West-Europese persvrijheid onder vuur: ‘geen fysiek, maar veelal een economisch verhaal’
Persvrijheid - een veelbesproken fenomeen. Gebieden die doorgaans slecht scoren in de World Press Freedom Index krijgen immense aandacht omtrent de voortdurende executies en pogingen om journalisten – al dan niet fysiek - monddood te maken. Maar wat dan met West-Europa, dat ter vergelijking relatief goed scoort en waar zulke extreme gevallen ongezien zijn? Is verdere kritische aandacht hiervoor dan onnodig? In het kader van deze masterscriptie werden dergelijke precieze vragen uitgedokterd door middel van analyse van objectieve documenten enerzijds en subjectieve inzichten van Belgische experten en onderzoeksjournalisten anderzijds.
Van (zelf)censuur tot onnauwkeurigheid: persvrijheid in een ander daglicht
Hoewel de West-Europese persvrijheid veelal als zelfsprekend geacht wordt, blijkt deze toch niet zo waterdicht te zijn als initieel gedacht. Belgische experten en onderzoeksjournalisten werden via diepte-interviews bevraagd naar hun kennis en ervaringen, gestructureerd van micro- (op de werkvloer) tot macroniveau (buiten de werkvloer).
commerciële limieten
In eerste instantie blijkt de journalistieke vrijheid aangetast door de toenemende competitie in de online omgeving. Door dit nieuwe gegeven verliezen mediabedrijven aan inkomsten, wat tot een economische crisis in de journalistiek leidt. Zolang de zoektocht naar nieuwe bedrijfsmodellen plaatsvindt, hebben journalisten te kampen met immense tijdsdruk om moordende competitie tegen te gaan. Minder tijd kan minder fact checking betekenen, alsook minder mogelijkheid om een divers aantal informatiebronnen te raadplegen, met het overnemen van bestaande teksten als potentieel gevolg. De drang naar meer lezers, die advertentieopbrengsten kunnen betekenen, herschept bovendien de nieuwswaarden. Via nieuwe strategieën wordt de berichtgeving om die reden meer lezers-, en zo ook meer sensatiegericht, wat bovendien maakt dat sommige topics onderbelicht blijven. Op deze manier wordt niet alleen de vrijheid om zelfgekozen onderzoek te doen beknot, maar wordt er bovendien onvoldoende ruimte gemaakt voor onderzoeksjournalistiek an sich, waarin de houding van de hoofdredacteur een belangrijke rol speelt.
economisch monddood maken
Naast budgettaire tekortkomingen kan persvrijheid ook beperkt worden door economische dreigementen, veelal geuit door machtige individuen.
“The problem today is not being killed physically, the problem today is being killed economically,” aldus Alain Lallemand, onderzoeksjournalist Le Soir.
In eerste instantie hangt de kwetsbaarheid af van de gevoeligheid van de topic, het totaal aantal journalisten die er aan werken, de grootte van het mediabedrijf, alsook de grootte van het land. Of dit al dan niet tot angst leidt, is afhankelijk van de persoonlijkheid van de onderzoeksjournalist. Toch geeft de meerderheid aan al bedreiging ervaren te hebben en hierdoor voorzichtiger te werk te gaan. In extremere gevallen worden gevoelige topics zelfs achterwege gelaten.
wettelijke tekortkomingen
Ondanks de sterke wettelijke bescherming in België, zijnde ondermeer dankzij de doorslaggevende wet op het bronnengeheim en het verbod op voorafgaande censuur, geven de experten en onderzoeksjournalisten aan dat ook hier verbetering wenselijk is. Zo wordt er gepleit voor wettelijke bescherming tegen verdere intimidatie door politici en zakenlui. Hoewel het economisch monddood maken van een journalist of mediabedrijf juridisch niet evident is in België, kost de procesvoering nog massa’s geld. Een verder probleem is dat alternatieve wegen gezocht worden om journalisten toch aansprakelijk te maken. Vervolgens lijkt de wet op het bronnengeheim in de praktijk niet zorgeloos te verlopen. Ook in ons land zijn er gevallen bekend van huiszoekingen bij journalisten en het in beslag nemen van hun gsm’s. Dit roept op tot meer inschakeling van encryptie om bronmateriaal extra te beschermen. Daarnaast is ook een betere bescherming voor klokkenluiders noodzakelijk.
toegang tot informatie bemoeilijkt
Bovendien rijzen er ook vragen inzake transparantie en toegang tot informatie. Zo is de werkzaamheid van de Wet op Openbaarheid van Bestuur (WOB) sterk bedreigd. Hierbij wordt de toegang tot publieke documenten bemoeilijkt door weigering, immens lange wachttijden of door het doorspelen van een gecensureerde versie. Dit maakt dat journalisten het opgeven of hun kans zelfs niet meer wagen om vervolgens andere bronnen of topics te overwegen. Er wordt ook aan de alarmbel getrokken inzake de toegankelijkheid van politici als bron. Enerzijds zijn ze sneller geneigd interviews te weigeren om in de plaats sociale media aan te wenden, anderzijds worden technieken gebruikt om in te spelen op de emoties van de journalist. Dit laatste kan ervoor zorgen dat de relatie te hecht wordt, wat een kritische houding bemoeilijkt en kan leiden tot het reproduceren van de politieke agenda.
onafhankelijkheid
Tot slot wordt het belang benadrukt om onafhankelijk te zijn als mediabedrijf en individuele journalist, niet alleen van de eerder besproken economische en politieke invloeden, maar ook inzake eigendom. In Vlaanderen zijn alle kranten en tijdschriften in handen van slechts twee groepen, namelijk Persgroep en Mediahuis, wat verontrustend kan zijn voor de diversiteit van informatie. Hierbij wordt er ook gepleit voor waakzaamheid bij de journalisten zélf. Voldoende kritisch blijven is uiterst belangrijk om de rol van journalist uit te oefenen.
Een niet (voldoende) geïnformeerde maatschappij?
Moeten we ons zorgen maken om de toekomst van de West-Europese persvrijheid en vervolgens ook de manier waarop we geïnformeerd worden in een democratisch landschap?
Enerzijds is het moeilijk te klagen over de stand van zaken in onze regio. Journalisten genieten een sterke wettelijke bescherming en kunnen ook los van hun werkuren op zoek naar financiering voor onderzoeksprojecten. De bevolking zelf draagt bovendien ook een eigen verantwoordelijkheid om zich kritisch te informeren. Ondanks de toenemende competitie biedt de online omgeving hiertoe alle mogelijkheden. Er is dus vrijheid om kritisch te zijn en de heersende ideologie tegen te gaan. Bovendien is er sprake van kritische alternatieve media die dan weer andere belangen benadrukken.
Anderzijds wekken de resultaten verontrusting op. We hebben te maken met verschillende soorten (zelf)censuur. Zo kunnen economische bedreigingen en wettelijke beperkingen angst, voorzichtigheid en twijfel veroorzaken en bemoeilijken toegangsproblemen de mogelijkheid om (kritisch) aan de slag te gaan. Budgettaire limieten zorgen potentieel voor onvoldoende fact checking en meer sensatiegerichte inhoud. Verder hebben we te kampen met de vaststelling dat er onvoldoende onderzoeksjournalistiek plaatsvindt.
Desalniettemin wordt het belang om een kritische waakhond te zijn op onze persvrijheid verder onderstreept. Ook bij ons vormt dit een dagelijkse strijd.
Bibliografie
Amicorum, L., & Herweijer, M. (2012). In wetenschap voor de praktijk. Retrieved from http://www.stibabo.nl/data/_uploaded/pdf/Liber_Amicorum_Michiel_Herweij…
Artero, J.P. (2015). Political Parallelism and Media Coalitions in Western Europe. Retrieved from https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/Politica…; rallelism%20and%20Media%20Coalitions_0.pdf
Becker, L. B., Vlad, T., & Nusser, N. (2007). An evaluation of press freedom indicators. International Communication Gazette, 69(1), 5-28.
Billig, M. (1995). Banal Nationalism. London: SAGEPublications Ltd
Bryman, A. (2012). Social research methods. New York: Oxford University Press
Cammaerts, B., & Carpentier, N. (2009). Blogging the 2003 Iraq War: challenging the ideological model of war and mainstream journalism?. Observatorio (OBS*), 3(2), 1-23.
Carlsson, U. (2016). Freedom of Expression and Media in Transition: Studies and reflections in the digital age. Göteborg: Nordicom
CD Verkenningen. (2005). Op Zoek naar Vertrouwen in de Pers. Retrieved from http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/tijdschrift/CDV/CDV2005/CDV_20…
CMPF. (2014). Monitoring Media Pluralism in Europe: Testing and Implementation of the Media Pluralism Monitor 2014. Retrieved from http://cmpf.eui.eu/Documents/MPM2014-PolicyReport.pdf
Cook, P., & Heilmann, C. (2013). Two Types of Self-Censorship: Public and Private. Political studies, 61(1), 178-196.
Cook, P., & Heilmann, C. (2010). Censorship and Two Types of Self-Censorship. Retrieved from http://www.lse.ac.uk/CPNSS/research/currentResearchProjects/ChoiceGroup…
Council of Europe. (2016). New Council of Europe study: “Journalists at Risk: part of the job?. Retrieved from http://www.coe.int/en/web/human-rights-rule-of-law/-/new-council-of-eur…-
Council of Europe. (s.d.). European Convention on Human Rights. Retrieved from http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf
Czepek, A., Hellwig, M., & Nowak, E. (2009). Press Freedom and Pluralism in Europe: Concepts and Conditions. Chicago: Intellect Ltd
De Burgh, H. (2008). Investigative Journalism. New York: Routledge
De Rouck, M. (2000). Journalistiek tijdens gewapende conflicten: een verlorenstrijd?. Retrieved from http://uahost.uantwerpen.be/psw/pswpapers/pswpaper%202000-06%20de%20rou…
Deuze, M. (2001). Educating ‘New’ Journalists: Challenges to the Curriculum. Journalism & Mass Communication Educator, 4‐17.
Dictionary.com. (2016). Freedom of the Press. Retrieved from http://www.dictionary.com/browse/freedom-of-the-press
Dimmick, J., Feaster, J. C., & Hoplamazian, G. J. (2011). News in the interstices: The niches of mobile media in space and time. New Media & Society, 13(1), 23-39.
European Federation of Journalists. (2016). Self-censorship is affecting more and more European media. Retrieved from http://europeanjournalists.org/blog/2016/05/02/self-censorship-is- …; affecting-more-and-more-european-media/
European Parliament. (2015). Press freedom in the EU: Legal framework and challenges. Retrieved from http://www.europarl.europa.eu/EPRS/EPRS-Briefing-554214-Press-freedom-i…
Future Media Lab. (2016). Fear and paranoia threaten press freedom worldwide: 2016 World Press Freedom Index. Retrieved from http://www.futuremedialab.info/blog/fear-and-paranoia-threaten-pressfre…
Gallego, S. (2014). Ontcijferen van censuur in vertalingen: reflecties over toekomstig onderzoek. Beschouwingen uit een talenhuis, 211-216. Gent: Academia Press
Gehlbach, S. (2016). Media Freedom: What Matters?. Retrieved from http://scottgehlbach.net/wp-content/uploads/2016/10/Media-workshop-memo…
Harcup, T. (2003). The unspoken – said: The journalism of alternative media. SAGE publications, 4(3), 356-376.
Hopmann, D.N., Van Aelst, P., & Legnante, G. (2011). Political balance in the news: A review of concepts, operationalizations and key findings. Sage, 13(2), 240-257.
Houston, B. (2010). The future of investigative journalism. Daedalus, 139(2), 45-56.
Humphreys, P. (1996). Mass media and media policy in Western Europe. Manchester: Manchester University Press
Index on Censorship. (2014). No justice: how impunity silences journalists. Retrieved from https://www.indexoncensorship.org/2014/11/impunity-attacks-free-express…
Journalismfund.eu. (s.d.). About Us. Retrieved from http://journalismfund.eu/about-us
Journalistenloket. (s.d.). De persvrijheid en haar beperkingen. Retrieved from http://www.journalistenloket.be/wegwijs-journalistiek/journalistieke-sp…
Kaplan, D. E. (2013). Global investigative journalism: Strategies for support. Retrieved from http://www.cima.ned.org/wp-content/uploads/2015/02/CIMA-Investigative%2…
Keane, F., & Reston, J. (2010). Making news, Reporting Truths. In S. Allan, News Culture (3rd ed., pp. 70-89). London: Open University Press
Khan, M.A., & Haider, K. (2015). Impact of Media Routines on Construction of News Stories: Exploring the Practices of Print Media Journalists of Multan. PJSS, 35(2), 1151-1166.
Kuhn, R., & Nielsen, R. K. (2013). Political Journalism in Transition: Western Europe in a Comparative Perspective. London: IB Tauris
Kuypers, J. A. (2014). Partisan journalism: A history of media bias in the United States. Plymouth: Rowman & Littlefield.
Labunski, R.E. & Pavlik, J.V. (1985). The legal environment of investigative reporters: A pilot study. Newspaper Research Journal, 6(3), 13-19.
Mapping Media Freedom. (2017). Violations, censorship and needs threatened journalists in Europe. Retrieved from https://mappingmediafreedom.org/#/
Martens, P. (2005). Mediarecht voor journalisten. Antwerpen: Garant
McChesney, R.W. (2012). Farewell to Journalism? Time for a rethinking. Journalism Practice, 6(5-6), 614-626.
McNair, B. (2009). Journalism and Democracy. Retrieved from http://sites.psu.edu/wp-content/uploads/sites/9235/2014/01/Handbook-Jou…
Mortelmans, D. (2013). Handboek Kwalitatieve Onderzoeksmethoden. Leuven: Acco
Nordenstreng, K. (2007). Myths about press freedom. Brazilian Journalism Research, 3(1), 15-30.
Nowak, E. (2007). Press Freedom and Pluralism on the Micro Level: Journalistic Qualifications and Professionalization. In A. Czepek, M. Hellwig & E. Nowak, Press Freedom and Press Pluralism in Europe: concepts and conditions (pp. 91-101). Bristol: Intellect Ltd
O’Leary, C., & Lázaro, A. (2011). Censorship Across Borders: The Reception of English Literature in Twentieth-century Europe. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
OECD. (2013). Investigative media. Retrieved from https://www.oecd.org/cleangovbiz/InvestigativeMediaDraft.pdf
Pauwels, C., & Dujardin, P. (2015). Je hoeft Charlie niet te zijn om persvrijheid te verdedigen. Retrieved from http://www.mo.be/opinie/je-hoeft charlie-niet-tezijn-om-persvrijheid-te-verdedigen journalists have reflected on it
Picard, R.G. (2014). Twilight or New Dawn of Journalism? Evidence from the changing news ecosystem. Routledge, 2(3), 273-283.
Reese, S. (2007). Journalism Research and the Hierarchy of Influences Model: A Global Perspective. ResearchGate, 3(2), 29-42.
Reese, S.D., & Lewis, S.C. (2009). Framing the War on Terror: The internalization of policy in the US press. Sage, 10(6), 777-797.
Reich, Z., & Hanitzsch, T. (2013). Determinants of journalists' professional autonomy: Individual and national level factors matter more than organizational ones. Mass Communication and Society, 16(1), 133- 156.
RSF. (2016). 2016 World Press Freedom Index. Retrieved from https://rsf.org/en/news/2016-world-press-freedom-index-leaders-paranoid…
RSF. (2016). The World Press Freedom Index. Retrieved from https://rsf.org/en/world-press-freedom-index
Saltzis, K., & Dickinson, R. (2008). Inside the changing newsroom: journalists' responses to media convergence. Emerald Group Publishing, 60(3), 216-228.
Schultz, J. (1998). Reviving the Fourth Estate: Democracy, Accountability and the Media. Cambridge: Cambridge University Press
Seymour-Ure, C. (1974). The Political Impact of Mass Media. London: Constable
Shoemaker, P., & Reese, S. (1996). Mediating the message: Theories of influence on mass media content. New York: Longman
Statham, P. (2008). Making Europe news: How journalists view their role and media performance. SAGE Publications, 9(4), 398-422.
Thorgeirsdottir, H. (2004). Self-Censorship among Journalists: A (Moral) Wrong or a Violation of ECHR Law?. European Human Rights Law Review, 383-399.
Tuchman, G. (1978). The News Net. Social Research, 45(2), 253-276.
UNESCO. (2016). Investigative Journalism. Retrieved from http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/freedom-of-e…
UNESCO. (2007). Press freedom: safety of journalists and impunity. Retrieved from http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001567/156773e.pdf
UNESCO. (2014). World Trends in Freedom of Expression and Media Development. Retrieved from http://unesdoc.unesco.org/images/0022/002270/227025e.pdf
United Nations. (2008). Universal Declaration of Human Rights. Italy: United Nations Publications
Ursell, G.D.M. (2001). Dumbing down or shaping up? New technologies, new media, new journalism. SAGE Publications, 2(2), 175-196.
Voorhoof, D. (2014). World Press Freedom Day: valt er iets vieren?. Retrieved from https://biblio.ugent.be/publication/4383476/file/4383477
Voorhoof, D. (2015). Persvrijheid na Charlie Hebdo. Retrieved from https://biblio.ugent.be/publication/5924862/file/5924869
Voorhoof, D. (2005). Belgium: Law on the Protection of Journalistic Sources. Retrieved from http://merlin.obs.coe.int/iris/2005/5/article7.en.html
Voorhoof, D. (2015). Europese bescherming voor media en journalistiek bladert af. De Journalist, (195), 10-11.
VRM. (2015). Mediaconcentratie in Vlaanderen. Retrieved from http://www.vlaamseregulatormedia.be/sites/default/files/20151116_me diaconcentratierapport_2015.pdf
World Wide Women. (2014). Censorship Effects on Society. Retrieved from https://sites.psu.edu/worldwidewomen/censorship-effects-on-society/
Yesil, M. M. (2014). The Invisible Threat for the Future of Journalism: Self- Censorship and Conflicting Interests in an Increasingly Competitive Media Environment. International journal of business and social science, 5(3), 71-78.
