De Belgische film over Congo, een neokoloniale zienswijze?
‘Volgens Bram heeft elke film een hoofdpersonage nodig, zo kan men zich steeds met iemand identificeren (...) Ik was het toevallige hoofdpersonage van dienst.’ Zo introduceert Isaac zich in de film van Bram Van Paescchen Pale Peko Bantu (België, 2008). De spanningen lopen op bepaalde momenten hoog op in deze film die niet alleen de invloed van het koloniale verleden van de Democratische Republiek van Congo bevraagt, maar ook de positie van de blanke cineast in ‘het hart der duisternis’.
Als een Belg kiest om zijn film te maken over een land dat door zijn eigen land al heel veel geleden heeft vraag je je af waarom hij dit doet. Om zijn eigen schuldgevoel te verminderen, om over het verleden te vertellen, omdat het hem interesseert of omdat hij contact wil leggen en zelfs vrienden wil maken doorheen het proces van de creatie van een film?
De besproken films zijn:
Sven Augustijnen Spectres (België, 2011), Renzo Martens Episode III: Enjoy Poverty (Nederland, 2009), Bram Van Paesschen Pale Peko Bantu (België, 2008), Kristof Bilsen Elephant’s Dream (België/UK, 2014) en Anne Reijniers en Rob Jacobs Echangeur (België, 2016). De films zijn allen gemaakt rond de viering van de 50ste verjaardag van de onafhankelijkheid van Congo.
Ook al gaat een cineast met alle goede intenties tewerk, wil dat nog niet zeggen dat het resultaat, de film, goed is. Maar wat is een goede film? Een mooie film?
Is dat een film die esthetisch verantwoord is en dus “mooi” genoemd kan worden? Of moet juist het verhaal goed in elkaar zitten? Of beide? Deze vragen worden nog complexer als er moeilijke onderwerpen gefilmd worden.
Ook het filmen zelf is nog moeilijker als men zich opeens in een vreemde cultuur begeeft waar zo’n turbulent verleden mee bestaat.
Laten we gaan kijken wat voor mensen hier poogden mee om te gaan in het verleden. Een onderzoeker die een andere cultuur onderzoekt en dit vooral doet door daar zelf naartoe te gaan, bevindt zich al snel in de academische discipline van de antropologie. Misschien is het dus boeiend om eens te gaan kijken hoe zij met problemen omgingen als ‘hoe representeer je iemand of een groep uit een cultuur die je vreemd is en waarmee mogelijk een machtsrelatie mee bestaat?’ Antropologen namen ook de camera ter hand en hier komt men op gemeenschappelijke gronden met wat de westerse filmmaker doet als hij in een vreemde cultuur gaat filmen.
Een cruciaal gegeven bij dit alles is het nadenken over zichzelf of zelf-reflexief zijn.
Wat betekent dit nu? In deze masterscriptie wordt onderzocht wat het betekent over zichzelf na te denken als men films maakt over iemand anders uit een “vreemde cultuur”. Hiermee hangt ook samen dat men over zijn eigen medium gaat reflecteren. Hoe gebruik ik film, wat doe ik met mijn camera, montage…en wat is de boodschap die ik door de vorm en de inhoud meegeef? Vorm en inhoud, ethiek en esthetiek zijn namelijk intrinsiek verbonden.
Als er wordt gekeken hoe antropologische filmakers evolueerden zal men zien dat enkele van hen zoals Jean Rouch (…) en Luc de Heusch (…) veel belang hechtten aan de zogenaamde ‘zelfreflexiviteit van film’. Zo kwam Jean Rouch vaak zelf in zijn films in beeld, vertelde over het realisatieproces van zijn films, maar toonde ook zijn films aan diegenen die erin voorkwamen, waarna hij naar hun commentaren luisterde en zelfs zijn films hieraan aanpaste (!). Gebruiken Belgische cineasten ook technieken als deze “feedback loops” van Jean Rouch en in welke mate zijn ze zelfreflexief? Door de ontwikkelingen binnen de antropologische film toe te passen op de hedendaagse Belgische films over Congo ontwikkelt er zich een ‘etnografische filmanalyse’ die toestaat vele vragen te beantwoorden waarmee vaak geworsteld wordt.
Mijn onderzoek beargumenteert dat analyses van antropologische film meer moeten kijken naar de algemene filmtheorie en ook nadenken over de vorm van de films en niet enkel over de inhoud. Anderzijds kunnen films die over een vreemde cultuur gaan gebruik maken van de bevindingen uit de antropologie, maar ook bij de analyse ervan kan men vele vraagstellingen toetsen aan de bevindingen van het etnografische veldwerk van een antropoloog.
Het idee van zelfreflexiviteit garandeert natuurlijk niet een inhoudelijk en vormelijk goede film, maar is een middel om ons bewust te maken van de constructie van de film door de regisseur, waardoor men er misschien meer over gaat nadenken. Zelfreflexiviteit kan ook een esthetische figuur op zich worden, een stijlfiguur als het ware, waarmee de kijker bewust wordt gemaakt van de techniciteit van de film.
Men kan stellen dat het antropologische het cinematografische in sommige gevallen versterkt en vice versa. Filmmakers zouden zich dus wat meer als antropologen mogen opstellen als ze een film maken over ‘de ander’ en antropologen zouden wat meer de tools van de cinema mogen gebruiken als ze een onderzoek voeren via het gebruik van film.
In Van Paescchens Pale Peko Bantu bijvoorbeeld komen vormelijke en inhoudelijke zelfreflectie samen. De cineast als etnograaf onthult zijn positie en methode. Het proces komt in beeld, te beginnen met de cineast die aan het hoofdpersonage vraagt of hij de camera intimiderend vindt, tot aan het hoofdpersonage dat volledig in zijn rol opgaat en meespeelt voor het fictieve einde.
Het hoofdpersonage Isaac spreekt over de ontwikkeling van de film en over hoe de film invloed heeft op het verhaal dat zich aan het afspelen is … De voice over is een belangrijk element waarmee Van Paesschen doorheen zijn protagonist over zichzelf als filmmaker reflecteert.
Daarbij komt dat de crew meermaals in beeld komt of dat Van Paesschen dingen vraagt of roept vanachter de camera. Wanneer Isaac valt, valt ook de camera. Het scherm wordt zwart en we horen Van Paesschen roepen of alles in orde is.
Het maken van de film is dé motor voor de ontwikkeling ervan. Isaac en de Belgische crew worden allen onderdeel van deze film over film die hen meesleept op een cinematografische reis in een visueel universum.
Bibliografie
Adorno, Theodor, Prisms. Cambridge: MIT Press, 1988.
Appadurai, Arjan, Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalisation. Minneapolis London: University of Minnesota Press, 1996.
Bacquelaine, Daniel et al. Parlementair onderzoek met het oog op het vaststellen van de precieze omstandigheden waarin Patrice Lumumba werd vermoord en van de eventuele betrokkenheid daarbij van Belgische politici: verslag. Brussel: Kamer van volksvertegenwoordigers, 2001.
Balsom, Erika et al. “Round table discussion: Documentary, ethnography and the avant-garde.” Moving Image Review & Art Journal 2, nr. 1 (2013): 80-90.
Barthes, Roland. “The Death of the Author.” In Modern Criticism and Theory: A Reader. Onder de redactioe van David Lodge, 166-172. London: Longman, 1993.
Baudrillard, Jean. Simulacra and simulation. Ann Arbor University of Michigan press, 1994.
Bauman, Zygmunt. Postmodern ethics. Oxford: Blackwell Publishers, 1993.
Bazin, André Qu’est-ce que le cinema?. Paris, 1978.
Benjamin, Walter. Illuminations. London: Pimlico, 1999.
Berebi, S. “Neither fish nor fowl, but real bodies: the films of Sven Augustijnen.” Afterall, 31 (2012): 86-93.
Bordwell, David. On the history of film style. Cambridge (Mass.): Harvard university press. 1997.
Bruce, Caitlin Frances. “Episode III: Enjoy Poverty: An Aesthetic Virus of Political Discomfort.” Communication, Culture & Critique 9, nr. 2 (2016): 284–302.
Bruzzi, Stella. New documentary: a critical introduction. New York: Routledge, 2000.
Calder, John. The Philosophy of Samuel Beckett. London: Calder, 2001.
Carol Hermer, “Cross-Cultural Filmmaking: A Handbook for Making Documentary and Ethnographic Films and Videos by Ilisa Barbash and Lucien Taylor,” Journal of Anthropological Research 56, nr. 2 (2000), 274-275.
Châteauvert, Jean. "METZ, Christian. L’Énonciation impersonnelle ou le site du film. Paris: Méridiens Klincksieck, 1991." Cinémas 32, nr. 3 (1993): 241-246.
Clifford, James. The Predicament of Culture: Twentieth Century Ethnography, Literature and Art. London: Harvard University Press, 1988, 9.
Clifford, James. Writing culture: the poetics and politics of ethnography. Berkeley: University of California Press, 2010.
Colleyn, Jean-Paul. “Jean Rouch: An Anthropologist Ahead of His Time.” American Anthropologist 107, nr. 1 (2005), 112-115.
Conrad, Joseph. Heart of Darkness. London: Pinguin Books, 1993.
Cousins, Mark. Close-up: Wereldgeschiedenis van de film. Houten: Van Holkema & Warendorf, 2005.
Crawford, Peter Ian en David Turton, red. Film As Ethnography. Manchester: Manchester University Press, 1992.
Crawford, Peter Ian en Simonsen, red. Ethnographic Film Aesthetics and Narrative Traditions: Proceedings from NAFA 2. Aarhus: Intervention Press,1992.
De Groof, Matthias. “Reflexieve ethiek in Renzo Martens’ ‘Episode III’ (Enjoy Poverty).” Ethische Perspectieven 25 nr. 3 (2015), 243-251.
De Groof, Matthias. “Rouch's Reflexive Turn: Indigenous Film as the Outcome of Reflexivity in Ethnographic Film.” Visual Anthropology 26, nr. 2 (2013).
De Mul, Sarah “Holocaust as a Paradigm for the Congo’s Atrocities: Adam Hochschild’s King Leopold’s Ghost.” Criticism 53, nr. 4 (2011), 587-606.
Demos, T.J., en Hilde Van Gelder, red. In and out of Brussels: figuring postcolonial Africa and Europe in the films of Herman Asselberghs, Sven Augustijnen, Renzo Martens, and Els Opsomer. Leuven: University Press, 2012.
Demos, T.J.. Return to the Postcolony: Spectres of Colonialism in Contemporary Art. Berlin: Sternberg, 2013.
Derrida, Jacques. "La Différance," in Marges de la philosophie. Paris, Editions de Minuit, 1972.
Derrida, Jacques. Spectres de Marx : l'état de la dette, le travail du deuil et la nouvelle Internationale. Parijs: Galilée, 1993.
Downey, Anthony. “An Ethics of Engagement: Collaborative Art Practices and the Return of the Ethnographer.” Third Text 23, nr. 5 (2009): 593-603.
Elliott, Anthony. Subject to ourselves: social theory, psychoanalysis, and postmodernity. Cambridge Mass.: Polity Press, 1996.
Ersoy, Özge. “Review: Episode III: Enjoy Poverty by Renzo Martens.” Journal of the Society of Architectural Historians 70, nr. 3 (2011): 396-398.
Foster, Hal. The Return of the Real. The avant-garde at the turn of the century. Cambridge MA/London, MIT Press, 1996.
Foucault, Michel. Discipline and punish: the birth of the prison. New York: Vintage books, 1995.
Godard, Jean-Luc. Godard on Godard. London: Secker & Warburg, 1972.
Heinz, G., en H. Donnay. Lumumba Patrice les cinquante derniers jours de sa vie. Brussel: CRISP, 1966.
Jacobs, Rob “Echangeur.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017, http://www.echangeur.be/essaypage.
Jay Ruby. “The Image Mirrored: Reflexivity and the Documentary Film.” Journal of the University Film Association 29, nr. 4, (1977), 3-11.
Johannes Fabian, Time and the other: how anthropology makes its object (New York: Columbia University Press, 2002), 1-205.
Johannes Fabian. Time and the other: how anthropology makes its object. New York: Columbia University Press, 2002.
Karl G. Heider, Ethnographic Film – Revised Edition. University of Texas Press, 1976/2006.
Leboutte, Patrick, Autobiographie d’un Fleuve, DVD Une Aventure Africaine, Editions Montparnasse, 2010.
Leiris, Michel. L'Afrique fantôme. (Paris: Gallimard, 1988).
Levin, Melinda en Alicia Re Cruz. “Behind the Scenes of a Visual Ethnography: A Dialogue between Anthropology and Film.” Journal of Film and Video 60, nr. 2 (2008), 59-68.
Lévi-Strauss, Claude. La pensée sauvage. Paris: Plon, 1962.
Lloyd, Kirsten. “The Ethics of Encounter.” Art Pulse 2, nr. 3 (2011): 26-28.
Loizos, Peter Innovation in Ethnographic Film: From Innocence to Self-Consciousness, 1955-1985. University of Chicago Press. 1993.
MacDougall, David. Transcultural Cinema. Princeton: Princeton University Press. 1998.
Marks, Dan. “Ethnography and Ethnographic Film: From Flaherty to Asch and after.” American Anthropologist, 97, nr. 2 (1995), 339-347.
Marx, Karl en Friedrich Engels. Het communistisch manifest. Amsterdam: Pegasus, 1979.
Metz, Christian. L'énonciation impersonnelle ou Le site du film. Paris, Méridiens Klincksieck, 1991.
Mulvey, Laura. “Visual Pleasure and Narrative Cinema.” Screen 16 nr. 3 (1975): 6-18.
Nichols, Bill. Blurred Boundaries. Bloomington: University of Indiana Press. 1994.
Östör, Ákos. “Review: Ethnographic Film Aesthetics and Narrative Traditions: Proceedings from NAFA 2 by Peter Ian Crawford and Jan Ketil Simonsen; Film As Ethnography by Peter Ian Crawford and David Turton.” American Anthropologist 96, nr. 1 (1994): 234-237.
Pink, Sarah. “Bringing Anthropology and Film Together? The 7th International Festival of Ethnographic Film, SOAS, 16-18 December 2000. ” 17 nr. 2 (2001), 24-25.
Robert Gardner. “Anthropology and Film.” Daedalus 86, nr. 4 (1957), 344-352.
Robertson, Jennifer. “Reflexivity Redux: A Pithy Polemic on "Positionality".” Anthropological Quarterly 75, nr. 4 (2002), 785-79.
Ruby, Jay. “A Future for Ethnographic Film?.” Journal of Film and Video 60, nr. 2. (2008), 5-14.
Ruby, Jay. “Exposing yourself: Reflexivity, anthropology, and film I.” Semiotica 30 nr. 1 (1980), 153-179.
Ruby, Jay. “Review Film as Ethnography.” Man, New Series 29, nr. 3 (1994), 781-782.
Shiloh, Ilana. “Writing about Writing: The Figure of the Writer in Contemporary Fiction and Film.” In Teaching Academic Writing in Multicultural and Multilingual Societies: A Selection of Articles from Israel's First international Conference On Academic Writing. Onder redactie van Shimona Kushner, 27 -33. Israel Forum for Academic Writing, 2012.
Sontag, Susan. On photography. London: Penguin Books, 1979.
Sterckx, Marjan. “Goodbye Hero!.” In Ravaged : art and culture in times of conflict. Onder redactie van Jo Tollebeek en Eline van Assche, 166-177. Brussel: Mercatorfonds, 2014.
Stroeken, Koen. Antropologie van Afrika I. Universiteit Gent.
Stroeken, Koen. De ondeelbare mens: antropologie ingeleid. Antwerpen: Garant, 2013.
Tallon, Steven en Emiliano Battista, red. Sven Augustijnen: Spectres. Brussel: WIELS en ASA Publishers, 2011.
Taylor, Lucien, red., Visualizing Theory: selected essays from V.A.R., 1990-1994. New York: Routledge, 1994.
Thackway, Melissa. Africa Shoots Back: Alternative Perspectives in Sub-Saharan Francophone African Film. Bloomington: Indiana University Press, 2003.
Thompson, Kristin en David Bordwell. Film History: An Introduction. New York: McGraw-Hill, 2003.
Tomaselli, Keyan G. en Arnold Shepperson. « Course file for "Documentary Film, Visual Anthropology, and Visual Sociology". » Journal of Film and Video 49, nr. 4, (1997), 44-57.
Turner, Victor. The forest of symbols: aspects of Ndembu ritual. (Ithaca New York: Cornell University Press, 1986).
Vanden Bossche, David. “Invloed van de Antropologische Film op de Afrikaanse Auteurscinema: culturele uitwisseling, tempo-spatiale patronen en de aanzet voor een neurobiologisch model.” Master Thesis, Universiteit Gent, 2017.
Vanden Bossche, David. “Translating Ritual into Film – Notes on Paul Henley’s ‘Spirit, possession, power, and the absent presence of Islam: re-viewing Les Maîtres Fous’.” Afrika Focus 30, nr. 2 (2017).
Vanderbeeken, Robrecht. “Documentary as Anti-Monument: On Spectres by Sven Augustijnen.”
Afterall, Journal of Art, Context and Enquiry, 31 (2012): 95-106.
Verwoert Jan. “The Practical Surrealism of Power: Talking some things into being and making other things vanish while you talk about something completely different: Jan Verwoert on the Works of Sven Augustijnen.” A Prior, 14 (2007): 146-155.
Verwoert, Jan. “The Practical Surrealism of Power: Talking some things into being and making other things vanish while you talk about something completely different: Jan Verwoert on the Works of Sven Augustijnen.” A Prior, 14 (2007), 146-155.
Walker, Deborah. “Self-reflexivity and the Construction of Subjecitvity in contemporary French cinema (Alain Resnais).” Doct. Diss. University of Auckland, 2001.
Witzel, Michael E.J. The Origins of the World’s Mythologies. Oxford University Press, 2012.
Yakir, Dan. “Ciné-Trance, the vision of Jean Rouch.” Film Quarterly 21, nr. 3 (1978).
Zizek, Slavoj. Violence: six sideways reflections. London: Profile Books, 2009.
Internetbronnen
“Argos, centrum voor kunst en media.” Laatst geraadpleegd op 19 juli 2017. http://www.argosarts.org/?lang=nl.
“Argos, Sarah Vanagt.” Laatst geraadpleegd op 31 juli 2017. http://www.argosarts.org/artist.jsp?artistid=81506d9908ae4771b969b0104e…;
Augustijnen, Sven. “Un essai documentaire, une exposition et un livre sur la mort de Lumumba.” Interview door Érika Nimis. Laatst geraadpleegd op 2 augustus 2016.
http://www.africultures.com/php/index.php?nav=article&no=11647.
Blay, Zeba. “Review: ‘Elephant’s Dream’ Is a Necessary Addition to the Pantheon of Documentaries About the Congo.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. http://www.indiewire.com/2015/03/review-elephants-dream-is-a-necessary-….
De Groof, Matthias. “Spectres.” Laatst geraadpleegd op 2 augustus 2016. http://www.rektoverso.be/artikel/spectres.
“Echangeur.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. http://www.echangeur.be/.
Convents, Guido. “VRT en 50 jaar Congo: de wansmaak voorbij.” De Wereld Morgen, 6 juli 2010: n.p., laatst geraadpleegd op 19 juli 2017: http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2010/07/06/vrt-en-50-jaar-congo-d….
“Hot Docs 2015.” laatst geraadpleegd op 24 juni 2017.
https://www.theglobeandmail.com/arts/film/hot-docs-2015-what-documentar….
“Houten sokkel neemt Brussels Beursplein in,” laatst geraadpleegd op 24 juni 2017, https://nl.metrotime.be/2016/11/01/must-read/houten-sokkel-neemt-brusse….
“Kunst stelt vragen bij ons koloniaal verleden.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. http://www.echangeur.be/kunst-stelt-vragen-bij-ons-koloniaal-ver#/id/i1….
“Lumumba’s gebit.” Laatst geraadpleegd op 19 juli 2017. https://sites.google.com/site/lumumbaproject/provisoir/lumumba-s-gebit-….
Mundt, Katrin. “Pale Peko Bantu.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. http://www.argosarts.org/work.jsp?workid=eba4418e8c5a435bacef9d3b5cc197….
Perazzone, Stéphanie “Elephant’s Dream, A Tale of Resilience.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. https://thentheywerenone.wordpress.com/2015/03/06/the-normality-of-the-….
Poole, David. “East End Film Festival, Elephant’s Dream, Review.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. http://critics-associated.com/east-end-film-festival-elephants-dream-re….
Rehm, Jean-Pierre. “Sven Augustijnen Spectres.” Laatst geraadpleegd 2 augustus 2016. http://www.vdrome.org/augustijnen.html.
“Rencontre International de Performeurs.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. http://www.kinact.org/.
Rob Jacobs. “Het voetstuk van Leopold II.” Interview door Orlando Verde, Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017, http://www.rektoverso.be/artikel/het-voetstuk-van-leopold-ii.
Rogers, Jess “Hot Docs Elephant’s Dream.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. https://cinemaaxis.com/2015/04/27/hot-docs-2015-elephants-dream/.
Samomaryleona. “Elephant’s Dream, Congo’s Reality And Kristof Bilsen’s Multi-Dimensional Documentary.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. http://www.onewomanarmy.ca/2015/03/elephants-dream-congos-reality-and-k….
“The white cube has been repatriated.” Laatst geraadpleegd op 20 juli 2017. http://www.lircaei.art/.
Trench, Rob. “Hot Docs Elephant’s Dream.” Laatst geraadpleegd op 24 juni 2017. http://scenecreek.com/hot-docs-elephants-dream/ .
Van Bogaert, Pieter. “Onzichtbare films, Zoeken naar ‘Spectres’ van Sven Augustijnen.” Laatst geraadpleegd op 16 juli 2017. http://amarona.be/p/friends/spectres.htm.
“Visual Anthropology Review.” Laatst geraadpleegd op 15 juli 2017. http://societyforvisualanthropology.org/visual-anthropology-review/.
“WIELS Sammy Baloji & Filip De Boek.” Laatst geraadpleegd 19 juli 2017. http://www.wiels.org/nl/exhibitions/794/sammy-baloji--filip-de-boeck--u….
