Nooit meer griep dankzij het varken?
Nooit meer griep? Voorlopig lijkt dit onmogelijk, maar dankzij onderzoek met het varken als proefdiermodel, werden reeds stappen in de goede richting gezet.
De huidige griepvaccins bieden geen garantie op volledige bescherming. Dit omdat griepvirussen voortdurend veranderingen ondergaan in hun hemagglutinine eiwit, het eiwit waarmee het virus zijn gastheer binnendringt. Antistoffen gericht tegen dit eiwit kunnen infectie voorkomen, maar zodra het hemagglutinine verandert, zullen deze niet meer of slechts gedeeltelijk beschermen. Toch zijn de huidige griepvaccins op dit veranderlijke hemagglutinine gebaseerd, waardoor het vaccin om de twee tot vier jaar moet worden aangepast.
Vaccinatie stuurt de immuniteit
Om een afdoende afweerreactie op te bouwen, moet het lichaam meer dan één keer in contact komen met griep. Daarom krijgen jonge kinderen, bij hun eerste vaccinatie, tweemaal hetzelfde vaccin met een interval van vier weken. De eerste toediening, de primovaccinatie, laat het afweersysteem kennis maken met het virus. De tweede toediening, de boostervaccinatie, moet de afweerreactie versterken. Volwassenen krijgen één jaarlijkse vaccinatie. Dit omdat zij doorheen hun leven reeds meerdere griepinfecties en/of -vaccinaties hebben doorgemaakt met verschillende griepvirussen.
Vaccinatie is geen synoniem voor infectie
Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen griepvaccinatie en -infectie. De huidige griepvaccins zijn geïnactiveerde vaccins. Dit wil zeggen dat het virus in het vaccin werd afgedood en dus niet meer kan ziek maken. Het geïnactiveerd vaccin wordt in de spier, intramusculair, toegediend waarop het lichaam reageert met productie van antistoffen. Bij een infectie wordt het virus opgenomen via de luchtwegen waar het vervolgens zichzelf zal vermeerderen. Hierdoor wordt ook de lokale afweer in de luchtwegen ingeschakeld. Zowel infectie als vaccinatie wekken antistoffen op, maar enkel infectie activeert ook de lokale afweer.
Het varken als betrouwbaar model voor griep
Het varken is een zeer geschikt proefdiermodel voor onderzoek naar griepvaccinatie. Bij mens en varken zijn niet alleen de griepsymptomen, maar ook de griepvirussen heel gelijkaardig. Daarenboven zijn ook de anatomie van de longen en de afweerreactie sterk vergelijkbaar. Het varken is ook een soort reservoir voor griepvirussen die overgedragen kunnen worden naar de mens.
Door de verscheidenheid van het hemagglutinine worden griepvirussen verder onderverdeeld in “subtypen” en binnen elke subtype in “varianten”. Bij mens en varken circuleren dezelfde subtypen: H1N1 en H3N2. Bij de mens is H3N2 het meest onderhevig aan variatie en het belangrijkst vanuit klinisch oogpunt.
Veelbelovende resultaten met H3N2 “heterologe prime-boost vaccinaties” bij het varken
Het Labo Virologie van de UGent faculteit Diergeneeskunde bekwam met hun voorgaand onderzoek (2017) veelbelovende resultaten. Voor primo- en boostervaccinatie werden verschillende varianten van het H3N2 subtype gebruikt. Dit wordt ook heterologe prime-boost vaccinatie genoemd.
Na deze heterologe prime-boost vaccinatie waren varkens beschermd tegen challenge met beide varianten. Een “challenge” betekent dat een hoge dosis virus via de neus, intranasaal, wordt toegediend. Daarnaast werden ook antistoffen vastgesteld tegen H3N2 virussen die niet in het vaccin zaten. Dit in tegenstelling tot de dieren gevaccineerd volgens de klassieke vaccinatiestrategie. Deze laatstgenoemden waren enkel beschermd tegen het vaccinvirus.
De studie (2017) werd uitgevoerd bij varkens die nooit eerder met griepvirussen in contact kwamen, vergelijkbaar met vaccinatie bij kinderen. Griepvaccins worden echter voornamelijk toegediend bij volwassenen, waarbij reeds contact met griep plaatsvond. Daarom is het belangrijk te weten of deze vaccinatiestrategie ook dan succesvol is.
De invloed van infectie-immuniteit op vaccinatie
In de vervolg studie, uitgevoerd in het kader van deze masterproef, ondergingen varkens eerst een griepinfectie. Hiervoor werd een menselijk griepvirus intranasaal toegediend. Daarna volgde een tweevoudige vaccinatie. Zes weken later volgde de challenge met een totaal andere griepvariant dan deze gebruikt voor infectie of vaccinatie.
Varkens werden opgedeeld in zes groepen (Figuur 1). Er waren twee ongevaccineerde controlegroepen. Eén controlegroep onderging noch infectie, noch vaccinatie –zoals een ongevaccineerd kind. Na challenge konden hier meer dan een miljoen infectieuze viruspartikels worden aangetoond in stalen van de longen en de neus.
De tweede controlegroep onderging infectie, maar geen vaccinatie–vergelijkbaar met een ongevaccineerde volwassene. Door de voorgaande infectie was er deels bescherming. De hoeveelheid infectieuze viruspartikels was ongeveer honderd keer lager dan in de eerstgenoemde controlegroep. Niettegenstaande, konden in beide controlegroepen bij alle dieren infectieuze partikels worden aangetoond.
Vier gevaccineerde groepen kregen een tweevoudige vaccinatie volgens de klassieke- of de heterologe prime-boost strategie. Alle vaccinatiegroepen waren beter beschermd dan de controlegroepen. Eén heterologe prime-boost groep stak er met kop en schouders bovenuit. Dit was de enige groep met een volledig steriele bescherming tegen een H3N2 virus waarvan het hemagglutinine tot 20 % afweek van de hemagglutininen gebruikt voor infectie en vaccinatie.
Vergelijking van resultaten van dit en voorgaand onderzoek leert ons dat infectie voorafgaand aan vaccinatie de immuniteit verder verbreed. Er konden bij de vervolgstudie antistoffen aangetoond worden tegen een batterij aan H3N2 virussen van mens en varken. Deze antistoffen konden we niet opwekken met klassieke vaccinatie.
Figuur 1. Varkens werden onderverdeeld in zes groepen. Er waren twee controle groepen: 1 en 2. Daarnaast waren er vier gevaccineerde groepen: 3 en 4 werden gevaccineerd volgens de klassieke strategie, 5 en 6 volgens de heterologe prime-boost strategie. Zes weken later volgde de challenge.
Leiden beloftevolle resultaten naar vaccinatie op maat?
Dit onderzoek is innoverend in al zijn facetten. Eerst en vooral kon een uitzonderlijk brede bescherming bekomen worden in vergelijking met de klassieke vaccinatiestrategie. Daarnaast zijn dergelijke studies onuitvoerbaar bij de mens. Je kan namelijk onmogelijk volwassenen vinden zonder antistoffen tegen de griep en deze vervolgens “challengen”.
Het achterliggende mechanisme van een bredere antistofrespons is nog niet helemaal duidelijk. Er wordt verondersteld dat door blootstelling aan verschillende varianten, antistoffen worden opgewekt tegen meer geconserveerde delen van het hemagglutinine. Hiervoor spelen niet alleen de virusvarianten, maar ook de volgorde van toedienen een rol.
Dergelijk onderzoek leeft sterk in de onderzoekswereld. Meer en meer is men ervan overtuigd dat de immuunrespons mede gestuurd wordt door de vooraf bestaande infectie-immuniteit. Iedere patiënt heeft als het ware zijn eigen “infectiegeschiedenis”. Naargelang deze geschiedenis moeten patiënten dan met andere varianten gevaccineerd worden. Hoe dit in de toekomst in de praktijk kan uitgevoerd worden, is nog niet duidelijk.
Bibliografie
-Allerson, M., Deen, J., Detmer, S.E., Gramer, M. R., Joo, H.S., Romagosa, A., Torremorell, M., 2013. The impact of maternally derived immunity on influenza A virus transmission in neonatal pig populations. Vaccine 31, 500–505.
- Assarsson, E., Bui, H.H., Sidney, J., Zhang, Q., Glenn, J., Oseroff, C., Mbawuike, I.N., Alexander, J., Newman, M.J., Grey, H., et al., 2008. Immunomic analysis of the repertoire of Tcell specificities for influenza A virus in humans. Journal of Virology 82, 12241-12251.
- Baumgarth, N., Herman, O.C., Jager, G.C., Brown, L.E., Herzenbergh, L.A., Chen, J., 2000. B1 and B-2 cell-derived immunoglobulin M antibodies are nonredundant components of the protective response to influenza virus infection. Journal of Experimental Medicine 192, 271-280.
- Belgisch centrum voor farmacotherapeutische informatie. Influenza 2017-2018. http://www.bcfi.be/nl/articles/2764?folia=2762&matches=influenzavaccins… %7Cvaccins%7Cinfluenzaseizoen laatst geconsulteerd op 29 april 2018.
- Beaudoin, A., Johnson, S., Davies, P., Bender, J., Gramer, M., 2012. Characterization of influenza a outbreaks in Minnesota swine herds and measures taken to reduce the risk of zoonotic transmission. Zoonoses Public Health 59, 96–106.
- Bi, Y., Fu, G., Chen, J., Peng, J., Sun, Y., Wang, J., Pu, J., Zhang, Y., Gao, H., Ma, G., 2010. Novel swine influenza virus reassortants in pigs, China. Emerging Infectious Diseases 16, 11621164. - Bouvier, N.M., Palese, P., 2008. The biology of influenza viruses. Vaccine 26(4), D49-D53.
- Bouvier, N.M., Lowen, A.C., 2010. Animal models for influenza virus pathogenesis and transmission. Viruses 2, 1530-1563. - Bresee, J.S., Fry, A.M., Sambhara, S., Cox, N.J., 2013. Inactivated influenza vaccines. In: Vaccines, Zevende Edn. Saunders Elsevier, Philadelphia, VSA, pp. 456-489.
- Bublot, M., Karaca, K., Minke, J., Pritchard, N., Le Gros, F.X., Poulet, H., Audonnet, J.C., Swayne, D., Nordgren, R., 2008. Current influenza vaccines for poultry and other animal species. Research Signpost, 117-136.
- Campitelli, L., Donatelli, I., Foni, E., Castrucci, M.R., Fabiani, C., Kawaoka, Y., Krauss, S., Webster, R.G., 1997. Continued evolution of H1N1 and H3N2 influenza viruses in pigs in Italy. Virology 232, 310-318.
- Cappuccio, J.A., Pena, L., Dibarbora, M., Rimondi, A., Pineyro, P., Insarralde, L., Quiroga, M.A., Machuca, M., Craig, M.I., Olivera, V. et al., 2011. Outbreak of swine influenza in Argentina reveals a non-contemporary human H3N2 virus highly transmissible among pigs. Journal of General Virology 92, 2871-2878.
- Castrucci, M.R., Donatelli, I., Sidoli, L., Barigazzi, G., Kawaoka, Y., Webster, R.G., 1993. Genetic reassortment between avian and human influenza A viruses in Italian pigs. Virology 193, 503-506.
- Caton, A.J., Brownlee, G.G., Yewdell, J.W., Gerhard, W., 1982. The antigenic structure of the influenza virus A/PR/8/34 hemagglutinin (H1 subtype). Cell 31, 417-427.
-Centers for Disease Control and Prevention. People at high risk of developing flu–related complications. https://www.cdc.gov/flu/about/disease/high_risk.htm laatst geconsulteerd op 1 november 2017a.
- Centers for Disease Control and Prevention. Antigenic Characterization. https://www.cdc.gov/flu/professionals/laboratory/antigenic.htm laatst geconsulteerd op 26 november 2017b.
- Centers for Disease Control and Prevention. Case Count: Detected U.S. Human Infections with H3N2v by State since August 2011. https://www.cdc.gov/flu/swineflu/h3n2v-case-count.htm laatst geconsulteerd op 28 april 2018a.
- Centers for Disease Control and Prevention. Influenza ACIP Vaccine Recommendations 20172018. https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/66/rr/pdfs/rr6602.pdf laatst geconsulteerd op 14 mei 2018b.
- Chiu, C., Wrammert, J., Li, G.M., McCausland, M., Wilson, P.C., Ahmed, R., 2013. Crossreactive humoral responses to influenza and their implications for a universal vaccine. Translational Immunology in Asia-Oceania 1283, 13-21.
- Clementi, N., Criscuolo, E., Castelli, M., Mancini, N., Clementi, M., Burioni, R., 2012. Influenza B-cells protective epitope characterization: a passkey for the rational design of new broad-range anti-influenza vaccines. Viruses 4, 3090-3108.
- Collin, E.A., Sheng, Z.Z., Lang, Y.K., Ma, W.J., Hause, B., Li, F., 2015. Cocirculation of two distinct genetic and antigenic lineages of proposed influenza D virus in cattle. Journal of Virology 89(2), 1036-1042.
- Corti, D., Voss, J., Gamblin, S.J., Codoni, G., Macagno, A., Jarrossay, D., Vachieri, S.G., Pinna, D., Minola, A., Vanzetta, F., Silacci, C., et al., 2011. A neutralizing antibody selected from plasma cells that binds to group 1 and group 2 influenza A hemagglutinins. Science 333, 850856.
- Crotty, S., Ahmed, S., 2004. Immunological memory in humans. Seminars in Immunology 16(3), 197-203.
- Davenport, F.M., Hennessy, A.V., Francis, T.J., 1953. Epidemiologic and immunologic significance of age distribution of antibody to antigenic variants of influenza virus. The Journal of Experimental Medicine 98, 641-656.
- de Jong, J.C., Smith, D.J., Lapedes, A.S., Donatelli, I., Campitelli, L., Barigazzi, G., Van Reeth, K., Jones, T.C., Rimmelzwaan, G.F., Osterhaus, A.D., Fouchier, R.A., 2007. Antigenic and genetic evolution of swine influenza A (H3N2) viruses in Europe. Journal of Virology 81, 43154322.
- De Vleeschauwer, A., Atanasova, K., Van Borm, S., van den Bergh, T., Rasmussen, T.B., Uttenthal, A., Van Reeth, K., 2009. Comparative pathogenesis of an avian H5N2 and a swine H1N1 influenza virus in pigs. PLoS ONE 4, e6662.
- De Vleeschauwer, A., Van Poucke, S.G., Karasin, A.I., Olsen, C.W., Van Reeth, K., 2011. Cross‐protection between antigenically distinct H1N1 swine influenza viruses from Europe and North America. Influenza and other respiratory viruses 5(2), 115-122.
- De Vleeschauwer, A., Qiu, Y., Van Reeth, K., 2015. Vaccination-challenge studies with a Port Chalmers/73 (H3N2)-based swine influenza virus vaccine: Reflections on vaccine strain updates and on the vaccine potency test. Vaccine 33, 2360-2366.
- Dormitzer, P.R., Galli, G., Castellino, F., Golding, H., Khurana, S., Del Giudice, G., Rappuoli, R., 2011 Influenza vaccine immunology. Immunological Reviews 239, 167–177.
- Ekiert, D.C., Friesen, R.H., Bhabha, G., Kwaks, T., Jongeneelen, M., Yu, W., Ophorst, C., Cox, F., Korse, H.J., Brandenburg, B., et al., 2011. A highly conserved neutralizing epitope on group 2 influenza A viruses. Science 333, 843–850.
- Ekiert, D.C., Wilson, I.A., 2012. Broadly neutralizing antibodies against influenza virus and prospects for universal therapies. Current Opinions Virology 2(2),134-141.
-Fonville, J. M., Wilks, S.H., James, S.L., Fox, A., Ventresca, M., Aban, M., Xue, L., Jones, T.C., Le N.M.H., Pham, Q.T., 2014. Antibody landscapes after influenza virus infection or vaccination. Science 346, 996–1000.
- Glück, T., 2014. Most Influenza Infections Are Subclinical. Journal Watch.
- Graham, B.S., Crowe, J.E.J., 2007. Immunization against viral diseases. In: Field’s virology vol1, Vijfde Edn. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, VSA, pp. 487–538.
- Hayden, F.G., Palese, P.A., 2009. Influenza virus. In: Clinical Virology, Derde Edn. ASM Press, Washinton, DC, VSA, pp. 911-942.
- Hayden, F.G., Gwaltney, J.M.J. 2015. Viral infections. In: Textbook of Respiratory Medicine, Vijfde Edn. Saunders Elsevier, Philadelphia, VSA, pp. 977–1035.
- Heinen, P.P., van Nieuwstadt, A.P., Pol, J.M.A., de Boer-Luijtze, E.A., Van Oirschot, J.T., Bianchi, A.T., 2000. Systemic and mucosal isotype-specific antibody responses in pigs to experimental influenza virus infection. Viral Immunology 13(2), 237-247.
- Heinen, P.P., van Nieuwstadt, A.P., de Boer-Luijtze, E.A., Bianchi, A.T., 2001. Analysis of the quality of protection induced by a porcine influenza A vaccine to challenge with an H3N2 virus. Veterinary Immunology and Immunopathology 82, 39-56.
- Hirst, G.K., 1941. The agglutination of red cells by allantoic fluid of chick embryos infected with influenza virus. Science 94, 22-23. - Hoschler, K., Thompson, C., Casas, I., Ellis, J., Galiano, M., Andrews, N., Zambon, M., 2013. Population susceptibility to North American and Eurasian swine influenza viruses in England, at three time points between 2004 and 2011. Eurosurveillance 18, 20578.
- Houser, K.V., Pearce, M.B., Katz, J.M., Tumpey, T.M., 2013. Impact of prior seasonal H3N2 influenza vaccination or infection on protection and transmission of emerging variants of influenza A (H3N2)v virus in ferrets. Journal of Virology 87,13480–13489.
- Kilbourne, E.D., Laver, W.G., Schulman, J.L., Webster, R.G., 1968. Antiviral Activity of Antiserum Specific for an Influenza Virus Neuraminidase. Journal of Virology 2(4), 281-288.
- Kim, J.H., Liepkalns, J., Reber, A.J., Lu, X., Music, N., Jacob, J., Sambhara, S., 2016. Prior infection with influenza virus but not vaccination leaves a long-term immunological imprint that intensifies the protective efficacy of antigenically drifted vaccine strains. Vaccine 34(4), 495502.
- Kitikoon, P., Nelson, M.I., Kilian, M.L., Anderson, T.K., Koster, L., Culhane, M.R., Vincent, A.L., 2013. Genotype patterns of contemporary reassorted H3N2 virus in US swine. Journal of General Virology 94, 1236-1241.
- Kyriakis, C.S., Gramer, M.R., Barbé, F., Van Doorsselaere, J., Van Reeth, K., 2010. Efficacy of commercial swine influenza vaccines against challenge with a recent European H1N1 field isolate. Veterinary Microbiology 144, 67–74.
- Lamb, J.R., Woody, J.N., Hartzman, R.J., Eckels, D.D., 1982. In vitro influenza virus-specific antibody production in man: Antigen-specific and HLA-restricted induction of helper activity mediated by cloned human T lymphocytes. Journal of Immunology 129, 1465-1470.
- Lamb, R. A., Zebedee, S. L., Richardson, C. D., 1985. Influenza virus M2 protein is an integral membrane protein expressed on the infected cell surface. Cell 40, 627-633.
- Lamb, R. A., Holsinger, L. J., Pinto, L. H., 1994. The influenza A virus M2 ion channel protein and its role in the influenza virus life cycle. In: Receptor-Mediated Virus Entry into Cells, Eerste Edn. Spring Harbor Laboratory Press, Cold Spring Harbor, NY, pp. 303-321.
- Landolt, G.A., Karasin, A.I., Phillips, L., Olsen, C.W., 2003. Comparison of the Pathogenesis of Two Genetically Different H3N2 Influenza A Viruses in Pigs. Journal of Clinical Microbiology, 1936-1941.
- Larsen, D.L., Karasin, A., Zuckermann, F., Olsen, C.W., 2000. Systemic and mucosal immune responses to H1N1 influenza virus infection in pigs. Veterinary Microbiology 74, 117–131.
-Larsen, D.L., Karasin, A., Olsen, C.W., 2001. Immunization of pigs against influenza virus infection by DNA vaccine priming followed by killed-virus vaccine boosting. Vaccine 19, 2842– 2853.
- Laver, W.G., Valentine, R.C., 1969. Morphology of the isolated hemagglutinin and neuraminidase subunits of influenza virus. Virology 38, 105-119. - Lewis, N.S., Anderson, T.K., Kitikoon, P., Skepner, E., Burke, D.F., Vincent, A.L., 2014. Substitutions near the hemagglutinin receptor-binding site determine the antigenic evolution of influenza a H3N2 viruses in U.S. swine. Journal of Virology 88, 4752–4763.
- Li, G.M., Chiu, C., Wrammert, J., McCausland, M., Andrews, S.F., Zheng, N.Y., Lee, J.H., Huang, M., Qu, X.Y., Edupuganti, S., et al., 2012. Pandemic H1N1 influenza vaccine induces a recall response in humans that favors broadly cross-reactive memory B cells. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 109(23), 9047-9052.
- Loving, C.L., Lager, K.M., Vincent, A.L., Brockmeier, S.L., Gauger, P.C., Anderson, T.K., Kitikoon, P., Perez, D.R., Kehrli, M.E., 2013. Efficacy in pigs of inactivated and live attenuated influenza virus vaccines against infection and transmission of an emerging H3N2 similar to the 2011-2012 H3N2v. Journal of Virology 87, 989-903. - Lu, S., 2009. Heterologous Prime-Boost Vaccination. Current Opinion in Immunology 21(3), 346-351.
- Markowska-Daniel, I., Pomorska-Mol, M., Pejsak, Z., 2011. The influence of age and maternal antibodies on the postvaccinal response against swine influenza viruses in pigs. Veterinary Immunology and Immunopathology 142, 81– 86.
- Meurens, F., Summerfield, A., Nauwynck, H., Saif, L., Gerdts, V., 2012. The pig: a model for human infectious diseases. Trends in Microbiology 20, 50-57.
- Miller, M. S., Gardner, T.J., Krammer, F., Aguado, L.C., Tortorella, D., Basler, C.F., Palese, P., 2013. Neutralizing antibodies against previously encountered influenza virus strains increase over time: a longitudinal analysis. Science Translational Medicine 5, 198ra107.
- Myers, K.P., Olsen, C.W., Gray, G.C., 2007. Cases of swine influenza in humans: A review of the literature. Clinical Infectious Diseases 44(8), 1084-1088. - Nakanishi, Y., Lu, B., Gerard, C., Iwasaki, A., 2009. CD8(+)T lymphocyte mobilization to virusinfected tissue requires CD4(+) T-cell help. Nature 462, 510-513.
- Nicholson, K.G., Wood, J.M., Zambon, M., 2003. Influenza. Lancet 362, 1733-1745. - Ohmit, S.E., Petrie, J.G., Cross, R.T., Johnson, E., Monto, A.S., 2011. Influenza Hemagglutination-Inhibition Antibody Titer as a Correlate of Vaccine-Induced Protection. The Journal of Infectious Diseases 204(12), 1879–1885.
- Ottis, K., Sidoli, L., Bachmann, P.A., Webster, R.G., Kaplan, M.M., 1982. Human influenza A viruses in pigs: isolation of a H3N2 strain antigenically related to A/England/42/72 and evidence for continuous circulation of human viruses in the pig population. Archives of Virology 73, 103108.
- Qiu, Y., van der Meulen, K., Van Reeth, K., 2013. Prior infection of pigs with a recent human H3N2 influenza virus confers minimal cross-protection against a European swine H3N2 virus. Influenza and Other Respiratory Viruses 7, 1260-1268.
- Qiu, Y., 2015. Cross-protection studies with swine influenza viruses in pigs and public health aspects. Doctoral thesis, Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Gent, België.
- Rajao, D.S., Gauger, P.C., Anderson, T.K., Lewis, N.S., Abente, E.J., Killian, M.L., Perez, D.R., Sutton, T.C., Zhang, J., Vincent, A.L., 2015. Novel Reassortant Human-Like H3N2 and H3N1 Influenza A Viruses Detected in Pigs Are Virulent and Antigenically Distinct from Swine Viruses Endemic to the United States. Journal of Virology 89, 1213-1220.
- Russel, C.A., Jones, T.C., Barr, I.G., Cox, N.J., Garten, R.J., Gregory, V., Gust, I.D., Hampson, A.W., Hay, A.J., Hurt, A.C., et al., 2008. Influenza vaccine strain selection and recent studies on the global migration of seasonal influenza viruses. Vaccine 26, D31-D34.
-Salk, J.E., 1944. A simplified procedure for titrating hemagglutinating capacity of influenza virus and the corresponding antibody. Journal of Immunology 49, 87–98.
- Sanders, B., Koldijk, M., Schuitemaker, H., 2015. Inactivated Viral Vaccines. Vaccine Analysis: Strategies, Principles and Control 10, 45-80. - Shope, R.E., 1931. Swine Influenza. Filtration experiments and etiology. The Journal of Experimental Medicine 54(3), 373-385.
- Shu, B., Garten, R., Emery, S., Balish, A., Cooper, L., Sessions, W., Deyde, V., Smith, C., Berman, L., Klimov, A., et al., 2012. Genetic analysis and antigenic characterization of swine origin influenza viruses isolated from humans in the United States, 1990-2010. Virology 422, 151-160.
- Smith, D.J., Lapedes, A.S., de Jong, J.C., Besteboer, T.M., Rimmelzwaan, G.F., Osterhaus, A.D.M.E., Fouchier, R.A.M., 2004. Mapping the Antigenic and Genetic Evolution of Influenza Virus. Sciene 305, 371-376.
- Song, D., Kang, B., Lee, C., Jung, K., Ha, G., Kang, D., Park, S., Park, B., Oh, J., 2008. Transmission of avian influenza virus (H3N2) to dogs. Emerging Infectious Diseases 14, 741746.
- Strutt, T.M., McKinstry, K.K., Dibble, J.P., Winchell, C., Kuang, Y., Curtis, J.D., Huston, G., Dutton, R.W., Swain, S.L., 2010. Memory CD4(+) T cells induce innate responses independently of pathogen. Nature Medicine 16(5), 558-U91.
- Suarez, D.L., 2008. Influenza A virus. In: Avian Influenza, Eerste Edn. Blackwell Publishing, Oxford, VK, pp. 3-23.
- Sullivan, N.J., Sanchez, A., Rollin, P.E., Yang, Z., Nabel, G.J., 2000. Development of a preventive vaccine for Ebola virus infection in primates. Nature 408, 605-609.
- Summerfield, A., 2009. Special issue on porcine immunology: an introduction from the guest editor. Developmental and Comparitive immunology 33, 265-266.
- Tellier, R., 2006. Review of Aerosol Transmission of Influenza A Virus. Emerging Infectious Diseases 12(11), 1657-1662.
- Tumova, B., Veznikova, D., Mensik, J., Stumpa, A., 1980. Surveillance of influenza in pig herds in Czechoslovakia in 1974-1979. Introduction of influenza epidemic A (H3N2) viruses into pig herds. Zentralblatt fur Veterinär Medicin B 27, 517-523.
- van den Berg, T., Lambrecht,L., Marché, S., Steensels,M., Van Borm, S., Bublot, M., 2008. Influenza vaccines and vaccination strategies in birds. Comparative Immunology, Microbiology & Infectious Diseases 31, 121-165.
- Van Reeth, K., Nauwynck, H.J., Pensaert, M.B., 1998. Bronchoalveolar interferon-a, tumor necrosis factor-a, interleukin-1 and inflammation during acute influenza in pigs: a possible model for humans? Journal of Infectious Diseases 177, 1076–1079.
- Van Reeth, K., De Clerq, S., Pensaert, M., 2001. The significance of antigenic evolution for swine influenza vaccine efficacy: learning from vaccination-challenge studies in pigs. In: Emergence and control of zoonotic orthopox and paramyxovirus diseases, Eerste Edn. John Libbey Eurotext, Parijs, Frankrijk, pp. 99-106.
- Van Reeth, K., Labarque, G., Pensaert, M., 2006. Serological Profiles after Consecutive Experimental Infections of Pigs with European H1N1, H3N2, and H1N2 Swine Influenza Viruses. Viral immunology 19, 373-382.
- Van Reeth, K., 2007. Avian and swine influenza viruses: our current understanding of the zoonotic risk. Veterinary Research 38(2), 243-260.
- Van Reeth, K., Brown, I.H., Olsen, C.W., 2012. Swine Influenza. In: Diseases of swine, Tiende Edn. Wiley-Blackwell Publishing Company, Hoboken, België, pp. 557-572.
- Van Reeth, K., Ma, W., 2013. Swine Influenza Virus Vaccines: To Change or Not to ChangeThat’s the Question. Current Topics in microbiology and immunology 370, 173-200.
- Van Reeth, K., 2014. In: Algemene virologie, Gent, België, pp. 18.
-Van Reeth, K., Gracia, J.C.M., Trus, I., Sys, L., Claes, G., Versnaeyen, H., Cox, E., Krammer, F., Qiu, Y., 2017. Heterologous prime-boost vaccination with H3N2 influenza viruses of swine favors cross-clade antibody responses and protection. Nature Partner Journal: Vaccines 2(11), 10.1038/s41541-017-0012-x.
- Vincent, A.L., Ma, W., Lager, K.M., Janke, B.H., Richt, J.A., 2008. Swine influenza viruses: a North American perspective. Advances in Virus Research 72, 127–154.
- Vincent, A.L., Ciacci-Zanella, J.R., Lorusso, A., Gauger, P.C., Zanella, E.L., Kehrli Jr., M.E., Janke, B.H., Lager, K.M., 2010. Efficacy of inactivated swine influenza virus vaccines against the 2009 A/H1N1 influenza virus in pigs. Vaccine 28, 2782-2787.
- Wang, T.T., Tan, G.S., Hai, R., Pica, N., Petersen, E., Moran, T.M., Palese, P., 2010. Broadly protective monoclonal antibodies against H3 influenza viruses following sequential immunization with different hemagglutinins. PLoS Pathogen, 6:e1000796.
- Webby, R.J., Swenson, S.L., Krauss, S.L., Gerrish, P.J., Goyal, S.M., Webster, R.G., 2000. Evolution of swine H3N2 influenza viruses in the United States. Journal of Virology 74, 82438251.
- Westgeest, K.B., Russel, C.A., Xudong, L., Spronken, M.I.J., Besteboer, T.M., Bahl, J., van Beek, R., Skepner, E., Halpin, R.A., de Jong, J.C., et al., 2014. Genomewide Analysis of Reassortment and Evolution of Human Influenza A (H3N2) Viruses Circulating between 1968 and 2011. Journal of Virology 88, 2844-2857.
- Wilkinson, K., Wei, Y., Szwajcer, A., Rabbani, R., Zarychanski, R., Abou-Setta, A.M., Mahmud, S.M., 2017. Review: Efficacy and safety of high-dose influenza vaccine in elderly adults:A systematic review and meta-analysis; Vaccine 35, 2775-2780.
- Wilson, I.A., Cox, N.J., 1990. Structural basis of immune recognition of influenza virus hemagglutinin. Annual Review of Immunology 8, 737–771.
- Wood, J.M., Williams, M.S., 1998. History of inactivated influenza vaccines. In: Textbook of Influenza, Tweede Edn. Blackwell Science, Oxford, VK, pp. 324-345.
- Woodland, D.L., Hogan, R.J., Zhong, W.M., 2001. Cellular immunity and memory to respiratory virus infections. Immunologic Research 24, 53-67.
- World Health Organization Influenza, 1980. A revision of the system of nomenclature for influenza viruses: a WHO Memorandum. Bulletin of World Health Organization 58(4), 585-591.
- World Health Organization Influenza. http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs211/en/ laatst geconsulteerd op 1 november 2017a. - World Health Organization Influenza. Influenza vaccines: http://www.who.int/influenza/vaccines/use/en/ laatst geconsulteerd op 3 december 2017b.
- World Health Organisation Influenza. Vaccine recommendations: http://www.who.int/influenza/vaccines/virus/recommendations/en/ laatst geconsulteerd op 28 april 2018.
- Wright, P.F., Neumann, G., Kawaoka, Y., 2007. Orthomyxoviruses. In: Fields Virology , Vijfde Edn. Lippincott Williams and Wilkins, Philadelphia, VSA, hoofdstuk 47.
- Wu, Y., Wu, Y., Tefsen, B., Shi, Y., Gao, G.F., 2014. Bat-derived influenza-like viruses H17N10 and H18N11. Trends in Microbiology 22(4), 183-191. - Zhu, J., Paul, W.E., 2010. Heterogeneity and plasticity of T helper cells. Cell Research 20, 412.
