"On ne naît pas femme. On le devient." schreef Simone de Beauvoir in ‘Le Deuxième Sexe’ (1949). De biologische klemtoon die op identiteitsconstructie ligt, verschuift ze hierin naar een culturele. De media spelen daarin een belangrijke rol. Bovendien gaat er een diepgaande genderproblematiek in schuil die vandaag nog steeds relevant is. ‘The Battlefield of Gender and Media’ spitst zich daarom toe op drie facetten: representatie, gender en media, in dit geval geconcretiseerd in de vorm van period dramas over de Eerste Wereldoorlog. Televisie is een invloedrijke tussenpersoon in de constructie van het vrouwelijk image. Het onderzoek bekijkt in welke mate televisiemakers al dan niet bepaalde genderspecifieke clichés herinterpreteren en daarbij een moderner perspectief bieden op het genre van het kostuumdrama. De manier waarop vrouwen in het verleden werden weergegeven in verschillende media is dan ook sinds decennia voer voor discussie.
Destabilisatie van het klassieke genderpatroon
Niet lang nadat vrouwen op zoek waren naar een stem, werd de representatie van vrouwen in de media een agendapunt. Hun strijd voor gelijkheid wordt het feministisch golvenmodel genoemd. Het bestaat uit drie periodes die elkaar chronologisch opvolgen, elk met haar specifieke kenmerken. De eerste golf wordt meestal gelinkt aan de Britse suffragettes. De suffragette-beweging ontstond in de historische context van de industrialisering en de opkomst van het liberalisme. Hun belangrijkste eis was het vrouwenstemrecht. Eén van hun argumenten was dat vrouwen moreel verantwoordelijker zijn en bijgevolg een belangrijke bijdrage zouden kunnen leveren aan politieke processen. Het werd een erg ‘fysieke’ golf omdat vrouwen massaal op straat kwamen tijdens demonstraties. Daarmee namen ze openlijk deel aan publieke debatten, wat an sich helemaal niet ‘vrouwelijk’ was. Ze uitten ook hun walging over de stereotypen die leefden rond vrouwen, zoals het beeld van de vrouw aan de haard. Hun debatten werden gevoerd en in de weg gestaan door de toenmalige historische context van de Eerste Wereldoorlog. De oorlog vereiste een actieve deelname van zowel mannen als vrouwen. De meeste mannen werden gemobiliseerd, maar de manier waarop vrouwen konden deelnemen, was eerst niet helemaal duidelijk. Al snel besefte regeringen en organisaties dat hier op verschillende manieren verandering in kon komen. Vrouwen waren de ideale reminder voor soldaten die een houvast en bovendien een reden om te vechten nodig hadden. Militaire leiders geloofden dat vrouwen op die manier een ondersteunende rol konden spelen. Hoe dan ook bleef de rol van de vrouw doorheen de oorlog een complex gegeven omdat er veel verschillende meningen bestonden over hun sociale positie. De meerwaarde die zij konden bieden hing permanent samen met een gevoel van bedreiging omwille van de veranderende genderverhoudingen binnen de maatschappij. In de praktijk kwamen er veel meer uitdagingen op het pad van de vrouw in de oorlogsperiode en ontstond er een duidelijke verschuiving in de klassieke genderpatronen.
Femininity: een traditionele of postfeministische aanpak?
De case studies, ‘In Vlaamse Velden’ (één) en ‘Parade’s End’ (BBC), historische dramareeksen rond de Eerste Wereldoorlog, spelen zich af in de periode van de eerste feministische golf. Het is interessant om te bekijken of televisiemakers rekening houden met historische correctheid versus de huidige genderproblematiek in de media.
Het was de tweede feministische golf die vanaf de jaren 60 invloed had op de representatie van vrouwen. Sindsdien kwam er vanuit feministische hoeken commentaar op de stereotiepe weergave van vrouwen in verschillende media. Televisie werd daarbij niet gespaard. Vrouwen kwamen niet alleen veel minder in beeld dan mannen, maar ook op een kortzichtige en stereotiepe manier. De aandacht die destijds op dit probleem gevestigd werd, ontketende een echte strijd tussen gender en media. Sinds de jaren de negentig, ofwel de periode van de derde feministische golf, is er veel veranderd. Het postfeminisme heeft enerzijds meer moderne veranderingen in gang gezet. Het gevolg was dat vrouwen op een meer vooruitstrevende en onafhankelijke manier in beeld kwamen, maar met behoud van bepaalde traditionele waarden. Postfeminisme heeft dan ook alles te maken met weerstand én aanvaarding.
Er zijn verschillende evoluties zichtbaar in de overgang van traditionele naar postfeministische personages, bijvoorbeeld op seksueel, beroepsmatig en emotioneel vlak. Die verandering in de weergave van femininity zorgt voor een tweestrijd in historische dramareeksen. De combinatie van het historisch correcte en het postfeministisch karakter dat veel series hebben, is dan ook de kern van dit onderzoek. ‘Parade’s End’ en ‘In Vlaamse Velden’ zijn beiden goede voorbeelden van period dramas waarin een historische inhoud wordt gecombineerd met bepaalde postfeministische waarden. Tussen de series zijn enkele verschillen merkbaar en het ene personage omarmt deze moderne kenmerken al iets meer dan het andere.
Door traditionele kenmerken te combineren met contemporaine waarden en door de positie die de vrouwen innemen in het plotverloop, lijken ‘Parade’s End’ en ‘In Vlaamse Velden’ een goed evenwicht in genderrepresentatie te belichamen. Ondanks het feit dat period dramas vaak een informatieve functie hebben, zijn de makers er dus in geslaagd om de historische content op te frissen met moderne kenmerken. Daardoor passen deze twee reeksen op vele fronten bij de mening van onderzoekers die stellen dat het steeds positiever gesteld is met een representatieve weergave van vrouwen in televisieseries. Om tot die vaststellingen te komen, zijn beide series en hun vrouwelijke hoofdpersonages getoetst aan bepaalde culturele codes. Zo kunnen kostuums, terugkerende attributen en locaties, maar ook de camerapositie een bijdrage leveren aan het identificatieproces. Beide series besteden veel aandacht aan hoe vrouwen hun steentje bijdroegen tijdens de oorlog. Naast hun essentiële positie in het huishouden die van hen verwacht werd, zijn ze te zien in een grote variatie aan bezigheden en beroepen. Beiden hebben dus respect voor die historische gegevens. Vooral ‘In Vlaamse Velden’ doelt op een educatief effect door een veelheid aan historische details over het Belgisch verzet. Historici en televisiemakers gaan bij beiden hand in hand. Ze bewijzen zo dat deze relatie kan resulteren in leerrijke en aangrijpende reeksen met sterke vrouwen op de voorgrond.
Monografieën
Allrath, Gaby en Marion Gymnich. Narrative Strategies in Television Series, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2011.
Barker, Chris. Television, Globalization and Cultural Identities, Buckingham: Open University Press, 1999.
Berger, John. Ways of Seeing, Londen: Penguin Books LTD, 1972.
Bignell, Jonathan. An introduction to television studies, Londen: Routledge, 2004.
Buikema, Rosemarie en Iris van der Tuin. Doing Gender in Media, Art and Culture, Londen: Routledge, 2009.
Butler, Jeremy. Television: Critical Methods and Applications, Mahwah: Erlbaum, 2002.
Casey, Bernadette, e.a. Television Studies: The Key Concepts, Londen: Routlegde, 2002.
Ceulemans, Mieke en Guido Fauconnier. Mass Media: The Image, Role and Social Conditions of Women. A collection and analysis of research materials, Parijs: Unesco, 1979.
De Groot, Jerome. Consuming History, New York: Routledge, 2009.
De Maesschalck, Edward. Geschiedenis op televisie, Leuven: Acco, 1988.
Dhoest, Alexander. Populaire Televisie: essays, Leuven: ACCO, 2006.
Ferguson, Anne. Images of women in literature, Boston: Houghton Mifflin, 1991.
García, Alberto N. Emotions in Contemporary TV Series, Palgrave Macmillan UK, 2016.
Gauntlett, David. Media, Gender and Identity: an introduction, Londen: Routledge, 2008.
Gill, Rosalind. Gender and the media, Cambridge: Polity Press, 2007.
Gray, Ann en Erin Bell. History on Television, Londen: Routledge, 2013.
Grayzel, Susan R. Women and the First World War, Londen: Routlegde, 2002.
Grayzel, Susan R. Women’s Identities At War: Gender, Motherhood, And Politics In Britain And France During The First World War, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1999.
Gunter, Barrie. Television and Gender Representation, Londen: Libbey, 1995.
Gunter, Barrie. Television and Sex Role Stereotyping, Londen: Libbey, 1986.
Gymnich Marion; Ruhl Kathrin en Klaus Scheuneman. Gendered (Re)Visions. Constructions of Gender in Audiovisual Media, Bonn: Bonn University Press, 2010.
Hall, Stuart. Representation: Cultural Representations and Signifying Practices, Californië: SAGE Publications LTD, 1997.
Herman, David. The Cambridge Companion to Narrative, Cambridge: Cambridge University Press, 2012.
Herman, Luc en Bart Vervaeck. Vertelduivels: handboek verhaalanalyse, Brussel: VUBpress, 2005.
Hermes, Joke en Maarten Reesink. Inleiding televisiestudies, Amsterdam: Boom, 2009.
Jenkins, Henry. Convergence Culture: where old and new media collide, Londen en New York: New York University Press, 2006.
Kindt, Tom en Hans-Harald Müller. What is narratology? Questions and answers regarding the status of a theory, Berlijn: de Gruyter, 2003.
Kosut, Mary. Encyclopedia of Gender in Media, Sage: Thousand Oaks, 2012.
Leggott, James en Julie Anne Taddeo. Upstairs and Downstairs. British Costume Drama Television from The Forsyte Saga to Downton Abbey, Lanham: Rowman & Littlefield, 2014.
McRobbie, Angela. The Aftermath of Feminism: Gender, Culture and Social Change, Londen: Sage, 2010.
Miller, Toby. Television Studies, Londen: BFI, 2002.
Ross, Karen. The Handbook of Gender, Sex, and Media, Chichester: Wiley-Blackwell, 2012.
Ross, Karen. Women and Media: International Perspectives, Malden: Blackwell, 2004.
Thompson, Kristin. Storytelling in Film and Television, Cambridge, Massachusetts en Londen: Harvard University Press, 2003.
Tylee, Claire M. The Great War and Women’s Consciousness: Images of Militarism and Womanhood in Women’s Writings 1914-64, Iowa City: University of Iowa Press, 1990.
Vos, Chris. Bewegend verleden: Inleiding in de analyse van films en televisieprogramma’s, Amsterdam: Boom, 2004.
Artikels
Baker, Chris. "Women and The British Army in First World War", The Long, Long Trail. Laatst geraadpleegd op 4 juni 2018, http://www.longlongtrail.co.uk/army/regiments-and-corps/women-and-the-b….
Butler, Jess. "For White Girls Only?: Postfeminism and the Politics of Inclusion", Feminist Formations 25. 1 (2013): 35-58.
Debenham, Marian Clare. "Married Love: the 1918 book by Marie Stopes that helped to launch the birth-control movement", Independent, 3 april. 2018. Laatst geraadpleegd op 27 mei 2018, https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/marie-stopes-bir….
De Wever, Bruno. "Clio op het scherm", Journal of Belgian History (2014).
Dumenil, Lynn. "American Women and the Great War", OAH Magazine of History (2002).
Erauw, Willem. "Het debat over ‘In Vlaamse Velden’: Over publieksgeschiedenis en historische fictie op televisie" Journal of Belgian History (2014): 225- 230.
Flanagan, Anne Marie. "Ford’s Women: Between Fact and Fiction" Journal of Modern Literature 24. 2 (2000-2001): 235-249.
Fox, Jo. "Women in World War One Propaganda", British Library (2014). Artikel. Laatst geraadpleegd op 27 mei 2018, https://www.bl.uk/world-war-one/articles/women-in-world-war-one-propaga….
Jonker, Ed. "Misbruik van de geschiedenis? Het historisch gehalte van de nieuwe media", Tijdschrift voor Mediageschiedenis 1 (1998): 93-101.
Mulvey, Laura. "Visual Pleasure in Narrative Cinema", Film Theory and Criticism: Introductory Readings (1999): 833-844.
O’Meara, Jennifer. "What "The Bechdel Test" doesn’t tell us: examining women’s verbal and vocal (dis)empowerment in cinema", Feminist Media Studies 16. 6 (2016), 1120-1123.
Park-Finch, Heebon. "Stoppard’s Television Adaptation of Ford Madox Ford’s Parade’s End: Process, Product and Reception", Adaptation 7. 3 (2014): 327-343.
Radish, Christina. "Director Susanna White Talks about Parade’s End, Why She Wanted Benedict Cumberbatch for the Lead Role, Generation Kill, and More", Collider 26 februari. 2013. Laatst geraadpleegd op 6 juni 2018, http://collider.com/director-susanna-white-parades-end-interview/.
Ragland-Sullivan, Ellie. "Jacques Lacan: Feminism and the Problem of Gender Identity", SubStance 11. 3 (1982): 6-20.
Sassatelli, Roberta. "Interview with Laura Mulvey: Gender, Gaze and Technology in Film Culture", Theory, Culture and Society, 28. 5 (2011): 123-143.
Selisker, Scott. "The Bechdel Test and the Social Form of Character Networks", New Literary History 46. 3 (2015): 505-523.
Summerfield, Penny. "Gender and War in the Twentieth Century", The International History Review 19. 1 (1997): 2-15.
Van der Aa, Fenneke. "Vrouwen op tv: het gouden tijdperk lijkt daar", Rekto:Verso, 30 september. 2016. Laatst geraadpleegd op 27 mei 2018, https://www.rektoverso.be/artikel/vrouwen-op-tv-het-gouden-tijdperk-lij….
Vellacott, Jo. "Feminist Consciousness and the First World War", History Workshop 23 (1987): 81-101.
Watson, Janet S. K. "Khaki Girls, VADs, and Tommy's Sisters: Gender and Class in First World War Britain", The International History Review 19. 1 (1997): 32-51.
Naslagwerken
Adriaens, Fien. De beeldvorming van het postfeminisme in ‘Sex and the City’: een filmanalyse. Gent: Universiteit Gent Faculteit Sociale Wetenschappen, 2007.
Bergen, Hannah en Hilke Charels. Belgische Lingerie en (Post)Feminisme. Analyse en Vergelijkende Studie van de Belgische Labels Epiphany en la fille d'O. Katholieke Universiteit Leuven Faculteit Letteren, 2014.
Kar, Pegah Adas. “Perhaps the future of the world the world then was to women?” Femininity and Modernism in Ford Madox Ford’s Parade’s End. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven Faculteit Letteren, 2016-2017.
Ortego Roussell, Stephanie. An analysis of femininity: how popular female characters in the media portray contemporary womanhood. Louisiana: Louisiana State University and Agricultural and Mechanical College, 2013.
Roose, Benedicte. Honderd Jaar Groote Oorlog: Een vergelijking tussen de Nederlandstalige en Franstalige representatie van Wereldoorlog I op televisie in België. Leuven: KU Leuven Faculteit Letteren, 2015.
Sels, Noortje. Vrouwelijke personages: van stereotiep personage naar hernieuwde vrouwelijkheid. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven Faculteit Letteren, 2017.
Soetens, Ellen. Prostitutie in de Eerste Wereldoorlog. Perceptie, visie en agency. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven Faculteit Letteren, 2017.
Van der Maelen, Sander. Historische televisieseries en de sturing van ‘tijd’. Een theoretische basis aangevuld met 3 kwalitatieve casestudies van historische televisieseries van de 21ste eeuw. Gent: Universiteti Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 2017.
Audiovisueel materiaal
De Geest, Mark en Jan Matthys. In Vlaamse Velden. Een productie door Menuet. 2014. DVD.
Béziat, Fabien en Hugues Nancy. Elles étaient en guerre. Een productie door France 3. 2015. Documentaire.
Huyghe, Ellen en Maarten Kreijkamp. Behind the scenes: In Vlaamse Velden. Een productie door Skynet iMotion Activities. 2014. Documentaire.
Stoppard, Tom en Susanna White. Parade’s End. Een productie door BBC, HBO en VRT. 2012. DVD.