42% van de Vlamingen geeft aan niet tevreden te zijn over zijn slaap, 33% spreekt zelfs over echte slaapproblemen. Kijk in je eigen omgeving en je merkt dat slaapproblemen geen ver-van-je-bedshow zijn. Toch wordt het belang van slaap in onze samenleving nog steeds onderschat. Mensen die veel slaap nodig hebben, worden als zwak aanschouwd. Ook de medische wereld heeft onvoldoende oog voor de behandeling van slaapproblemen. Nochtans zijn de gevolgen van onvoldoende slaap niet te onderschatten.
Slapeloosheid is niet zo’n onschuldige aandoening als vaak wordt gedacht. De kans op depressie bij personen met aanhoudende insomnia ligt maar liefst 14 keer hoger dan bij individuen met een gezonde slaap. Insomnia verhoogt eveneens het risico op hartaandoeningen, op het ontstaan van kanker, op gewichtstoename en op de aanwezigheid van infecties en ontstekingen.
In Vlaanderen wordt nog al te vaak naar slaapmedicatie gegrepen als oplossing voor dit probleem. In het Vlaams Gewest is tussen 1997 en 2013 een verdubbeling van het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen waar te nemen. Met een gebruikerspercentage van 13% hoort België bij de grootste gebruikers van slaapmedicatie in Europa. Minister van Volksgezondheid De Block startte in februari 2018 een campagne om dit gebruik te doen dalen. Ze wil meer inzetten op niet-medicamenteuze behandelingen van slapeloosheid.
Behandeling van slaapproblemen
Momenteel voorzien voornamelijk psychologen slaaptherapie. Zij geven trainingen in cognitieve gedragstherapie of mindfulness en pakken zo het mentale luik van de slaapproblemen aan. Hier komen twee knelpunten naar voor: het aanbod is te gering om aan de omvang van het probleem te voldoen én deelnemers blijven vaak met een hele hoop praktische vragen achter.
Deze scriptie onderzocht of ergotherapeuten cliënten met slaapproblemen ook kunnen ondersteunen en behandelen. Ergotherapie is een paramedische discipline die het zelfstandig uitvoeren van dagelijkse activiteiten weer mogelijk maakt. Het leren traplopen met krukken aan iemand met een kunstheup of het aanbieden van een gestructureerd stappenplan aan een kind met ADHD om in het regulier onderwijs te kunnen functioneren, zijn hier een goede voorbeelden van. Mensen die slaapproblemen ervaren, kunnen sneller problemen hebben om hun dagelijkse activiteiten en job even goed te blijven uitvoeren.
Personen met een gestoorde slaap functioneren minder goed. Wie vermoeid achter het stuur kruipt, heeft een grotere kans om in een ernstig ongeval betrokken te raken. In de geschiedenis worden zelfs enkele grote rampen, zoals de kernramp van Tsjernobyl en de ontploffing van de Challenger spaceshuttle, toegeschreven aan beslissingsfouten met slaaptekort als veroorzakende factor. Uit onderzoek blijkt eveneens dat werknemers met slaapproblemen minder goed presteren en vaker afwezig zijn. De Verenigde Staten verliezen op deze manier jaarlijks 411 miljard dollar.
Het bevorderen van het handelen is de kerntaak van een ergotherapeut. Wanneer een ergotherapeut zich richt op de slaapproblemen van een cliënt, kan hij niet alleen de slaap zelf verbeteren, maar eveneens het handelen overdag. Om die reden staan ergotherapeuten de laatste jaren steeds meer open om onderzoek te voeren naar het behandelen van slapeloosheid. Sinds 2009 verschenen de eerste wetenschappelijke publicaties over slaap door ergotherapeuten. In Canada en Amerika, waar de bakermat van de ergotherapie ligt, zijn reeds ergotherapeuten actief die zich richten op slaap. In België en Nederland is dit nog onbekend terrein, daar kan verandering in komen.
Studie bij chronische pijnpatiënten
Aangezien het behandelen van slaapproblemen door ergotherapeuten nog in de kinderschoenen staat, richtte deze scriptie zich op een toegespitste doelgroep die vaak met slaapproblemen kampt: de chronische pijnpatiënten. Patiënten met fibromyalgie, chronische lagerugpijn en chronischevermoeidheidssyndroom werden opgenomen in deze studie omdat zij naast hun pijn vaak slaapproblemen ervaren; of zelfs insomnia.
De slaapbegeleiding die aan de deelnemers werd aangeboden, bestond uit drie onderdelen: een zes weken durende slaaptraining, informatieve nieuwsbrieven over slaap en een terugkomdag. De slaaptraining omvatte een interdisciplinaire behandeling waarbij een psycholoog zich richtte op het mentale aspect van slaap en de ergotherapeut zich op de praktische zaken van slaap richtte. Enkele onderwerpen die door de ergotherapeut gegeven werden: de inrichting van de slaapkamer, het belang van een avondritueel, het oefenen van een goede slaaphouding, informeren over goede matrassen en het belang van activiteiten overdag.
Uit deze studie blijkt dat de gemiddelde slaapkwaliteit van de deelnemers een positieve evolutie kende na de slaapbegeleiding. Er kan geconcludeerd worden dat het effectief is om een ergotherapeut als slaapcoach in te schakelen.
Afolalu, E.F., Moore, C., Ramlee, F., Goodchild, C.E. & Tang, N.K.Y. (2016). Development of the Pain- Related Beliefs and Attitudes about Sleep (PBAS) Scale for the Assessment ant Treatment of Insomnia Comorbid with Chronic Pain. Jounal of Clinical Sleep Medicine, 12(9), 1269-1277.
Alsaadi, S.M., McAuley, J.H., Hush, J.M., Bartlett, D.J., McKeough, Z.M., Grunstein, R.R., Dungan, G.C. & Maher, C.G. (2014). Assessing Sleep Disturbance in Low Back Pain: The Validity of Portable Instruments. PLoS ONE, 9(4).
Alsaadi, S.M., McAuley, J.H., Hush, J.M. & Maher, C.G. (2012). Erratum to: Prevalence of sleep disturbance in patients with low back pain. European Spine Journal, 21, 554-560.
American Academy of Sleep Medicine (2006). Practice Parameters for the Psychological and Behavioral Treatment of Insomnia: An Update. An American Academy of Sleep Medicine Report. SLEEP, 29(11), 1415-1419.
American Occupational Therapy Association (2008). Occupational Therapy Practice Framework: Domain and Process, 2nd Edition. American Journal of Occupational Therapy, 62(6), 625-639.
American Occupational Therapy Association (2014). Occupational Therapy Practice Framework: Domain and Process, 3rd Edition. American Journal of Occupational Therapy, 68(1), S1-S48. American Society of Anesthesiologists, 2010. Practice Guidelines for Chronic Pain Management. An
Updated Report by the American Society of Anesthesiologists Task Force on Chronic Pain Management and the American Society of Regional Anesthesia and Pain Medicine. Anesthesiology, 112, 810-833.
Annemans, L. (2014). De prijs van uw gezondheid. Is onze gezondheid in gevaar? Tielt: LannooCampus.
Barone, D.A. & Krieger, A.C. (2015). The Function of Sleep. AIMS Neuroscience, 2(2), 71-90. Basbaum, A.I. & Woolf, C.J. (1999). Pain. Current Biology, 9(12), R429-R431.
Bennett, R.M., Jones, J., Turk, D.C., Russell, I.J. & Matallana, L. (2007). An internet survey of 2,596
people with fibromyalgia. BMC Musculoskeletal Disorders, 8(27).
Berquin, A. (2010). Le modèle biopsychosocial: beaucoup plus qu’un supplément d’empathie. Revue
Médicale Suisse, 6, 1511-1513.
Bigatti, S.M., Hernandez, A.M., Cronan, T.A. & Rand, K.L. (2008). Sleep Disturbances in Fibromyalgia
Syndrome: Relationship to Pain and Depression. Arthritis & Rheumatism, 59(7), 961-967. Breivik, H., Collett, B, Ventafridda, V., Cohen, R. & Gallacher, D. (2006). Survey of chronic pain in
Europe: Prevalence, impact on daily life, and treatment. European Journal of Pain, 10, 287-333. Brown, C.A., Berry, R. & Schmidt, A. (2013). Sleep and military members: emerging issues and
nonpharmacological intervention. Sleep disorders, 2013.
Brown, C.A., Berry, R., Tan, M., Khoshia, A., Turlapati, L. & Swedlove, F. (2013). A critique of the
evidence-base for non-pharmalogical sleep interventions for persons with dementia.
Dementia: The International Journal of Social Research and Practice, 12(2), 174-201. Brown, C., Swedlove, F., Berry, R. & Turlapati, L. (2012). Occupational therapists’ health literacy interventions for children with disordered sleep and/or pain. New Zealand Journal of
Occupational Therapy, 59(2), 9-17.
42
Buysse, D.J., Reynolds, C.F., Monk, T.H., Berman, S.R. & Kupfer, D.J. (1988). The Pittsburgh Sleep Quality Index: A New Instrument for Psychiatric Practice and Research. Psychiatry Research, 28, 193- 213.
Carlson, L.E. (2012). Mindfulness-Based Interventions for Physical Conditions: A Narrative Review Evaluating Levels of Evidence. ISRN Psychiatry.
Cash, E., Salmon, P., Weissbecker, I., Rebholz, W.N., Bayley-Veloso, R., Zimmaro, L., Floyd, A., Dedert, E. & Sephton, S.E. (2015). Mindfulness Meditation Alleviates Fibromyalgia Symptoms in Women: Results of a Randomized Clinical Trial. Annals of Behavioral Medicine, 49(3), 319-330.
Christiansen, C.H., Baum, C.M. & Bass-Haugen, J. (2005). Occupational therapy : performance, participation, and well-being. Thorofare, NJ: Slack.
Cole, J.C., Dubois, D. & Kosinski, M. (2007). Use of Patient-Reported Sleep Measures in Clinical Trials of Pain Treatment: A Literature Review and Synthesis of Current Sleep Measures and a Conceptual Model of Sleep Disturbance in Pain. Clinical Therapeutics, 29, 2580-2588.
Desmet, F. (2018). Slaaptraining voor volwassenen [cursustekst]. Instituut voor Complementaire Zorgopleidingen, Antwerpen.
Edinger, J.D., Olsen, M.K., Stechuchak, K.M., Means, M.K., Lineberger, M.D., Kirby, A. & Carney, C.E. (2009). Cognitive Behavioral Therapy for Patients with Primary Insomnia or Insomnia Associated Predominantly with Mixed Psychiatric Disorders: a Randomized Clinical Trial. SLEEP, 32(4), 499-510.
Edinger, J.D., Wohlgemuth, W.K., Radtke, R.A., Marsh, G.R. & Quillian, R.E. (2001). Cognitive Behavioral Therapy for Treatment of Chronic Primary Insomnia. Journal of the American Medical Association, 285(14), 1856-1864.
Edwards, R.R., Almeida, D.M., Klick, B., Haythorntwaite, J.A. & Smith, M.T. (2009). Duration of Sleep Contributes to Next-Day Pain Report in the General Population. Pain, 1-14.
Engel-Yeger, B. & Shochat, T. (2012). The relationship between sensory processing patterns and sleep quality in healthy adults. Canadian Journal of Occupational Therapy, 79(3), 134-141.
Espie, C.A. & Kyle, S.D. (2012). Cognitive Behavioral and Psychological Therapies for Chronic Insomnia. In T.J. Barkoukis, J.K. Matheson, R. Ferber & K. Doghramji, Therapy in Sleep Medicine (pp. 161- 171). Philadelphia: Saunders.
Faulkner, S. & Mairs, H. (2015). An exploration of the role of the occupational therapist in relation to sleep problems in mental health settings. British Journal of Occupational Therapy, 78(8), 516- 524.
Finan, P.H., Buenaver, L.F., Coryell, V.T. & Smith, M.T. (2014). Cognitive-Behavioral Therapy for Comorbid Insomnia and Chronic Pain. Sleep Medicine Clinics, 9(2), 261-274.
Finan, P.H., Goodin, B.R. & Smith, M.T. (2013). The association of sleep and pain: An update and a path forward. Journal of Pain, 14(12), 1539-1552.
Fjeldsted, B. & Hanlon-Dearman, A. (2009). Sensory processing and sleep challenges in children with fetal alcohol spectrum disorder. Occupational therapy now, 11(5), 26-28.
43
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de voedselketen en Leefmilieu (2011). Aanpak van chronische pijn in België: Verleden, heden en toekomst. Wetenschappelijk consensusrapport opgesteld ter evaluatie van de proefprojecten inzake chronische pijn, uitgevoerd in het kader van het programma voor chronische ziekten. Brussel: FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de voedselketen en Leefmilieu.
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de voedselketen en Leefmilieu (2016). Pijnbeleid in het ziekenhuis. Geraadpleegd op: 29 december 2017 via https://www.health.belgium.be/nl/gezondheid/organisatie-van-de- gezondheidszorg/zorgnetwerken/chronische-aandoeningen/pijnbeleid-het#article
Fung, C., Wiseman-Hakes, C., Stergiou-Kita, M., Nguyen, M. & Colantonio, A. (2013). Time to wake up: bridging the gap between theory and practice for sleep in occupational therapy. British Journal of Occupational Therapy, 76(8), 384-386.
Garland, S.N., Zhou, E.S., Gonzalez, B.D. & Rodriguez, N. (2016). The Quest for Mindful Sleep: A Critical Synthesis of the Impact of Mindfulness-Based Interventions for Insomnia. Current Sleep Medicine Reports, 2(3), 142-151.
Gatchel, R.J., Bo Peng, Y., Peters, M.L., Fuchs, P.N. & Turk, D.C. (2007). The Biopsychosocial Approach to Chronic Pain: Scientific Advances and Future Directions. Psychological Bulletin, 133(4), 581- 624.
Gisle L. Geestelijke gezondheid. In: Van der Heyden J, Charafeddine R (ed.). Gezondheidsenquête 2013. Rapport 1: Gezondheid en Welzijn. Brussel: WIV-ISP.
Gotts, Z.M., Newton, J.L., Ellis, J.G. & Deary, V. (2016). The experience of sleep in chronic fatigue syndrome: A qualitative interview study with patients. British Journal of Health Psychology, 21, 71-92.
Green, A. (2008). Sleep, Occupation and the Passage of Time. British Journal of Occupational Therapy, 71(8), 339-347.
Green, A. (2015a). Sleep and occupation. In A. Green & C. Brown, An Occupational Therapist’s Guide to Sleep and Sleep Problems (pp. 22-32). London: Jessica Kingsley Publishers.
Green, A. (2015b). The effects of daytime activity on sleep. In A. Green & C. Brown, An Occupational Therapist’s Guide to Sleep and Sleep Problems (pp. 92-109). London: Jessica Kingsley Publishers.
Green, A. & Alford, C. (2015). The effects of sleep and sleep loss on performance. In A. Green & C. Brown, An Occupational Therapist’s Guide to Sleep and Sleep Problems (pp. 131-159). London: Jessica Kingsley Publishers.
Green, A. & Hank, D. (2015). Sleep disorders. In A. Green & C. Brown, An Occupational Therapist’s Guide to Sleep and Sleep Problems (pp. 110-131). London: Jessica Kingsley Publishers.
Green, A. & Hicks, J. (2015). Assessment and non-pharmacological management of insufficient and excessive sleep. In A. Green & C. Brown, An Occupational Therapist’s Guide to Sleep and Sleep Problems (pp. 131-159). London: Jessica Kingsley Publishers.
Hamaguchi, M., Kawahito, Y., Takeda, N., Kato, T. & Kojima, T. (2011). Characteristics of chronic fatigue syndrome in a Japanese community population. Chronic fatigue syndrome in Japan. Clinical Rheumatology, 30, 895-906.
44
Hayes, C.J., Bhandari, N.R., Kathe, N. & Payakachat, N. (2017). Reliability and Validity of the Medical Outcomes Study Short Form-12 Version 2 (SF-12v2) in Adults with Non-Cancer Pain. Healthcare, 5(22).
Hives, L., Bradley, A., Richards, J., Sutton, C., Selfe, J., Basu, B., Maguire, K., Sumner, G., Gaber, T., Mukherjee, A. & Perrin, R.N. (2017). Can physical assessment techniques aid diagnosis in people with chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis? A diagnostic accuracy study. BMJ Open, 2017(7), 1-7.
Hoy, D., Bain, C., Williams, G., March, L., Brooks, P., Blyth, F., Woolf, A., Vos, T. & Buchbinder, R. (2012). A Systematic Review of the Global Prevalence of Low Back Pain. Arthritis & Rheumatism, 64(6), 2028-2037.
Jackowska, M., Dockray, S., Hendrickx, H. & Steptoe, A. (2011). Psychosocial Factors and Sleep Efficiency: Discrepancies Between Subjective and Objective Evaluations of Sleep. Psychosomatic Medicine, 73, 810-816.
Jackson, M.L. & Bruck, D. (2012). Sleep Abnormalities in Chronic Fatigue Syndrome/Myalgic Encephalomyelitis: A Review. Journal of Clinical Sleep Medicine, 8(6), 719-728.
Jacobson, S.A., Simpson, R.G., Lubahn, C., Hu, C., Belden, C.M., Davis, K.J., Nicholson, L.R., Long, K.E., Osredkar, T. & Lorton, D. (2015). Characterization of Fibromyalgia Symptoms in Patients 55 to 95 Years Old: a Longitudinal Study Showing Symptom Persistence with Suboptimal Treatment. Aging Clinical and Experimental Research, 27(1), 75-82.
Jungquist, C.R., O’Brien, C., Matteson-Rusby, S., Smith, M.T., Pigeon, W.R., Xia, Y., Lu, N. & Perlis, M.L. (2010). The Efficacy of Cognitive Behavioral Therapy for Insomnia in Patients with Chronic Pain. Sleep Medicine, 11(3), 302-309.
Kanen, J.W., Nazir, R., Sedky, K. & Pradhan, B.K. (2015). The Effects of Mindfulness-Based Interventions on Sleep Disturbance: A Meta-Analysis. Adolescent Psychiatry, 2015(5), 105-115.
Keskindag, B. & Karaaziz, M. (2017). The association between pain and sleep in fibromyalgia. Saudi Medical Journal, 38(5), 465-475.
Kielhofner, G. & Burke, J.P. (1980). A Model of Human Occupation, Part 1. Conceptual Framework and Content. American Journal of Occupational Therapy, 34(9), 572-581.
Kielhofner, G. (2008). Model of Human Occupation: Theory and Application. Baltimore: Williams and Wilkins.
Koffel, E., Kroenke, K., Bair, M.J., Leverty, D., Polusny, M.A. & Krebs, E.E. (2016). The Bidirectional Relationship Between Sleep Complaints and Pain: Analysis of Data from a Randomized Trial. Health Psychology, 35(1), 41-49.
Le Granse, M., Van Hartingsveldt, M. & Kinébanian, A. (2017). Grondslagen van de ergotherapie. Amsterdam: Reed Business Education.
Leland, N.E., Marcione, N., Schepens Niemiec, S.L. & Don Fogelberg, K.K. (2014). What is occupational therapy’s role in addressing sleep problems among older adults? American Journal of Occupational Therapy, 34(3), 141-149.
Marques, A.P., De Sousa do Espirito Santo, A., Assumpçao Berssaneti, A., Akemi Matsutani, L. & Lee King Yuan, S. (2017). Prevalence of fibromyalgia: literature review update. Revista Brasileira de Reumatologia, 57(4), 356-363.
45
Martinez, M.P., Miro, E., Sanchez, A.I., Diaz-Piedra, C., Caliz, R., Vlaeyen, J.W.S. & Buela-Casal, G. (2014). Cognitive-behavioral therapy for insomnia and sleep hygiene in fibromyalgia: a randomized controlled trial. Journal of Behavioral Medicine, 37, 683-697.
Mendonça, L., Azevedo, L. & Castro-Lopes, J. (2013). Chronic pain patient’s quality of life — A systematic review. International Psychological Applications Conference and Trends, 3-7.
Meucci, R.D., Fassa, A.G. & Faria, N.M.X. (2015). Prevalence of chronic low back pain: systematic review. Revista de Saude Publica, 49(73).
Meyer, A. (1922). The philosophy of occupation therapy. Archives of Occupational Therapy, 1(1), 1-10. Milisen, K., Vlaeyen, E., Coussement, J., Leysens, G., Van der Elst, E., Boonen, S., Adriaenssens, J.,
Bautmans, I., Boone, A., Cambier, D., De Coninck, L., Delbaere, K., De Keyser, K., Descamps, J., Goemaere, S., Govaerts, F., Griep, L., Hamblok, T., Logist, R., Lyphout, H., Peeraer, J., Peeters, J., Sierens, H., Tessier, J., Van Aerschot, V., Van Croonenburg, M., Van den Noortgate, N., Vandermeulen, D., Wertelaers, A., Windey, T. & Dejaeger, E. (2012). Valpreventie in Woonzorgcentra. Praktijkrichtlijn voor Vlaanderen. Leuven/Den Haag: Acco.
Miller, C.B., Espie, C.A., Epstein, D.R., Friedman, L., Morin, C.M., Pigeon, W.R., Spielman, A.J. & Kyle, S.D. (2014). Sleep Medicine Reviews, 18, 415-424.
Mollayeva, T., Thurairajah, P., Burton, K., Mollayeva, S., Shapiro, C.M. & Colantonio, A. (2016). The Pittsburgh sleep quality index as a screening tool for sleep dysfunction in clinical and non- clinical samples: A systematic review and meta-analysis. Sleep Medicine Reviews, 25, 52-73.
Morin, C.M. (1993). Insomnia. Psychological Assessment and Management. New York: Guilford Press. Mork, P.J. & Nilsen, T.I.L. (2012). Sleep Problems and Risk of Fibromyalgia: Longitudinal Data on an
Adult Female Population in Norway. Arthritis & Rheumatism, 64(1), 281-284.
National Institutes of Health (2003). Sleep, Sleep disorders and Biological Rythms. Colorado: BSCS. National Institutes of Health (2005). State of the Science Conference Statement, Manifestations and
Management of Chronic Insomnia in Adults. SLEEP, 28(9), 1049-1057.
Neu, D., Mairesse, O., Hoffmann, G., Dris, A., Lambrecht, L.J., Linkowski, P., Verbanck, P. & Le Bon, O.
(2007). Sleep Quality Perception in the Chonic Fatigue Syndrome: Correlations with Sleep
Efficiency, Affective Symptoms and Intensity of Fatigue. Neuropsychobiology, 56, 40-46. Nielens, H., Van Zundert, J., Mairiaux, P., Gailly, J., Van Den Hecke, N., Mazina, D., Camberlin, C.,
Bartholomeeusen, S., De Gauquier, K., Paulus, D. & Ramaekers, D. (2006). Chronische lage
rugpijn. Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de gezondheidszorg.
Ossipov, M.H., Morimura, K. & Porreca, F. (2014). Descending pain modulation and chronification of
pain. Current Opinion in Supportive and Palliative Care, 8(2), 143-151.
Pierce, D. (2001). Untangling Occupation and Activity. American Journal of Occupational Therapy,
55(2), 138-146.
Pizzi, M.A. & Richards, L.G. (2017). Promoting Health, Well-Being, and Quality of Life in Occupational
Therapy: A Commitment to a Paradigm Shift for the Next 100 Years. The American Journal of
Occupational Therapy, 71(4).
Rand Europe (2016, 30 november). Why sleep matters: Quantifying the Economic Costs of Insufficient
Sleep. Geraadpleegd op 27 mei 2018, van https://www.rand.org/randeurope/research/projects/the-value-of-the-slee…
46
Reilly, M. (1962). Occupational Therapy Can Be One Of The Great Ideas Of The 20th Century Medicine. American Journal of Occupational Therapy, 16(1), 1-9.
Roehrs, T.A. & Roth, T. (2005). Sleep and pain: Interaction of Two Vital Functions. Seminars in Neurology, 25(1), 106-116.
Rustoen, T., Wahl, A.K., Hanestad, B.R., Lerdal, A., Paul, S. & Miaskowski, C. (2005). Age and the experience of chronic pain: differences in health and quality of life among younger, middle- aged and older adults. Clinical Journal of Pain, 21(6), 513-523.
SafetyNet (2009). Fatigue. Brussels: European Commission.
Saito, I. & Saruta, T. (2003). Effect of Education through a Periodic Newsletter on Persistence with
Antihypertensive Therapy. Hypertension Research, 26(2), 159-162.
Schmidt, S., Grossman, P., Schwarzer, B., Jena, S., Naumann, J. & Walach, H. (2011). Treating
fibromyalgia with mindfulness-based stress reduction: Results from a 3-armed randomized
controlled trial. Pain, 152, 361-369.
Sezgin, M., Hasanefendioglu, E.Z., Sungur, M.A., Incel, N.A., Cimen, O.B., Kanik, A. & Sahin, G. (2015).
Sleep quality in patients with chronic low back pain: A cross-sectional study assesing its relations with pain, functional status and quality of life. Journal of Back and Musculoskeletal Rehabilitation, 28, 433-441.
Shrivastava, D., Jung, S., Saadat, M., Sirohi, R. & Crewson, K. (2014). How to interpret the results of a sleep study. Journal of Community Hospital Internal Medicine Perspectives, 4(5).
Siebern, A.T., Suh, S. & Nowakowski, S. (2012). Non-Pharmacological Treatment of Insomnia. Neurotherapeutics, 9, 717-727.
Smith, M.T. & Haythorntwaite, J.A. (2004). How doe sleep disturbance and chronic pain inter-relate? Insights from the longitudinal and cognitive-behavioral clinical trails literature. Sleep Medicine Reviews, 8, 119-132.
Solet, J.M. (2014). Sleep and Rest. In B.A.B. Schell, G. Gillen & M.E. Scaffa (Red.), Willard & Spackman’s Occupational Therapy 12th Edition (pp. 714-730). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins.
Spaeth, M., Rizzi, M. & Sarzi-Puttini, P. (2011). Fibromyalgia and Sleep. Best Practice & Research Clinical Rheumatology, 25, 227-239.
Spielman, A.J., Saskin, P. & Thorpy, M.J. (1987). Treatment of Chronic Insomnia by Restriction of Time in Bed. Sleep, 10(1), 45-56.
Stenager, E., Christiansen, E., Handberg, G. & Jensen, B. (2014). Suicide attempts in chronic pain patients. A register-based study. Scandinavian Journal of Pain, 5, 4-7.
Tang, N.K.Y. (2008). Insomnia co-occurring with chronic pain: Clinical features, interaction, assessments and possible interventions. Reviews in pain, 2(1), 2-7.
Tang, N.K.Y., Goodchild, C.E., Sanborn, A.N., Howard, J. & Salkovskis, P.M. (2012). Deciphering the Temporal Link between Pain and Sleep in a Heterogeneous Chronic Pain Patient Sample: A Multilevel Daily Process Study. SLEEP, 35(5), 675-687.
Taylor, R.R., O’Brien, J., Kielhofner, G., Lee, S.-W., Katz, B. & Mears, C. (2010). The occupational and quality of life consequences of chronic fatigue syndrome/ myalgic encephalomyelitis in young people. British Journal of Occupational Therapy, 73(11), 524-530.
47
Thakkar, V.G. (2013, 27 april). Diagnosing the wrong deficit. Geraadpleegd op 24 mei 2018, van https://www.nytimes.com/2013/04/28/opinion/sunday/diagnosing-the-wrong- deficit.html?emc=eta1
Truyts, J. (2018, 1 februari). De Block wil overvloedige gebruik van slaap- en kalmeermiddelen een halt toeroepen. Geraadpleegd op 12 mei 2018, van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/02/01/minister-de-block-slaapmiddelen/
Tucker, A.M., Whitney, P., Belenky, G., Hinson, J.M & Van Dongen, H.P.A. (2009). Effects of Sleep Deprivation on Dissociated Components of Executive Functioning. SLEEP, 33(1), 47-57.
Ustinov, Y., Lichstein, K.L., Vander Wal, G.S., Taylor, D.J., Riedel, B.W. & Bush, A.J. (2010). Association between report of insomnia and daytime functioning. Sleep Medicine, 11, 65-68.
UZ Gent (2017). Slapen met CPAP. Gent: Universitair Ziekenhuis Gent.
Van de Water, A.T.M., Eadie, J. & Hurley, D.A. (2011). Investigation of sleep disturbance in chronic low
back pain: An age- and gender-matched case-control study over a 7 night period. Manual
Therapy, 16, 550-556.
Walker, M. (2017). Slaap. Amsterdam: De Geus.
Ware, J.E., Kosinski, M.M.A & Keller, S.D. (1996). A 12-Item Short-Form Health Survey: Construction of
Scales and Preliminary Tests of Reliability and Validity. Medical Care, 34(3), 220-233.
Wu, Y.-L., Chang, L.-Y., Lee, H.-C., Fang, S.-C. & Tsai, P.-S. (2017). Sleep disturbances in fibromyalgia: A
meta-analysis of case-control studies. Journal of Psychosomatic Research, 96, 89-97.