De vergeten werknemers: depressie bij Vlaamse doctorandi
Laat mij u meenemen naar een willekeurige universiteit op een warme septemberavond, waar enkele honderden studenten en trotse ouders verzameld zijn voor hun plechtige proclamatie. De volksliederen zijn gezongen, de foto’s genomen, de glazen leeg. De meeste studenten hebben hun kot voorgoed opgeruimd en kijken nog een laatste keer achterom naar een tijdperk dat nu al als een herinnering aanvoelt. Maar terwijl uit de meeste monden een vaarwel klinkt, glinstert in de ogen van enkele laureaten een begroeting. Zij mogen na een succesvolle masteropleiding met gepaste trots hun carrière bij de alma mater verderzetten. Zij zullen de volgende jaren belangrijk onderzoek verrichten, nieuwe studenten begeleiden, over de hele wereld reizen om congressen bij te wonen en mogelijks zich regelmatig ongelukkig, overspannen en eenzaam voelen.
U leest het goed, 1 op 3 van de Vlaamse doctoraatsstudenten ervaart ernstige mentale gezondheidsproblemen. Dat het probleem ook wereldwijd draagvlak vindt werd duidelijk toen In maart 2017 het artikel Work organization and mental health problems in PhD students* viraal ging. Met meer dan 25 000 likes en 11 000 shares op sociale media binnen de tijdsspanne van een paar dagen werd het duidelijk dat er een prangend onderwerp was aangekaart. Meer onderzoek werd dan ook aangemoedigd, waarom voelen onze doctorandi zich zo slecht?
De academische sector wordt gekenmerkt door een sterk individualistische cultuur. Professoren beschikken niet altijd over de tijd of vaardigheden om hun doctoraatsstudenten voldoende te ondersteunen of ondervinden zelf aan den lijve de effecten van stress. Van de jonge primussen wordt dan ook verwacht dat ze nu voldoende oud en wijs zijn om deze klus zo zelfstandig mogelijk te klaren. En zo wordt het stokpaardje van het doctoraat meteen ook een valkuil: autonomie. Wacht even, autonomie zegt u? Werkt dat niet volgens het principe ‘hoe meer, hoe beter’? Niemand zit toch te wachten op een micromanager die geen ruimte laat voor creativiteit of flexibele werkuren of die je voortdurend met deadlines om de oren slaat? Dromen we niet allemaal van een job waar we zelf onze planning kunnen opstellen en genoeg verantwoordelijkheid krijgen? Natuurlijk wel, autonomie is een voorwaarde om voldoening te halen uit je job! Maar zoals bij veel zaken geldt ook hier: overdaad schaadt.
In theorie…
Dit gaat in tegen enkele robuuste modellen en begrippen uit de (bedrijfs)psychologie. Het bekende demands-control model van Karasek bijvoorbeeld zegt dat job controle als een buffer kan werken bij hoge job eisen. Job controle bestaat uit autonomie en taakvariatie. Hoe hoger je scoort op deze twee begrippen, hoe beter je bestand zou zijn tegen de negatieve effecten van hoge job eisen. Anders gezegd, een hoge werkdruk kan zorgen voor veel stress, maar wanneer je genoeg variatie in je takenpakket hebt en voldoende autonomie krijgt zal je hier minder last van hebben. De laatste decennia wordt dit echter meer en meer in vraag gesteld. Uit verschillende bronnen blijkt reeds dat taakvariatie belangrijker is als buffer dan autonomie. Dit betekent niet dat we autonomie onmiddellijk moeten afschrijven. Het betekent dat er een andere dynamiek speelt dan we tot nu toe dachten. Een mogelijke piste is dus dat autonomie geen lineaire relatie vertoont met welzijn van werknemers (dus niet hoe meer hoe beter), maar misschien wel een curvilineaire relatie (te weinig is niet goed, maar te veel ook niet). Uit het onderzoek in deze masterproef bleek zelfs dat een hoge mate van autonomie nefaster was voor het mentaal welzijn van de doctorandi dan een lage mate van autonomie.
Waarom is te veel autonomie dan slecht voor ons? Hier bestaan reeds verschillende theorieën rond die allemaal het onderzoeken waard zijn, waaronder de volgende:
- Bij een hoge mate van autonomie hoort een hoge mate van verantwoordelijkheid, waardoor wanneer er iets fout loopt de schuld vaak enkel bij zichzelf wordt gelegd.
- Door flexibele werkuren en –plaatsen is er minder 'face to face' contact tussen werknemers en supervisors. Wanneer een groot deel van de communicatie via elektronische media gebeurt wordt de kwaliteit van sociale steun sterk verminderd en moet een werknemer zelf actief naar feedback en hulp vragen.
- Hoe meer autonomie je krijgt hoe meer andere vaardigheden je ook moet bezitten zoals goed kunnen plannen, zelfsturend en -kritisch zijn. Niet iedereen bezit deze automatisch.
- Verschillende soorten autonomie bufferen verschillende soorten stressoren. Zo zal zelf een planning kunnen opstellen vooral het negatieve effect van tijdsdruk tegengaan. Dit heet het triple match principe.
In de praktijk…
Om het probleem op te lossen zal een shift in de huidige academische bedrijfscultuur nodig zijn. Momenteel wordt te vaak verondersteld dat doctorandi capabel genoeg zijn om met hoge mate van autonomie om te gaan en lijken professoren vaak niet voldoende aanspreekbaar. Het kan bijvoorbeeld nuttig zijn om systematisch gesprekken in te plannen tussen doctorandi en hun supervisors of extern aangestelde personen, niet om het onderzoek te bespreken maar alle bijkomende zorgen en vragen. Het is belangrijk dat er een evenwicht gevonden wordt, supervisors mogen niet gaan micromanagen, maar moeten wel beschikbaar zijn, op een laagdrempelige manier, wanneer de doctoraatsstudent nood heeft aan ondersteuning.
Ook gelijkaardig onderzoek bij professoren moet gestimuleerd worden, want zij moeten tenslotte de doctorandi begeleiden. Lijden professoren zelf onder de druk van hun functie? Zijn zij op de hoogte van het mentaal welzijn van hun doctoraatsstudenten? Antwoord op deze vragen zal een vollediger beeld scheppen van de huidige academische cultuur, waardoor het probleem bij de wortel kan aangepakt worden.
Laat me u tot slot opnieuw meenemen naar onze kersverse doctorandi. De lichtjes in hun ogen hebben het potentieel om over enkele jaren te resulteren in baanbrekende geneeskunde, economische modellen of technologieën. Laat de passie en opwinding die zij hier en nu voelen de motor blijven doorheen de volgende jaren. Maak moderne bedrijfsproblematieken ook bespreekbaar op onze universiteiten en geef zo de onderzoekers die hard bouwen aan onze toekomst de kans om dit met plezier te blijven doen.
*Levecque, Anseel, De Beuckelaer, Van der Heyden & Gisle (2017)
Bibliografie
Akerboom S. & Maes S. (2006) Beyond demand and control: the contribution of organizational risk factors in assessing the psychological well-being of health employees. Work and Stress 20 (1), 21–36. Anderson, R. J., Freedland, K. E., Clouse, R. E., & Lustman, P. J. (2001). The prevalence of comorbid depression in adults with diabetes - A meta-analysis. Diabetes Care, 24(6), 1069-1078. doi:10.2337/diacare.24.6.1069 Aronsson, G. (1989). Dimensions of control as related to work organization, stress and health. International Journal of Health Services, 19, 459–468 Bakker, A. B., Demerouti, E., de Boer, E., & Schaufeli, W. B. (2003). Job demands and job resources as predictors of absence duration and frequency. Journal of Vocational Behavior, 62, 341–356. Doi: 10.1016/S0001-8791(02)00030-1 Baltes, B. B., Bauer, C. C., Bajdo, L. M., & Parker, C. P. (2002). The use of multitrait multimethod data for detecting nonlinear relationships: The case of psychological climate and job satisfaction. Journal of Business and Psychology, 17, 3–17. Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review, 84(2), 191-215. Barbier, L. (2016). Hoe Vrijer, hoe Blijer? Over leiderschapsstijlen, jobautonomie en depressie bij mannelijke en vrouwelijke doctorandi (Masterproef). Geraadpleegd van http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/274/615/RUG01 002274615_2016_0001_AC.pdf Barnett, R. C. & Brennan, R. T. (1997). Change in job conditions, change in psychological distress, and gender: a longitudinal study of dual-earner couples. Journal of Organizational Behavior, 18, 253–274. doi:10.1002/(SICI)1 Barnett, R. C. & Brennan R. (1995). The relationship between job experiences and psychological distress: A structural equation approach. Journal of Organizational Behaviour, 16(3), 259–276
Boer, C. (2014) Model van Karasek: Ruimte om te leren; analyse regelruimte en werkdruk. Geraadpleegd op http://www.gewoonsolo.nl/uploads/files/karasek_21032014.pdf Brannen J. (2005) Time and the negotiation of work-family boundaries: autonomy or illusion? Time Soc., 14 (1), 113–131 Bourdeaud’hui, R., Janssens, F., & Vanderhaeghe, S. (2017, 31 januari). Vlaamse werkbaarheidsmonitor 2016 - werknemers. Geraadpleegd van http://www.sarwgg.be/sites/default/files/documenten/StIA_20170125_Werkb… heidsmonitorWerknemers2016_RAP.pdf Brown, T.A., Barlow, D.H. (2005). Dimensional versus categorical classification of mental disorders in the fifth edition of the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders and beyond: comment on the special section. J. Abnorm. Psychol. 114 (4), 551–556 Carstensen, L. L. (1991). Selectivity theory: Social activity in life-span context. Annual Review of Gerontology and Geriatrics, 11, 195–217.
Chung-Yan, G. A. (2010). The nonlinear effects of job complexity and autonomy on job satisfaction, turnover, and psychological well-being. Journal of Occupational Health Psychology, 15, 237–251.
De Bruin, G. P, & Taylor, N. (2006). The job demand-control model of job strain across gender. SA Journal of Industrial Psychology, 32(1), 66-73.
De Cuyper, N. and De Witte, H. (2006). Autonomy and workload among temporary workers: Their effects on job satisfaction, organisational commitment, life satisfaction, and self-rated performance. International Journal of Stress Management, 13(4), 441–459.
de Hoogh, A.H.B., Koopman, P.L., & Den Hartog, D.N., & (2004). De ontwikkeling van de CLIO: een vragenlijst voor charismatisch leiderschap in organisaties. Gedrag & Organisatie, 17(5), 354-382.
De Jonge, J., & Schaufeli, W. B. (1998). Job characteristics and employee well-being: A test of Warr’s vitamin model in health care workers using structural equation modelling. Journal of Organizational Behavior, 19, 387–407.
Demerouti, E., Derks, D., Lieke, L., & Bakker, A. B. (2014). New ways of working: Impact onworking conditions, work–family balance, and well-being. In C. Korunka & P. Hoonakker (Eds.), The impact of ICT on quality of working life (pp. 123–141). Nederland: Springer
Demerouti, E., Bakker, A. B., Nachreiner, F., & Schaufeli, W. B. (2001). The job demands-resources model of burnout. Journal of Applied Psychology, 86, 499 –512. Doi: 10.1037/0021-9010.86.3.499
Dodd, N. G., & Ganster, D. C. (1996). The interactive effects of variety, autonomy, and feedback on attitudes and performance. Journal of Organizational Behavior, 17, 329 –347. Doi: 10.1002/(SICI)1099-1379(199607)17:4<329::AID- JOB754>3.0.CO;2-B
Edimansyah, B. A., Rusli, B. N., Naing, L., Mohamed Rusli, B. A., Winn, T., & Tengku Mohamed Ariff, B. R. H. (2008). Self-perceived depression, anxiety, stress and their relationships with psychosocial job factors in male automotive assembly workers. Industrial Health, 46, 90 – 100.
Faragher, E. B., Cass, M., & Cooper, C. L. (2005). The relationship between job satisfaction and health: A meta-analysis. Occupational and Environmental Medicine, 62, 105–112. Doi: 10.1136/oem . 2002.006734
FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg (z.j.) Psychosociale risico’s op het werk. Retrieved from http://www.werk.belgie.be/defaultTab.aspx?id=564 Fox M.F., Fonseca C., Bao J. (2011) Work and family conflict in academic science: patterns and predictors among women and men in research universities. Social Studies of Science, 41(5), 715 - 735
Frese, M. (1989). Theoretical models of control and health. In S. L. Sauter, J. J. Hurell Jr., & C. L. Cooper (Eds.), Job control and worker health (pp. 107–128). Chichester, U.K.: Wiley. Ganster, D.C. and Schaubroeck, J. (1991), Work stress and employee health, Journal of Management, Vol. 17 No. 2, pp. 235-271. Gisle L. (2014) Geestelijke gezondheid. In: Van der Heyden J, Charafeddine R (ed.). Gezondheidsenquête 2013. Rapport 1: Gezondheid en Welzijn. WIV-ISP, Brussel Goldberg, D. (1972). The detection of psychiatric illness by questionnaire: A technique for the identification and assessment of non-psychotic psychiatric illness. London, New York: Oxford University Press. Griffin J. M., Greiner, B. A., Stansfeld, S. A., & Marmot, M. (2007). The effect of selfreported and observed job conditions on depression and anxiety symptoms: A comparison of theoretical models. Journal of Occupational Health Psychology, 12(4), 334-349. doi:10.1037/1076-8998.12.4.334 Hackman, J. R., and Oldham, G. R. (1975). Development of the Job Diagnostic Survey. Journal of Applied Psychology, 60, 159–170 Hakanen, J.J., Schaufeli, W.B., Ahola, K., 2008a. The job demands-resources model: a three-year cross-lagged study of burnout, depression, commitment, and work engagement. Work and Stress 22, 224–241 Harrow, M., Hansford, B. G., & Astrachan-Fletcher, E. B. (2009). Locus of control: Relation schizophrenia, to recovery, and to depression and psychosis: A 15-year longitudinal study. Psychiatry Research, 168, 186–192. Doi: 10.1016/j.psychres.2008.06.002
Hobfoll, S.E. (1989). Conservation of resources: A new attempt at conceptualizing stress. American Psychologist, 44, 513–524
Hounkpatin, H. O., Wood, A. M., & Brown, D. A. (2015). Why does Income Relate to Depressive Symptoms? Testing the Income Rank Hypothesis Longitudinally. Social Indicators Research, 124(2), 637-655. doi:10.1007/s11205-014-0795-3
Ibrahim R., Zirwatul A. R. & Ohtsuka, K. (2012) Review of the Job Demand-Control and Job Demand-Control-Support models: Elusive moderating predictor effects and cultural implications. Southeast Asia Psychology Journal, 1. pp. 10-21. ISSN 2289-1870 Janssens, F. (2015, 08 juni). Actieve jobs: sleutel tot werkbaar werk en duurzame inzetbaarheid? Geraadpleegd van http://sarwgg.be/sites/default/files/documenten/StIA_20150521_ActieveJo… arWerk_RAP.pdf
Johnson JV, Hall EM. (1988) Job strain, work place social support, and cardiovascular disease: a cross-sectional study of a random sample of the Swedish working population. Am J Public Health 78, 1336–42. Jorm, A. F. (2000). Does old age reduce the risk of anxiety and depression ? A review of epidemiological studies across the adult life span. Psychological Medicine, 30(1), 11-22. doi:10.1017/S0033291799001452
Karasek, R. A. (1979). Job demands, job decision latitude, and mental strain: Implications for job redesign. Administrative Science Quarterly, 24(2), 285-308. doi:10.2307/2392498 Karg, K., Burmeister, M., Shedden, K., & Sen, S. (2011). The serotonin transporter promoter variant (5-HTTLPR), stress, and depression meta-analysis revisited: evidence of genetic moderation. Archives of General Psychiatry, 68(5), 444-454. doi:10.1001/archgenpsychiatry.2010.189
Kinman G. (2001). Pressure Points: A review of research on stressors and strains in UK academics. Educational Psychology 21(4), 473-492.
Kubicek, B., Paškvan, M., & Bunner, J. (2017). The Bright and Dark Sides of Job Autonomy. In C. Korunka & B. Kubicek (Eds.), Job Demands in a changing world of work, 45-63, Springer International Publishing. doi: 10.1007/978-3-319 54678-0_4
Kubicek, B., Korunka, C. and Tement, S. (2014). ‘‘Too much job control? Two studies on curvilinear relations between job control and eldercare workers' well-being’. International Journal of Nursing Studies, 51(12), 1644–1653. doi: 10.1016/j.ijnurstu.2014.05.005
Lancester, B. P. (1999). Defining and Interpreting Suppressor Effects: Advantages and Limitations.. Paper gepresenteerd op de Annual Meeting of the Southwest Educational Research Association, San Antonio, Verenigde staten. Geraadpleegd van http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED426097.pdf
Langfred, C. (2004). Too Much of a Good Thing? Negative Effects of High Trust and Individual Autonomy in Self-Managing Teams. The Academy of Management Journal, 47(3), 385- 399.
Lawford B. R., Young R., Noble E. P., et al. 2006. The D2 dopamine receptor (DRD2) gene is associated with co‐morbid depression, anxiety and social dysfunction in untreated veterans with post‐traumatic stress disorder. Eur. Psychiatry 21:180– 185 Levecque K., Anseel F., Gisle L., Van der Heyden J., De Beuckelaer (2016) The mental health of PhD students in Flanders. Geraadpleegd op 01 augustus 2016 via https://www.ecoom.be/sites/ecoom.be/files/Ecoom%20brief12_GHQ_%20Engel s-finaal.pdf Levecque, K., Anseel, F., De Beuckelaer, A., Van der Heyden, J., & Gisle, L. (2017). Work organization and mental health problems in PhD students. Research Policy, 46(4), 868-879. doi:10.1016/j.respol.2017.02.008 Levecque K. (2006) Generalised anxiety and depression in the general population: risk factors according to the Belgian health interview survey 2001. Depression and Anxiety 23(8):509–511
Maslow, A.H. (1943). A Theory of Human Motivation. Psychological Review, 50, 370 396
Morgeson, F. P., & Humphrey, S. E. (2006). The Work Design Questionnaire (WDQ): Developing and validating a comprehensive measure for assessing job design and the nature of work. Journal of Applied Psychology, 91, 1321–1339.
Netemeyer, R.G., Boles, J.S., & McMurrian, R. (1996) Development and validation of workfamily conflict and family-work conflict scales. Journal of Applied Pscyhology, 81(4), 400-410. doi:10.1037/0021-9010.81.4.400 Prins P.J.M., Braet C. (2008). Handboek klinische ontwikkelingspsychologie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum
Rai, D., Zitko, P., Jones, K., Lynch, J., & Araya, R. (2013). Country- and individual-level socioeconomic determinants of depression: multilevel cross-national comparison. The British Journal of Psychiatry, 202(3), 195-203. doi:10.1192/bjp.bp.112.112482
Rafferty, Y., Friend, R., & Landsbergis, P. A. (2001). The association between job skill discretion, decision authority and burnout. Work & Stress, 15(1), 73–85.
Rey J.J., Abad F.J. , Barrada J.R., Garrido L.E., Ponsoda V.(2014) The impact of amiguous response categories on the factor structure of the GHQ-12. Psychol. Assess., 26 , pp. 1021– 1030 Ross, C.E., Mirowsky, J., 1989. Explaining the social patterns of depression: control and problem solving–or support and talking? J. Health Soc. Behav. 30 (2), 206–219.
Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs, 80, 1–28
Rounsaville, B. J., Alarcon, R.D., Andrews, G., Jackson, J. S., Kendell, R. E., & Kendler, K. (2002). Basic nomenclature issues for DSM–V. In D. J. Kupfer, M. B. First, & D. E. Regier (Eds.,), A research agenda for DSM–V (pp. 1–29). Washington, DC: American Psychiatric Association. Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55, 68 –78.
Rydstedt, L. W., Ferrie, J., & Head, J. (2006). Is there support for curvilinear relationships between psychosocial work characteristics and mental well-being? Crosssectional and long-term data from the Whitehall II study. Work & Stress, 20(1), 6–20.
Schaufeli W. & Bakker A. (2003) De psychologie van arbeid en gezondheid (Rev.ed.) Houten, Nederland: Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Schmidt K. H., Diestel S. (2011). Differential effects of decision latitude and control on the job demands-strain relationship: A cross-sectional survey study among elderly care nursing staff. International Journal of Nursing Studies, 48, 307–317 Schreurs, P. J. G., & Taris, T. W. (1998). Construct validity of the demand-control model: A double cross-validation approach. Work & Stress, 12, 66–84 Seligman, M. E. P., Maier, S. F., & Geer, J. H. (1968). Alleviation of learned helplessness in the dog. Journal of Abnormal Psychology, 73, 256 –262. doi: 10.1037/h0025831
Shevlin, M., & Adamson, G. (2005). Alternative factor models and factorial invariance of the GHQ-12: A large sample analysis using confirmatory factor analysis. Psychological Assessment, 17(2), 231-236. doi:10.1037/1040-3590.17.2.231 Saragih, S. (2011). The Effects of Job Autonomy on Work Outcomes: Self Efficacy as an Intervening Variable. International Research Journal of Business Studies, 4(3), 203-215.
Skinner E.A. (1996) A guide to constructs of control. Journal of Personality and Social Psychology, Vol 71(3), 549-570.
Schwartz, B. (2004). The Paradox of Choice: Why More is Less. Geraadpleegd van http://keithdwalker.ca/wp-content/summaries/m-p/Paradox%20of%20Choice.S…;
Thomas, W.H. Ng & Feldman, D. C. (2015). The Moderating Effects of Age in the Relationships of Job Autonomy to Work Outcomes. Work Aging Retire, 1(1), 64 78. doi:10.1093/workar/wau003
Van den Broeck, A., Schreurs, B., Guenter, H., & Van Emmerik, H. (2015). Skill utilization and well-being: A cross-level story of day-to-day fluctuations and personal intrinsic values. Work & Stress, 29, 306–324
Van der Doef, M., & Maes, S. (1999). The job demand-control(-support) model and psychological well-being: A review of 20 years of empirical research. Work and Stress, 13, 87–114 Vanroelen, C., Levecque, K., & Louckx, F. (2009). Psychosocial working conditions and self-reported health in a representative sample of wage-earners: A test of the different hypotheses of the demand-control-support-model. International Archives of Occupational and Environmental Health, 82(3), 329-342. doi:10 .1007/s00420-008-0340-2 Warr p. (1994) A conceptual framework for the study of work and mental health. Work Stress, 8 (2), 84–97
Warr, P. B. (1990). The measurement of well-being and other aspects of mental health. Journal of Occupational Psychology, 63, 193–210. Doi: 10.1111/j.2044 8325.1990.tb00521.x
WHO | Depression. (2016). Geraadpleegd op 29 december, 2016, van http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs369/en/
Widiger, T., & Samuel, D. (2005). Diagnostic categories or dimensions? A question for the Diagnostic and statistical manual of mental disorders – fifth edition. Journal of Abnormal Psychology, 114, 494–504. Winefield A.H., Jarret R. (2001). Occupational stress in university staff. International journal of stress management 8(4), 285-298 doi:10.1023/A:1017513615819
Woolston, C. (2017). Degree and depression. Geraadpleegd van http://blogs.nature.com/naturejobs/2017/03/30/degree-and-depression/&nb…;
Ye, S. (2009). Factor structure of the General Health Questionnaire (GHQ-12): The role of wording effects. Personality and Individual Differences, 46, 197-201. Mirowsky, J., & Ross, C. (1992). Age and Depression. Journal of Health and Social Behavior, 33(3), 187-205.
Missinne, S., & Levecque, K. (2011). Discriminatie en etnische ongelijkheden in depressie: een multilevel-analyse voor de Europese bevolking. Tijdschrift voor sociologie, 32(2), 177–202 Van de Velde, Sarah, Levecque, K., & Bracke, P. (2011). Vlaanderen versus Nederland: verschillen in depressieve klachten bij mannen en vrouwen gemeten met de CES D8. Tijdschrift voor psychiatrie, 53(2), 73–82. Van de Velde, Sarah, Bracke, P., & Levecque, K. (2010). Gender differences in depression in 23 European countries: cross-national variation in the gender gap in depression. Social science & medicine, 71(2), 305–313. Van De Voorde, K., Veld, M., & Van Veldhoven, M. (2016). Connecting empowerment focused HRM and labour productivity to work engagement: the mediating role of job demands and resources. Human Resource Management Journal, 26(2), 192 210. doi:10.1111/1748-8583.12099
Van der Kooy, K., van Hout, H., Marwijk, H., Marten, H., Stehouwer, C. and Beekman, A. (2007), Depression and the risk for cardiovascular diseases: systematic review and meta- analysis. Int. J. Geriat. Psychiatry, 22: 613–626. doi:10.1002/gps.1723
Van Veldhoven, M., & Meijman, T. (1994). Het meten van psychosociale arbeidsbelasting met een vragenlijst: de vragenlijst beleving en beoordeling van de arbeid (VBBA). Amsterdam: Nederlands Instituut voor Arbeidsomstandigheden NIA.
Van Veldhoven, M., Meijman, T. F., Broersen, J. P. J., & Fortuin, R. J. (2002, 01 december). Handleiding VBBA. Geraadpleegd van http://www.marcvanveldhoven.com/handleiding_vbba.pdf
