
Gazette de Charleroi, 1919-1928
Het Handelsblad, 1919-1930
Het Laatste Nieuws, 1919-1930
Het Nieuws Van Den Dag, 1918-1930
Journal de Bruxelles, 1919-1925
Journal de Charleroi, 1919-1926
La Dernière heure, 1919- 1929
La Libre Belgique, 1919-1929
La Meuse, 1919-1927
La Nation belge, 1919-1926
La Wallonie, 1921-1927
Le Peuple, 1919-1929
L’Indépendance belge, 1919-1928
Vingtième siècle, 1919-1928
Vooruit, 1918-1929

B. Lokale dagbladpers, 1918 (HetArchief.be, Website van het Vlaams Instituut voor Archivering)

Belgisch Dagblad
De Belgische Socialist: Tweetalig dagblad
De Belgische Standaard
Bruxelles-dépêches: Journal quotidien d’information
Demain
De Eendracht: Weekblad voor het Vlaamsche volk
De Gentenaar. De landwacht. De kleine patriot
De Klok uit België
De Legerbode
De Nieuwe Gazet
De Stem uit België
De Vlam: Socialistisch weekblad
De Volksgazet
De Waarheid
Gazet van Brussel: Nieuwsblad voor het Vlaamsche volk
Gazette van Gent
Gazet van Leuven: Weekblad van het arrondissement Leuven
Het Brugsch Dagblad
Het Tooneel
Het Vaderland: Belgisch dagblad te Havre verschijnend
Het Vlaamsch Heelal: Katholiek-zondagsblad
Het Vlaamsch Nieuws
Informations belges
Journal de Bruges et de la province
Journal de Gand
Journal de Liège et de la province: Feuille politique, commerciale et littéraire
La Belgique: Journal publié pendant l’occupation sous la censure ennemie
La Dernière Heure
La Flambeau: Revue belge des questions politiques
La Flandre libérale
Le Bruxellois: Journal quotidian indépendant
Le Matin
Le Messager de Bruxelles
Le Soir
Le Télégraphe: Journal quotidian d’information
L’Echo du Sambre et Meuse
L’express: journal littéraire et politique
L’Information de Bruxelles
L’Yser: Journal hebdomaire du front belge
Nieuw Limburg : Nieuws- en advertentieblad voor de provincie
Ons Frontblad
Ons Vaderland: tolk van het Vlaamsche volk
Ons Vlaanderen
Onze Temschenaars
’t Landbouwleven: orgaan der landbouwafdeling vant provinciaal voedingskomiteit van Oost-Vlaanderen
’t Volk: godsdienst – huisgezin – eigendom
Tusschen Brussel en Leuven
Uilenspiegel van Leuven
Vlaamsch Leven: Zelfstandig en geïllustreerd weekblad
Vrij België

1.2.2 Medische tijdschriften en rapporten

*Antwerpen, Stad Gemeenteraad, Gemeenteblad van Antwerpen, Antwerpen, 1918- 1925.

Bulletin de l’Académie royale de médecine de Belgique, Brussel: Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België, 1919-1930.

Conseil supérieur d’hygiène publique Belgique. Receuil des rapports, Liège: Impr. Nationale des Militaires mutilés et invalides de la guerre, 1920-1922 en 1925-1926 en 1929-1930.

*Natuur- en Geneeskundig Vennootschap, Tijdschrift voor verpleegkunde, vroedkunde en sociale geneeskunde, Gent, 1922-1935.

*Vlaamsch Geneeskundig tijdschrift, Gent, 1920-1923.

1.2.3 Memoires

COLARD Armand, Souvenirs du vieux Saint-Pierre, Brussel: Editions Arscia, 1952, 71. ---, Un vieux médecin raconte, Brussel: Editions Arscia, 1978, 155.

1.2.4 Divers

A. Archief van het Koninklijk Museum van het Leger en deKrijgsgeschiedenis te Brussel

COLARD Armand, "L'immunité dans la grippe", Archives médicales belges, 10, 1920, 835-840.

Ministère de la guerre, Statistique médicale, Paris: Imprimerie nationale, 1922, 207-300. NOLF P., E. SPEHL, A. COLARD e.a., "L'épidémie de Grippe à l'armée de campagne

belge", Archives médicales belges, 1, 1919, 1-18.

B. Het Rijksarchief in België

*Notulen van de ministerraad, Online databank van het Rijksarchief in België, < http://extranet.arch.be:8180/Conseil1/?lg=nl >, 1918-1930, geraadpleegd op 10 oktober 2016.

C. Plenum

Verslagen van de handelingen van de kamer van volksvertegenwoordigers (1919- 1930), Plenum.be, < https://sites.google.com/site/bplenum/ >, geraadpleegd op 10 oktober 2016.

- Zitting van 30 september 1919, < https://sites.google.com/site/bplenum/proceedings/1919/k00301957/k00301… 7_12 >

- Zitting van 20 april 1920, < https://sites.google.com/site/bplenum/proceedings/1920/k00310993/k00310… 3_16 >

2. Secundaire literatuur

Belgisch militair hospitaal Cabour (Adinkerke – WOI), Website Inventaris Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/95469, geraadpleegd op 20 februari 2017.

BOURON Françoise, "La grippe espagnole (1918-1919) dans les journaux français", Guerres mondiales et conflicts contemporains, 1/233, 2009, 83-91.

DARMON Pierre, "Une tragédie dans la tragédie: la grippe espagnole en France (avril 1918- avril 1919)", Annales de démographie historique, 2, 2000, 153-175.

DENDOOVEN Dominiek, "Sjouwers voor de oorlog. Chinese arbeiders in de Eerste Wereldoorlog", In Flanders Fields Magazine, 2010, 4.

DE GOOYER A. C., De Spaanse griep van '18, Amsterdam: Philips-Duphar Nederland, 1968, 126.

DE SMET Saartje, De Spaanse griep in België, Departement Letteren en Wijsbegeerte, Universiteit Gent, 2004-2005, 246.

DE SCHAEPDRIJVER Sophie, De Groote Oorlog: Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam / Antwerpen: Uitgeverij Atlas, 1997, 366.

JANSSENS Pieter, "VI. Kwantitatieve en medische aspecten: De verhouding zieken-gekwetsten", in: Belgische veldhospitalen tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel: Algemeen Rijksarchief 2001, 120-126.

"La grippe espagnole, 1918-1919: La plus grande pandémie du XXe siècle", Info Respiration, 69, 2005, 25-28.

LAMBERT André, "La démographie de la Belgique durant la Guerre 1914-1918", 2014, 1-23.

LORENZ Victoria Daniella, Die Spanische Grippe von 1918/1919 in Köln: Darstellung durch die Kölner Presse und die Kölner Behörden, Departement Hoge Medische Faculteit, Universiteit van Keulen, 2011, 288.

MAJERUS Benoît, "La mort à Bruxelles, 1914-1918", Cahiers d'Histoire du Temps présent, 15, 2005, 65-81.

MECKING Eric, Het drama van 1918: Over de Spaanse griep en de zoektocht naar virus en vaccin, Amsterdam: Mets & Schilt, 2006, 222.

MIGNON Nicolas, "La grippe "espagnole" frappe la Belgique", 16.

NYS Liesbet, DE SMAELE, Henk, TOLLEBEEK, JO e.a., "Een medisch object: veranderingen in menswetenschap, cultuur en politiek", in: Liesbet NYS, Henk DE SMAELE, Jo TOLLEBEEK e.a. (red.), De zieke natie: over de medicalisering van de samenleving 1860- 1914, Groningen: Historische Uitgeverij, 2002, 10-20.

PATTERSON K. David en Gerald F. PYLE, "The geography and mortality of the 1918 influenza pandemic", Bulletin of the History of Medicine, 65/1, 1991, 4-21.

PHILLIPS Howard, "The recent wave of 'Spanish' flu historiography", Social History of Medicine, 27/4, 2014, 789-808.

---, "Influenza pandemic", International Encyclopedia of the First World War, s.a., < http://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/influenza_pandemic >, 1-18.

SERRIEN Pieter, Oorlogsdagen. Overleven in bezet Vlaanderen tijdens de Eerste Wereldoorlog, Antwerpen: Uitgeverij Manteau, 2013, 495.

SIMOENS Tom, “Summery”, PhD Dissertations Royal Military Academy, < http://www.rma.ac.be/downloadables/Publications/Abstract_PhD_Tom_Simoen… >, geraadpleegd op 20 december 2016.

TAUBENBERGER Jeffery K. en David M. MORENS, "1918 Influenza: the mother of all pandemics", Emerging Infectious Diseases, 12/1, 2006, 15-22.

VAN BERGEN Leo, Zacht en eervol: Lijden en sterven in de Grote Oorlog 1914-1918, Antwerpen: Manteau, 2014, 591.

VANOUTRIVE Philip, De allerlaatste getuigen van WOI, Tielt: Lannoo, 2011, 332.

Download scriptie (1.12 MB)

Universiteit of Hogeschool

Universiteit Antwerpen

Thesis jaar

2017