Is gevelgroen de oplossing in de stad?
Het aandeel van de wereldbevolking dat in steden woont stijgt. Waar in 1950 30 percent in stedelijk gebied woonde zal in 2050 naar schatting 70 percent van de wereldbevolking in steden leven. Het probleem is dat de kwaliteit van deze leefomgeving sterk achteruit gaat. De uitbreiding en verdichting van steden zorgt ervoor dat natuur- en bosgebieden en platteland verloren gaan en dat in steden zelf het stadsgroen vervangen wordt door gebouwen en allerhande verhardingen. Het resultaat is een ‘betonnen jungle’ als leef- en werkomgeving waarbij er weinig ruimte overblijft voor ‘natuur’ met een daling van de diensten als gevolg. Begroening via traditioneel stadsgroen (parken, tuinen, bomen, …) staat onder druk aangezien deze groenelementen (relatief) veel plaats innemen. Een alternatieve methode om ‘groen’ in de stad te re-integreren is via gevelgroen en meer bepaald via tegeltuinen.
Tegeltuinen zijn kleine verticale tuinen die aangelegd worden door een klein oppervlak (één of enkele tegels) tegen een gevel van een huis vrij te maken en de beschikbare ruimte te beplanten bijvoorbeeld met een (klim)plant. Deze tuintjes zijn gemakkelijk te installeren, nemen weinig plaats in, zijn praktisch overal toepasbaar, vereisen weinig onderhoud en leveren net zoals gevelgroen in het algemeen een veelheid aan diensten die voordelig zijn voor de mens en zijn omgeving. Zo voorziet gevelgroen de wand bijvoorbeeld van een extra beschermende laag tegen regen, warmte, wind en stofdeeltjes. Dit verhoogt de levensduur van de voorgevel en verlaagt de onderhoudskosten. Verder functioneert gevelgroen als een geluidsbarrière en kan hierbij de intensiteit van straatlawaai aanzienlijk verminderen. Gevelgroen kan ook bijdragen tot de esthetische waarde van de gevel en de vormgeving van het gebouw. Ook heeft gevelgroen een positief effect op het fysieke en mentale welzijn van stadsbewoners. De kleuren en geuren werken stressverlagend en verhogen het rustgehalte van de straat (bv. groen is een rustgevende kleur). Daarnaast verhoogt het de biodiversiteit in de stad. Vooral het aantal vleermuizen en vogels in de buurt van gevelgroen neemt toe. Verder verhoogt gevelgroen ook de levenskwaliteit in een stedelijke omgeving. Het heeft een positieve invloed op de luchtkwaliteit door zuurstofproductie, het verlagen van het ozongehalte, het onderscheppen van fijnstof en het absorberen van zware metalen uit de lucht. Daarnaast heeft gevelgroenook een positieve invloed op de energiebalans van een woning en indien ruim toegepast op het (meso)klimaat van een stad. Door schaduwwerking en verdamping vermindert de temperatuur van de voorgevel en wordt er minder warmte aan de omgeving afgegeven. Dit koelend effect kan een temperende werking hebben bij hittegolven, die in steden door het hitte-eiland-effect (het fenomeen dat de luchttemperatuur in steden gemiddeld 2 tot 5°C hoger dan in landelijk gebied als gevolg van een hoge concentratie aan donkere en verharde structuren die veel warmte opslaan en ’s nachts geleidelijk afgeven) extremer zijn en die door de klimaatwijziging intenser zullen zijn en frequenter zullen voorkomen in onze streken. Bovendien biedt gevelbegroening (vooral met niet-bladverliezende klimplanten) in de herfst en winter een uitstekende bescherming tegen koude en inslag van regen. Hierdoor zijn voorgevels minder vochtig en worden verwarmingskosten beperkt.
Gevelgroen levert dus veel diensten in een stad die voordelig zijn voor de mens en zijn omgeving. Maar wat bepaalt de kwaliteit en kwantiteit van deze diensten? Welke plantkenmerken dragen bijvoorbeeld bij tot het stofvangend en koelend vermogen van een klimplant? Studies wijzen uit dat de (wand)bladoppervlakte-index (LAIw), de éénzijdige bladoppervlakte van een plant per wandoppervlak een belangrijke indicator is voor verschillende diensten. Ons onderzoek beoogde dan ook om de LAIw van verschillende klimplantsoorten gebruikt in tegeltuinen in Leuven te bepalen en vertrekkende van de LAIw bepaling de stofvang en het koelend vermogen te berekenen. Zo gaf ons onderzoek aan dat een klimplant met een gemiddelde LAIw jaarlijks ongeveer 95 g fijnstof kan weggevangen. Dit stofvangend vermogen komt overeen met het stofvangend van een gemiddelde stadsboom van 25 jaar. Tegeltuinen zijn dus mogelijk volwaardige vervangers zijn van stadsbomen aangaande stofvang. Dit biedt perspectieven op plaatsen waar er weinig ruimte is voor het aanplanten van bomen (bv. nauwe straten). Daarnaast kan hierdoor het negatieve effect van bomenrijen op de luchtkwaliteit vermeden worden. Bomenrijen kunnen mogelijk de ventilatie verhinderen en zo de concentratie aan schadelijke stoffen in de lucht kunnen verhogen. Het voordeel van verticale gevelgroensystemen is dat ze de luchtventilatie in de straat niet tegenhouden waardoor een opstapeling van schadelijke stoffen vermeden wordt. Verder gaf ons onderzoek aan dat een klimplant met gemiddelde LAIw in een koel gematigd klimaat de kamer- en wandtemperatuur tijdens de zomermaanden respectievelijk met een gemiddelde van 4,1°C en 8,2°C zou doen dalen.
Ondanks de voordelen van tegeltuinen in een stedelijke omgeving worden ze nog maar beperkt toegepast. Zo bleek dat er in de stadskern van Leuven maar 1 tegeltuin terug te vinden was. Het probleem is dat mensen vaak een negatief beeld hebben van gevelgroen. Klimop kan inderdaad de muur (beperkt) beschadigen, maar naast deze soort zijn er nog zo veel andere soorten die kunnen worden toegepast. Indien de plantensoortkeuze is afgestemd op de wand, de mate van onderhoud en de omgeving, ondervindt men enkel voordelen. Stadsbesturen zouden hierbij kunnen helpen door inwoners meer te wijzen op de voordelen van gevelgroen en door informatie beschikbaar te maken over de juiste toepassing van tegeltuinen in de stad. Het informeren van burgers over de voordelen en de correcte installatie van gevelgroen kan mogelijk de toepassing van gevelgroen in een stad stimuleren.
Er is meer dan genoeg ruimte voor deze kleine verticale tuintjes in steden, waarom zouden we deze ruimte niet gebruiken?
Bibliografie
Aertsens, J., De Nocker, L., Lauwers, H., Norga, K., Simoens, I., Meiresonne, L., Turkelboom, F. & Broekx, S. 2012. Daarom groen! Waarom u wint bij groen in uw stad of gemeente, studie uitgevoerd in opdracht van: ANB - Agentschap voor Natuur en Bos, 144 p.
Alexandri, E. & Jones P. 2008. Temperature decreases in an urban canyon due to green walls and green roofs in diverse climates. Building and environment 43, 480-493
Bade, T., Tonneijck, F. & Middendorp, B. 2008. De kroon op het werk. Werken aan het juiste klimaat voor mensen en bomen. Triple E Productions, Arnhem, 85 p.
Bartfelder, F. & Köhler, M. 1987, Experimentelle Untersuchungen zur Funktion von Fassadenbegrunungen. Förderungsprogramm der Freien Universitat Berlin fur jungeWissenschaftler 3. Ausschreibung.
Bréda, N.J.J. 2003. Ground-based measurements of leaf area index: a review of methods, instruments and current controversies. Journal of Experimental Botany 54, 2403-2417
Bixler, R.D. & Floyd, M.F. 1997. Nature is scary, disgusting, and uncomfortable. Environment
and Behavior 29, 443-467.
Blunt, S.M. 2012. Trees and Pavements—are they Compatible? Arboricultural Journal 31, 73-80
Bruse, M., Thönnessen, M. & Radtke, U. 1999. Practical and theoretical Investigation of the Influence of Façade Greening on the Distribution of Heavy Metals in Urban Streets. Proceedings International Conference on Urban Climatology & International Congress of Biometeorology, Sidney, 8-12
Cameron, R.W.F., Taylor, J., Emmett, M. 2014. What’s ‘cool’ in the world of green façades? How plant choice influences the cooling properties of green walls. Building and Environment 73, 198-207
Cameron, R.W.F., Taylor, J., Emmett, M. 2015, Hedera green façade-Energy performance and saving under different maritime-temperate, winter weather conditions. Building and Environment 92, 111-121
Calfapietra, C., Fares, S., Manes, F., Morani, A., Sgrigna, G. & Loreto, F. 2013. Role of Biogenic Volatile Organic Compounds (BVOC) emitted by urban trees on ozone concentration in cities: A review. Environmental Pollution 183, 71-80
Cornelissen, J.H.C., Lavorel, S., Garnier, E., Diaz, S., Buchmann, N., Gurvich, D.E., Reich, P.B., ter Steege, H., Morgan, H.D., van der Heijden, M.G.A., Pausas, J.G. & Poorter, H. 2003. A handbook of protocols for standardised and easy measurement of plant functional traits wordlwide. Australian Journal of Botany 51, 335-380
Costanza, R., d'Arge, R., de Groot, R., Faber, S., Grasso, M., Hannon, B., Limburg, K., Naeem, S., O'Neill, R.V., Paruelo, J., Raskin, R.G., Sutton, P. & van den Belt, M. 1997. The value of the world’s ecosystem services and natural capital. Nature 387, 253-260
Cvejić, R., Eler, K., Pintar, M., Železnikar, S., Haase, D., Kabisch, N. & Strohbach, M. 2015. A typology of urban green spaces, ecosystem provision services and demands. GREEN SURGE project, 68 p.
D'Amato, G. 2000. Urban air pollution and plant-derived respiratory allergy. Clinical
and Experimental Allergy 30, 628–636
Darlington, A. 1981. Ecology of Walls. Heinemann Educational Books, London, 138 p.
De Ridder K., Maiheu B., Wouters H. & van Lipzig N. (2015). Indicatoren van het stedelijk hitte-eiland in Vlaanderen, studie uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij, MIRA,
De Winter, S. & Smets, S. 2002. Gevelgroen in Leuven: een toestandsanalyse. Eindverhandeling GAS Milieubeheer-Milieukunde, KULeuven
Del Barrio, E. P. 1998. Analysis of the green roofs cooling potential in buildings. Energy and Buildings 27, 179-193
Dunnett, N. & Kingsbury, N. 2004. Planting green roofs and living walls. Timber Press, Portland, 254 p.
Francis, R.A. & Lorimer, J. 2011. Urban reconciliation ecology: the potential of living roofs and walls. Journal of Environmental Management 92, 1429-1437
Franz, T. 2015. Tegeltuinen in een stedelijke omgeving: Verspreiding, Performantie en Perceptie. Rapport ingediend in het kader van de Bachelorproef Biologie, 20 p.
Franz, T. & Hermy, M. 2017. Room for tile gardens: frequency, performance and perception of tile gardens in a small city, Urban Forestry and Urban Greening, publication in progress, 34 p.
Freer-Smith, P.H., El-Khatib, A.A. & Taylor, G. 2004. Capture of particulate pollution by trees: a comparison of species typical of semi-arid areas (Ficus nitida and Eucalyptus globulus) with European and North American species. Water, Air, and Soil Pollution 155, 173-187.
Galal, O., Onisimo, M., Elfatih, M.A.R., & Elhadi, A. 2016. Empirical Prediction of Leaf Area Index (LAI) of Endangered Tree Species in Intact and Fragmented Indigenous Forests Ecosystems Using WorldView-2 Data and Two Robust Machine Learning Algorithms. Remote Sensing 8, 1-26
Gallagher, R.V. & Michelle R.L. 2012. A global analysis of trait variation and evolution in climbing plants, Journal of Biogeography 39, 1757-1771
Giachetta A. & Magliocco A. 2007. Progettazione sostenibile. Dalla pianificazione territoriale all’ecodesign. Roma: Carocci
Gómez-Baggerthun, E. & Barton, D.N. 2013. Classifying and valuing ecosystem services for urban planning. Ecological Economics 86, 235-245
Gobron, N. 2008. Leaf Area Index (LAI). GTOS, 32-33
Gobron, N., & Verstraete, M.M. 2009. Leaf Area Index. Assessment of the status of the development of standards for the Terrestrial Essential Climate Variables: LAI. GTOS, Rome, 22 p.
Grimm, N.B., Faeth, S.H., Golubiewski, N.E., Redman, C.L., Wu, J., Bai, X. & Briggs, J.M. 2008. Global Change and the Ecology of Cities. Science 319, 756-760
Haggag, M.A., 2010. The use of green walls in sustainable urban context: with reference to Dubai, UAE. Ecology and the Environment 128, 261-270
Haines-Young, R. & Potschin, M. 2010. Proposal for a common international classification of ecosystem goods and services (CICES) for integrated environmental and economic accounting. European Environment Agency
Haines-Young, R. & Potschin, M. 2011. Common International Classification of Ecosystem Services (CICES): 2011 update. In: CICES (Ed.), Expert Meeting on Ecosystem Accounts. United Nations Statistics Division, the European Environment Agency and the World Bank, London, 1-14
Hardin, P.J., Jensen, R.R. 2007. The effect of urban leaf area on summertime urban surface kinetic: A Terre Haute case study. Urban Forestry & Urban Greening 6, 63-72
Harrington, R., Anton, C., Dawson, T.P., de Bello, F., Feld, C.K., Haslett, J.R., Kluva´nkova-Oravska´, T., Kontogianni, A., Lavorel, S., Luck, G.W., Rounsevell, M.D.A., Samways, M.J., Settele, J., Skourtos, M., Spangenberg, J.H., Vandewalle, M., Zobel, M., Paula A. & Harrison, P.A. 2010. Ecosystem services and biodiversity conservation: concepts and a glossary, Biodiversity and Conservation 19, 2773–2790
Hermans, E. 1998. Groene gevels, meer kleur en leven in een bebouwde omgeving. Regionaal Landschap Dijleland vzw., Heverlee, 50 p.
Hermy, M. & Vermote, B. 2005a. Gevelbegroening, sleutel tot levende steden. In: Hermy, M., Schauvliege, M. & Tijskens, G. (eds) Groenbeheer, een verhaal met een toekomst. 279-319. Uitg. Velt in samenwerking met afdeling Bos & Groen, Berchem, 575 p.
Hermy, M. & Vermote B. 2005b. Tegeltuintjes: minituinen met sensationeel effect. In: Hermy, M., Schauvliege, M. & Tijskens, G. (eds) Groenbeheer, een verhaal met een toekomst. p. 320-324. Uitg. Velt in samenwerking met afdeling Bos & Groen, Berchem, 575 p.
Hicks, R.A. & Dugas, W.A. 1998. Estimating ashe juniper leaf area from tree and stem characteristics. Journal of Range Management 51, 633-637
Hobbs, R.J., Higgs, E. & Harris J.A. 2009. Novel ecosystems: implications for conservation and restoration. Trends in Ecology and Evolution 24, 599-605
Hoffman, M.H.A. 2009. Planten en luchtkwaliteit. Dendroflora 46, 25-49
Hop, M. E.C.M. & Hiemstra, J. A. 2013. Ecosysteemdiensten van groene daken en gevels. Een literatuurstudie naar diensten op niveau van wijk en stad. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, onderdeel van Wageningen UR Business Unit Bloembollen, Boomkwekerij en Fruit, 67 p.
Hoyano, A. 1988. Climatological uses of plants for solar control and the effects on the thermal environment of a building. Energy and Buildings 11, 181-199.
Hunter, A.M., Williams, N.S.G., Rayner, J.P., Aye, L., Hes, D. & Livesley, S.J. 2014. Quantifying the thermal performance of green façades: a critical review. Ecological Engineering 63, 102-113
Imperato, M., Adamo, P., Naimo, D., Arienzo, M., Stanzione, D. & Violante, P. 2003 Spatial distribution of heavy metals in urban soils of Naples city (Italy). Environmental Pollution 124, 247–256
Ip, K., Lam, M. & Miller, A. 2010. Shading performance of a vertical deciduous climbing plant canopy. Building and Environment 45, 81–88.
Isnard, S. & Silk, W.K. 2009. Moving with climbing plants from Charles Darwin's time into the 21st Century. American Journal of Botany 96, 1205-1221
Kasanko, M., Barreod, J.I., Lavalle, C., McCormick, N., Demicheli, L., Sagris, V. & Brezger, A. 2006. Are European cities becoming dispersed? A comparative analysis of 15 European urban areas. Landscape and Urban Planning 77, 111-130
Köhler, M. 1993. Fassaden- und Dachbegrünung. Ulmer, Stuttgart, 329 p.
Köhler, M. 2008. Green facades—a view back and some visions. Urban Ecosystems 11, 423-436.
Kontoleon, K.J. & Eumorfopoulou, E.A. 2010. The effect of the orientation and proportion of a plant-covered wall layer on the thermal performance of a building zone. Building and Environment 45, 1287-1303
Kong, F. & Nakagoshi, N. 2006. Spatial-temporal gradient analysis of urban green spaces in Jinan, China. Landscape and Urban Planning 78, 147-164
Litschke, T. & Kuttler, W. 2008. On the reduction of urban particle concentration by vegetation − a review. Meteorologische Zeitschrift 17, 229-240.
Löschmann, L. 2001. Leben im begrünten Haus – eine Bürgerbefragung in Köln. Geographisches Institut der Universität zu Köln. Diplomarbeit. 108 p.
Lundholm, J.T. 2006. Green Roofs and Facades: A Habitat Template Approach. Urban Habitats 4, 87-101.
Lundholm, J.T., Tran, S., & Gebert L. 2015. Plant Functional Traits Predict Green Roof Ecosystem Services. Environmental Science and Technology 49, 2366-2374
Lyytimäki, J. Petersen, K., Normander, B. & Bezák, P. 2008. Nature as a nuisance? Ecosystem services and disservices to urban lifestyle. Environmental Sciences 5, 161-172
Lyytimäki, J. & Sipilä, M., 2009. Hopping on one leg—the challenge of ecosystem disservices
for urban green management. Urban Forestry & Urban Greening 8, 309-315.
MA (Millennium Ecosystem Assessment) 2005. Ecosystems and Human Well-being: Synthesis. Island Press, Washington, DC.
Mullaney, J., Lucke, T. & Trueman, S.J. 2015. A review of benefits and challenges in growing street trees in paved urban environments. Landscape and Urban Planning 134, 157-166
Nielsen, D., Miceli-Garcia, J.J. & Lyon D.J. 2012. Canopy Cover and Leaf Area Index Relationships for Wheat, Triticale, and Corn. Agronomy Journal 104, 1569-1573
Oberndorfer, E., Lundholm J., Bass, B., Coffman, R. R., Doshi, H., Dunnet, N., Gaffin, S., Köhler, M., Liu, K. Y. & Rowe, B. 2007. Green Roofs as Urban Ecosystems: Ecological Structures, Functions, and Services. BioScience 57, 823-833
Ottelé, M., van Bohemen, H.D. & Fraaij, A.L.A. 2010. Quantifying the deposition of particulate matter on climber vegetation on living walls. Ecological Engineering 36, 154-162
Ottelé, M., Perini, K., Fraaij, A.L.A., Haasa, E.M. & Raiteri, R. 2011. Comparative life cycle analysis for green facades and living wall systems. Energy and Buildings 43, 3419-3429
Pérez, G., Rincón,L., Vila, A., González, J.M. & Cabeza, L.F. 2011a. Green vertical systems for buildings as passive systems for energy savings. Applied Energy 88, 4854-4859
Pérez, G., Rincón,L., Vila, A., González, J.M. & Cabeza, L.F. 2011b. Behavior of green facades in Mediterrian Continental climate. Energy Conversion and Management 52, 1861-1867
Perini, K., Ottelé, M., Fraaij, A.L.A., Haas, E.M., Rossana, Raiteri. 2011. Vertical greening systems and the effect on air flow and temperature on the building envelope. Building and Environment 46, 2287-2294
Perini, K. & Rosasco, P. 2013. Cost-benefit analysis for green façades and living wall systems. Building and Environment 70, 110-121
Perini, K., Ottelé, M., Giulinia, S., Maglioccoa, A. & Roccotiello, E. 2017. Quantification of fine dust deposition on different plant species in a vertical greening system. Ecological Engineering 100, 268-276
Price, J.W., 2010. Green Facade Energetics. In partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of Science, University of Maryland, MD, USA, 91 p.
Pronk, A., Ogink, N., Holterman, H.J., Hofschreuder, P. & Vermeij, I. 2013. Effecten van groenelementen op de luchtkwaliteit: Samenvattende rapportage en perspectieven toepassing groenelementen voor het verbeteren van de lokale luchtkwaliteit rondom stallen. Plant Research International, onderdeel van Wageningen UR, Business Unit Agrosysteemkunde, Rapport 493, 38 p.
Pugh, T.A.M., MacKenzie, R., Whyatt, D., Hewitt, N., 2012. Effectiveness of Green Infrastructure for Improvement of Air Quality in Urban Street Canyons. Environmental Science and Technology 46, 7692-7699
Rai, P.K. 2016. Impacts of particulate matter pollution on plants: implications for environmental biomonitoring. Ecotoxicology and Environmental Safety 129, 120-136,
Roy, S., Byrne, J. & Pickering. C. 2012. A systematic quantitative review of urban tree benefits, costs, and assessment methods across cities in different climatic zones. Urban Forestry & Urban Greening 11, 351-363.
Sæbø, A., Popek, R., Nawrot, B., Hanslin, H.M., Gawronska, H. & Gawronski, S.W. 2012. Plant species differences in particulate matter accumulation on leaf surfaces. Science of The Total Environment 427, 347-354
Sánchez-Hermosilla, J., Páez, F., Rincón, V.J. & Pérez-Alonso J. 2013. Volume application rate adapted to the canopy size in greenhouse tomato crops. Scientica Agrolica 70, 390-396
Salmond, J.A., Williams, D.E., Laing, G., Kingham, S., Dirks, K., Longley, I. & Henshaw, G.S. 2013. The influence of vegetation on the horizontal and vertical distribution of pollutants in a street canyon. Science of the Total Environment 443, 287-298
Schindelin, J., Arganda-Carreras, I. & Frise, E. 2012. Fiji: an open-source platform for biological-image analysis. Nature methods 9, 676-682
Seto, K.C., Fragkias, M., Güneralp, B. & Reilly, M.K. 2011. A meta-analysis of global urban land expansion. PloS ONE 6, 1-9
Sheweka, S.M. & Mohamed, N.M. 2012. Green facades as a new sustainable approach towards climatic change. Energy Procedia 18, 507-520
Siegfried, W., Viret, O., Huber, B. & Wohlhauserd, R. 2006. Dosage of plant protection products adapted to leaf area index in viticulture. Crop Protection 26, 73–82
Spangenberg, J.H., von Haaren, C. & Settele, J. 2014. The ecosystem service cascade: Further developing the metaphor. Integrating societal processes to accommodate social processes and planning, and the case of bioenergy. Ecological Economics 104, 22-32
Steeneveld, G.J., Koopmans, S., Heusinkveld, B.G., Van Hove, L.W.A. & Holtslag, A.A.M., 2011. Quantifying urban heat island effects and human comfort for cities of variable size and urban morphology in the Netherlands. Journal of Geophysical Research 116, 1-14
Sternberg, T., Viles, H., Cathersides, A. & Edwards, M. 2010. Dust particulate absorption by ivy (Hedera helix L) on historic walls in urban environments. Science of the Total Environment 409,162-168
Susorova, I., Angulo, M., Bahrami, P. & Brent, S., 2013. A model of vegetated exterior facades for evaluation of wall thermal performance. Build and Environment 67, 1-13
Taha, H. 1997. Urban climates and heat islands: albedo, evapotranspiration, and anthropogenic heat. Energy and Buildings 25, 99-103
Taugourdeaua, S., b, le Mairea, G., Avelinod, J., Jonese, J.R., Ramirezi, L.G., Quesadai, M.J., Charbonniera, F., Gómez-Delgadoh, F. & Harmanda, J.M. 2014. Leaf area index as an indicator of ecosystem services and management practices: An application for coffee agroforestry. Agriculture, Ecosystems & Environment Volume 192,19-37
Tilley, D., Price, J., Matt, S. & Marrow, B. 2012. Vegetated Walls: Thermal and Growth Properties of Structured Green Facades. Presentation: Final Report to Green Roofs for Healthy Cities—Green Walls Group, University of Maryland, College Park
Tilley, D., Matt, S., Schumann, L. & Kangas, P. 2014. Vegetation characteristics of green facades, green cloaks and naturally colonized walls of wooden barns located in the Mid-Atlantic Region of North America. Journal of Living Architecture 1, 1-35.
Tonneijck, F., Vries, B.d. & Kuypers, V. 2008. Leidraad luchtzuiverend groen, Tripleee, Alterra, Amsterdam. 38 p.
Tonneijck, F. & Bade, T. 2011. “Modelling the benefits of urban forests for sustainable management?”. ELCA-research workshop, Brussels, 4 p.
Ulrich, R.S. 1984. View through a window may influence recovery from surgery. Science 224, 420 p.
Ulrich, R.S., Simons, R.F., Losito B.D., Fiorito, E., Miles M.A. & Zelston M. 1991. Stress recovery during exposure to natural and urban environments. Journal of Environmental Psychology 11, 201-230
Unigarro-Muñoz, C.A., Hernández-Arredondo, J.D., Montoya-Restrepo, J.E., Medina-Rivera, R.D., Ibarra-Ruales, L.N., Carmona-González, C.Y. & Flórez-Ramos, C.P. 2015. Estimation of leaf area in coffee leaves (Coffea arabica L.) of the Castillo variety, Crop Production and management 74, 412-416
United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. 2014.
World Urbanization Prospects: The 2014 Revision, Highlights (ST/ESA/SER.A/352)
van Harten, I. 2007. Systemen voor gevelbegroeiing. Tuin & landschap 15A, 34-42
Van Renterghem, T, Hornikx, M., Forssen, J. & Botteldooren, D. 2013. The potential of building envelope greening to achieve quietness. Building and Environment 61, 34-44
Viles, H., Sternberg, T. & Cathersides, A. 2011. Is Ivy Good or Bad for Historic Walls? Journal of Architectural Conservation 17, 25-41
Vlaamse Milieumaatschappij 2015. Chemkar PM10 – Stedencampagne 2, Chemische karakterisering vanfijn stof in Mechelen, Leuven, Kortrijk, Hasselt en Aalst, 2013-2014. 135 p.
von Döhren, P. & Haase, D. 2015. Ecosystem disservices research: A review of the state of the art with a focus on cities. Ecological Indicators 52, 490-497
Vonk, R. & Clark, I. 2012. Wegwijzer in Verticaal Groen. Afstudeeronderzoek van de opleiding Tuin- en Landschapsinrichting, major Realisatie, aan de Hogeschool van Hall Larenstein te Velp, 76 p.
Vos, P.E.J., Maiheu, B., Vankerkom, J. & Janssen, S. 2013. Improving local quality in cities: to tree or not to tree? Environmental Pollution 183, 113-122
Widlowski, J.L., Verstraete, M., Pinty, B. & Gobron, N. 2003 Allometric Relations of Selected European Tree Species. EC Joint Research Centre, Italy, 70 p.
Wong, N.K., Kwang Tan, A.Y., Yok Tan, P., Chiang, K. & Wong, N.C. 2010a. Acoustics evaluation of vertical greenery systems for building walls. Building and Environment 45, 411-420
Wong, N.K., Kwang Tan, A.Y., Chen, Y., Sekar, K., Yok Tan, P., Chan, D., Chiang, K. & Wong, N.C. 2010b. Thermal evaluation of vertical greenery systems for building walls. Building and Environment 45, 663-672
Wong, N.K., Kwang Tan, A.Y., Yok Tan, P., Angelia, S. & Wong, N.C. 2010c. Perception studies of vertical greenery systems in Singapore. Journal of urban planning and development 136, 330-338
WWF -World Wide Fund for Nature & ZLS-Zoological Society of London. 2016. Living Planet Rapport 2016. Gland, Switzerland. 144 p
