Onderwijs versus fake news: geen lijn, niet klaar, geen startblokken
- MartijnClarysse
“I have a running war with the media, they are among the most dishonest human beings on earth, right?” Een schoolvoorbeeld van de pot die de ketel verwijt. President Donald Trump, zelf topproducent van fake news, stelt dat journalisten en mediamakers tot de meest oneerlijke mensen ter wereld behoren. En eigenlijk kunnen we hem ook niet helemaal ongelijk geven, want fake news is overal. Onderwijs is op dat vlak nog bijna nergens.
Als u een analfabetische holbewoner bent (ervan uitgaande dat dit artikel dan aan u voorgelezen wordt) die zijn actualiteit uit smeulende vuurtjes en de sterrenhemel haalt, is dit artikel allicht niet relevant voor u. Leunen uw dagdagelijkse bezigheden daarentegen eerder aan bij de hedendaagse traditie om dagelijks de sociale media te checken? Of beweegt uw duim ook reflexmatig naar uw nieuwsapp wanneer u toevallig uw Iphone ontgrendelt? Dan heeft de parasiet u sowieso al te pakken gehad. Fake is namelijk alom vertegenwoordigd in ons hedendaagse medialandschap. En met de constante informatiestroom die vooral online prominent aanwezig is, kunnen we het u moeilijk kwalijk nemen dat u af en toe eens verdwaalt.
Als we even een kaart van dat medialandschap erbij nemen, kan zelfs die analfabetische holbewoner zien dat de nieuwskanalen veel diverser zijn dan pakweg tien jaar geleden. Sociale media, smartphones en nieuwsapps brachten nieuwsberichtgeving in een stroomversnelling. Waar het brengen van de actualiteit vroeger was weggelegd voor klassieke media als kranten, radio en televisie, kan nu iedereen journalist zijn. Het wereldwijde web ligt maar op een klikje afstand. De verspreiding van “alternatieve feiten”, zoals fake news ook wel eufemistisch wordt uitgedrukt, neemt opmerkelijke proporties aan.
Fake news, het klinkt simpel: nieuws dat niet klopt. Sluit het tabblad van uw Facebookpagina even en google eens de term ‘nepnieuws’. Het zal snel tot u doordringen dat fake news een stuk complexer kan opgevat worden dan puur in zijn enge betekenis: verzonnen “feiten” die verspreid worden met de bedoeling om de lezer te indoctrineren. Wie het in de brede zin interpreteert, is zich ervan bewust dat achter iedere nieuwstopic, ieder interview, ieder journaalitem een wereldbeeld schuilgaat. Een subjectieve beïnvloeding waar geen enkele journalist onderuit kan. Met andere woorden: aan pakweg al het nieuws zit wel een “fake” kantje.
En digitalisering mag fake news dan wel in de hand werken, een nieuw fenomeen is het niet. Fake news is zo oud als de straat. Propaganda van Egyptische farao’s was er al op gericht om de bevolking te indoctrineren met de vooropgestelde (des)informatie. Hedendaagse farao’s hebben hun piramide omgeruild voor een facebookpagina of een twitteraccount. Onkritische lezers en geloofsgenoten slikken makkelijk de sensationele, controversiële artikels waarmee ze dagelijks het draaiorgel van de sociale media bespelen.
Maar hoe komt het dan dat fake news zo’n hoge toppen scheert? Schiet de kritische geest van de gemiddelde burger te kort? Maatschappelijke problemen worden logischerwijs vroeg of laat teruggekaatst naar het onderwijs. Want nog effectiever dan menselijk gedrag aanpassen, is de generatie van morgen simpelweg de juiste, kritische ingesteldheid al meegeven. Wij onderzochten in hoeverre het onderwijs al mee op de kar zit in de strijd tegen fake news.
Uit ons onderzoek is gebleken dat de overgrote meerderheid (61%) van de jongeren de krant, het journaal of het nieuws op de radio links laten liggen. Zij krijgen de grootste portie van de actualiteit die ze naar binnen spelen via sociale media op hun bord. En laat dit nu net het medium zijn waarop iedereen - van professionele journalisten tot amateurschrijvers met een uitgesproken mening - kan delen wat hij/zij wil. Net daarom is het van uitermate belang dat onze jongeren een kritische blik ontwikkelen ten aanzien van de artikels die zij dagdagelijks tegenkomen op sociale media.
We zijn stapsgewijs nagegaan waar zich de hekelpunten bevinden op de weg die onderwijs nog dient af te leggen naar een beter implementatie van fake news in de lessen. Want dat komt amper tot niet voor in het secundair onderwijs, merkten we. Mediawijsheid en een kritische houding zitten wel vaag verwerkt in de leerplannen, maar over fake news op zich is niks terug te vinden. Gelukkig komt er beweging in de zaak. Academici, leerkrachten en mediaexperts beseffen dat nepnieuwsonderwijs een noodzaak is. En hoewel fake news eigenlijk in alle vakken ingebed zou moeten zitten, kunnen vooral taallessen een opstap zijn. Alle nieuwsberichtgeving, geschreven of gesproken, start namelijk vanuit taal. Om ons onderzoek concreter te maken hebben we ons daarom toegespitst op fake news in de lessen Nederlands van de tweede graad.
Voor ons onderzoek namen we enquêtes af bij 169 Vlaamse en Nederlandse leerlingen en 35 Vlaamse en Nederlandse leerkrachten Nederlands. Aan de hand van de respons trachtten we meer te weten te komen over hun mediagedrag, hun vertrouwen in de journalistiek en in hoeverre fake news al geïmplementeerd zit in de lessen. We stelden de proef op de som. Een fake-newstoets, onder het mom van een toets leesvaardigheid, moest ons leren in hoeverre de leerlingen in staat waren om fake news te herkennen. Vooral de nabespreking was verrijkend. Ons voorgevoel werd bevestigd: bitter weinig jongeren uit de tweede graad kunnen nepnieuws van een echt artikel onderscheiden. Tot slot creëerden we een website waarop we links naar waardevol lesmateriaal hebben gebundeld, om zo bereidwillige leerkrachten te ondersteunen bij het oprichten van lessen rond fake news.
Een nieuwswereld waarin alles zwart op wit klopt is ondenkbaar. Toch moeten we als leerkracht, als leerling, als sociale mediagebruiker en als goedwillig lid van de samenleving, immer en altijd streven naar een zo correct en eerlijk mogelijke verspreiding van de actualiteit. Toegespitst onderwijs kan ongetwijfeld fungeren als een tegengif. Maar dan moeten we wel in actie schieten. Want met elk nepbeeld van de werkelijkheid dat de overhand neemt bij een bepaalde groep uit de bevolking, ligt de weg naar polarisering een beetje meer open.
Sam Packet & Martijn Clarysse
Bibliografie
Adichie, C. (2009, juli). The danger of a single story. Opgehaald van ted.com: https://www.ted.com/talks/chimamanda_adichie_the_danger_of_a_single_sto…
Algemeen Secretariaat Nederlandse Taalunie. (2017). Iedereen taalcompetent! Opgehaald van taalunieversum.org: http://taalunieversum.org/sites/tuv/files/downloads/Iedereen_taalcompet…
Anderson, J., & Rainie, L. (2017, oktober 19). The Future of Truth and Misinformation Online. Opgehaald van Pew Research center: http://www.pewinternet.org/2017/10/19/the-future-of-truth-and-misinform…
Badawy, A., Ferrara, E., & Lerman, K. (2018). Analyzing the Digital Traces of Political Manipulation:. Opgehaald van Cornell University Library: https://arxiv.org/pdf/1802.04291.pdf
BELGA. (2006, december 13). Nepuitzending RTBF zet het land op zijn kop. Opgehaald van nieuwsblad.be: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf13122006_097
BELGA. (2018, maart 3). ‘Fake news’ verspreidt zich veel sneller dan feiten. Opgehaald van destandaard.be: http://www.standaard.be/cnt/dmf20180308_03398389
Berkhout, M. (2016, november 29). Bestrijd nepnieuws met stoomcursus mediawijsheid. Opgehaald van De Volkskrant: https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/bestrijd-nepnieuws-met-stoomcu…
Bhat, A. (2017, december 19). Why Fake News Should Bother You. Opgehaald van youtube.com: https://www.youtube.com/watch?v=14zHsv_TNMs
Brown, D. (2014, juni 5). How to choose your news - Damon Brown. Opgehaald van TedEd: https://ed.ted.com/lessons/how-to-choose-your-news-damon-brown
Busari, S. (2017, februari). How fake news does real harm. Opgehaald van ted.com: https://www.ted.com/talks/stephanie_busari_how_fake_news_does_real_harm…
Center for Media Literacy. (s.d.). 10 Benefits of Media Literacy Education. Opgehaald van medialit.org: http://www.medialit.org/reading-room/10-benefits-media-literacy-educati…
Chen, S. (2018, januari 20). Schools around the world are now teaching kids to spot fake news. Opgehaald van Quartz: https://qz.com/1175155/a-special-class-how-to-teach-kids-to-spot-fake-n…
Claeys, J. (2009, januari 22). VRT verklaart Fabiola dood. Opgehaald van nieuwsblad.be: https://www.nieuwsblad.be/cnt/gbk25f9b0
Coles, S. (2017, juli 17). The most and least trusted professions. Opgehaald van Aol.: https://www.aol.co.uk/news/2017/07/17/the-most-and-least-trusted-profes…
De Baets, M. (s.d.). Uitgeklaard: fake news. Opgehaald van onderwijs.hetarchief.be: https://onderwijs.hetarchief.be/collecties/1263381
Bachelorproef ‘fake news’ Academiejaar 2017-2018 Sam Packet & Martijn Clarysse
48
De Boeck, A. (2018, mei 2). De Croo vraagt experts en burgers om fake news te bestrijden. Opgehaald van De Morgen: https://www.demorgen.be/binnenland/de-croo-vraagt-experts-en-burgers-om…
de Haldevang, M. (2017, oktober 17). Russia’s troll factory also paid for 100 activists in the US. Opgehaald van Recode: https://qz.com/1104195/russian-political-hacking-the-internet-research-…
De Morgen. (2017, augustus 19). Facebook verbiedt advertenties van pagina's die nepnieuws verspreiden. Opgehaald van demorgen.be: https://www.demorgen.be/technologie/facebook-verbiedt-advertenties-van-…
De Morgen. (2017, oktober 5). Samenzweringstheorieën over schietpartij Las Vegas verspreiden zich als lopend vuurtje via sociale media. Opgehaald van demorgen.be: https://www.demorgen.be/buitenland/samenzweringstheorieen-over-schietpa…
De Morgen. (2018, maart 13). Nikolaj Gloesjkov, vriend van Poetin-criticus, dood teruggevonden in huis in Londen. Opgehaald van demorgen.be: https://www.demorgen.be/buitenland/nikolaj-gloesjkov-vriend-van-poetin-…
De Standaard. (2014, augustus 20). ‘Basta’ leidt Vlaamse journalisten om de tuin . Opgehaald van destandaard.be: https://www.standaard.be/cnt/dmf20140820_01225203
De Volkskrant. (s.d.). Klopt dat wel? Opgehaald van volkskrant.nl: https://beta.volkskrant.nl/klopt-dat-wel--storystream/
Deckmyn, D. (2016, november 29). Verzonnen interviews, grappen en hoaxes. Opgehaald van Standaard.be: http://m.standaard.be/cnt/dmf20161128_02597453?shareId=4f7ece98b4ca3173…
Deckmyn, D. (2017, november 8). DESALNIETTEMIN. Opgehaald van standaard.be: http://www.standaard.be/cnt/dmf20171107_03175461
Degraeuwe, L. (s.d.). Project Fake News. Opgehaald van hetarchief.be: https://onderwijs.hetarchief.be/collecties/1427761
Denktank. (2017, december 3). Elke dag 1 april. Opgehaald van zapp.nl: https://www.zapp.nl/1757-denktank/gemist/VPWON_1275398
DeStandaard. (2015, november 24). Fotograaf Jimmy Kets toont hoe hij beelden Brussel kan manipuleren. Opgehaald van standaard.be: http://www.standaard.be/cnt/dmf20151124_01986375
DeStandaard. (2017, augustus 24). Waarom we zo graag fake news delen . Opgehaald van destandaard.be: https://www.standaard.be/cnt/dmf20170823_03032148
DROG. (s.d.). Hoe maken we onzin onschadelijk? Opgehaald van DROG: https://wijzijndrog.nl/
Bachelorproef ‘fake news’ Academiejaar 2017-2018 Sam Packet & Martijn Clarysse
49
Dumon, P. (2018, april 15). Fake news of niet, het zal veel jongeren worst wezen. Opgehaald van demorgen.be: https://www.demorgen.be/binnenland/fake-news-of-niet-het-zal-veel-jonge…
Europees parlement en de Raad. (2006, september 18). aanbeveling van het Europees parlement en de raad van 18 december 2006 inzake sleutelcompetenties voor een leven lang leren. Opgehaald van EUR-lex: https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32006H0962…
FODEconomie. (s.d.). Ga de strijd aan met #DigitalNative. Opgehaald van Digital Duel: https://www.digitalduel.be/
Frommer, D. (2017, november 2). Twitter’s list of 2,752 Russian trolls. Opgehaald van Recode: https://www.recode.net/2017/11/2/16598312/russia-twitter-trump-twitter-…
Globe and Mail, New Statesman, Huffington Post. (2017, maart 23). Samenzweringstheorieën zijn 'in' en niet zo makkelijk uit te roeien. Opgehaald van demorgen.be: https://www.demorgen.be/nieuws/samenzweringstheorieen-zijn-in-en-niet-z…
Gusmanson. (s.d.). Slechtnieuws - game. Opgehaald van slechtnieuws.nl: https://www.slechtnieuws.nl/#intro
Hermans, S. (s.d.). Fake news? What's in a name. Opgehaald van Mediawijs: https://mediawijs.be/sites/default/files/wysiwyg/fake_news_-_difference…
Hermans, S., Marckx, V., Aernouts, F., Custers, K., & Erwin, M. (s.d.). Fake News? What's in a name? . Opgehaald van Mediawijs: https://mediawijs.be/sites/default/files/wysiwyg/fake_news_-_difference…
Hermans, S., Marckx, V., Aernouts, F., Custers, K., & Marcisz, E. (2017). Educatief pakket: Fake News. Opgehaald van mediawijs.be: https://mediawijs.be/tools/educatief-pakket-fake-news
Hoaxmelding. (s.d.). Hoaxmelding. Opgehaald van hoaxmelding.nl: https://www.hoaxmelding.nl/
Hoax-wijzer. (s.d.). Hoax-wijzer. Opgehaald van hoax-wijzer.be: http://www.hoax-wijzer.be/
Horner, P. (2016, november 17). Facebook fake-news writer: ‘I think Donald Trump is in the White House because of me’. (C. Dewey, Interviewer)
International Federation of Library Associations and Institutions. (s.d.). Hoe ontdek je nepnieuws. Opgehaald van ifla.org: https://www.ifla.org/files/assets/hq/topics/info-society/images/dutch_-…
Katholiek onderwijs Vlaanderen. (2012, september 1). Leerplan Nederlands ASO - KSO - TSO. Opgehaald van Katholiek onderwijs Vlaanderen: http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Nederlands-2012-001.pdf
Leithead, A., & Hegarty, S. (2018, mei 19). The fate of the Chibok girls. Opgehaald van BBC: http://www.bbc.co.uk/news/resources/idt-sh/chibok_girls
Bachelorproef ‘fake news’ Academiejaar 2017-2018 Sam Packet & Martijn Clarysse
50
Mediawijs. (2017, oktober 10). Affiche: Betrouwbare info of toch fake? Opgehaald van mediawijs.be: https://mediawijs.be/tools/affiche-betrouwbare-info-of-toch-fake
mediawijzer.net. (2017). Nepnieuws. Opgehaald van mediawijsheid.nl: https://www.mediawijsheid.nl/nepnieuws/
Mensbrugghe, T. V. (2015, mei 4). Deze kindjes maken elke ramp mee. Opgehaald van demorgen.be: https://www.demorgen.be/tvmedia/deze-kindjes-maken-elke-ramp-mee-b7c212…
MSN. (2018, juni 8). MSN: Nieuws België & Buitenland, Horoscoop, Showbizz, Hotmail|Outlook. Opgehaald van MSN: http://www.msn.com/nl-be/
NDP Nieuwsmedia. (s.d.). Nieuwsmakers. Opgehaald van Nieuwstool: http://www.nieuwstool.nl/
Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. (s.d. ). WORKSHOP NIEUWS OF NONSENS. Opgehaald van Beeld en Geluid: https://www.beeldengeluid.nl/bezoek/met-de-klas/voortgezet-onderwijs-en…
Nguyen, N.-S. (2007). Two Vietnamese Hmong ethnic children . Ha Giang Province, Vietnam.
NOSop3. (2016, december 9). 'Jongeren herkennen geen nepnieuws en dat is gevaarlijk'. Opgehaald van nos.nl: https://nos.nl/op3/artikel/2147453-jongeren-herkennen-geen-nepnieuws-en…
NPO Human. (2017, november 22). Lukt het deze klas om nepnieuws te verspreiden? Opgehaald van NPO 3 : Lukt het deze klas om nepnieuws te verspreiden?
Opleiding journalistiek - Universiteit Leiden. (s.d.). NIEUWSCHECKERS. Opgehaald van nieuwscheckers.nl: http://nieuwscheckers.nl/
Paelinck, G. (2017, januari 21). Trump lokt fors minder volk naar inauguratie dan Obama . Opgehaald van deredactie.be: http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/1.2870701#
Picone, I. (s.d.). Het echte probleem met fake nieuws. Opgehaald van Mediawijs: https://mediawijs.be/dossiers/dossier-nieuws-en-informatiegeletterdheid…
Picony, I. (2018, maart 8). Universiteit van Vlaanderen - Waarom geloof jij fake news? Opgehaald van Universiteit van Vlaanderen: https://www.universiteitvanvlaanderen.be/college/waarom-geloof-jij-fake…
Pleijter, A. (2017, maart). 'Factcheckers zijn niet onfeilbaar: je kunt bepaalde bronnen missen'. 16 - 20. (R. d. Nijs, Interviewer)
Poté, K., & Goedseels, E. (2017, november 18). Nepnieuws: niets nieuws onder de zon? Opgehaald van pub.be: https://pub.be/nl/nepnieuws-niets-nieuws-onder-de-zon/
Ram, A., & Blood, D. (2018, februari 6). Hard right dominates use of fake US news, Oxford study finds. Opgehaald van Financial Times: https://www.ft.com/content/611d5c90-0a87-11e8-8eb7-42f857ea9f09
Redactie DeRaaskalderij. (2018). DeRaaskalderij. Opgehaald van raaskalderij.be: https://www.raaskalderij.be/
Bachelorproef ‘fake news’ Academiejaar 2017-2018 Sam Packet & Martijn Clarysse
51
Sargasso; Republiek Allochtonië. (2017 - 2018). Stellingenchecker. Opgehaald van stellingenchecker.nl : https://stellingchecker.nl/
Serré, R. (2017). De waan van de dag - over nepnieuws en zo. Zoetemeer : Lectorium .
Silverman, C. (2017, mei 3). Fake news-expert Buzzfeed: "Vertrouwen in traditionele media zal nooit meer volledig terugkomen". (P. Huyghebaert, Interviewer) Opgehaald van deredactie.be: http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/cultuur%2Ben%2Bmedia/media/1.2968633#
Smet, P., & Lieten, I. (2012, mei 4). Conceptnota mediawijsheid. Opgehaald van Mediawijs: https://mediawijs.be/sites/default/files/artikels/bestanden/conceptnota…
Snopes.com. (1995 - 2018 ). Snopes. Opgehaald van snopes.com: https://www.snopes.com/
Soroush Vosoughi, D. R. (2018, maart 9). Report: The spread of true and false news online. Opgehaald van Science Magazine: http://science.sciencemag.org/content/359/6380/1146.full
Standage, T. (2017, juni). THE TRUE HISTORY OF FAKE NEWS. Opgehaald van 1843magazine: https://www.1843magazine.com/technology/rewind/the-true-history-of-fake…
Stanford History Education Group. (2016, november 22). SHEG Evaluating Information Online. Opgehaald van stacks.stanford.edu: https://stacks.stanford.edu/file/druid:fv751yt5934/SHEG%20Evaluating%20…
Steinberg, L. (2017, juli 26). Infographic: Beyond Fake News – 10 Types of Misleading News – nine Languages. Opgehaald van eavi - media literacy for citizenship : https://eavi.eu/beyond-fake-news-10-types-misleading-info/
Ten Bos, R. (2017, december 21). Nepnieuws in een wereld die geen feiten wil. Opgehaald van vn.nl: https://www.vn.nl/nepnieuws-in-een-wereld-die-geen-feiten-wil/
The Flat Earth Society. (s.d.). The Flat Earth Society. Opgehaald van theflatearthsociety.org: https://theflatearthsociety.org/home/index.php
Thompson, C. (2017, februari 13). The new civics course in US schools: How to spot fake news. Opgehaald van apnews: https://apnews.com/869ef17ddfc34a2ab5bc5be038f6362b
Tineye. (s.d.). Reverse Image Search. Opgehaald van tineye.com: https://www.tineye.com/
Tooms, B. (2017, november 17). Meer les maakt je niet ‘mediawijzer’. Opgehaald van nrc.nl: https://www.nrc.nl/nieuws/2017/11/17/meer-les-maakt-je-niet-mediawijzer…
Van Beemen, L. (2011). Ontwikkelingspsychologie. Groningen: Noordhoff uitgevers.
van der Donk, C., & van Lanen, B. (2016). Praktijkonderzoek in de school. Bussum: Uitgeverij Coutinho.
van Haperen, T. (2017, februari 3). Echt onderwijs helpt tegen nepnieuws. Opgehaald van nrc.nl: https://www.nrc.nl/nieuws/2017/02/03/echt-onderwijs-helpt-tegen-nepnieu…
Bachelorproef ‘fake news’ Academiejaar 2017-2018 Sam Packet & Martijn Clarysse
52
Vandenberghe, L., & Van de Velde, C. (2018, april 26). EU gaat strijd aan met nepnieuws. Opgehaald van VRT NWS: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/04/26/eu-gaat-strijd-aan-tegen-fake-n…
Verheyden, T. (2018, mei 24). Deep fake: wat een door SP.A gemanipuleerd filmpje met Trump en pornovideo's gemeen hebben. Opgehaald van vrt.be: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/05/23/wat-een-door-sp-a-gemanipuleerd…
Vlaamse overheid. (2010). Nieuwe vakoverschrijdende eindtermen voor het secundair onderwijs. Opgehaald van eindtermen.vlaanderen.be: http://eindtermen.vlaanderen.be/publicaties/voet/voet2010.pdf
Vlaamse overheid. (2012). Eindtermen “Nederlands” van de tweede graad aso. Opgehaald van onderwijs.vlaanderen.be: Eindtermen “Nederlands” van de tweede graad aso
VRT. (2017, 4 12). "Pano": Fake news, welk nieuws mag je nog geloven? Opgehaald van deredactie.be: http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/2.47177/2.49424
Wijnberg, R. (2017, januari 24). Waarom objectieve journalistiek een misleidende en gevaarlijke illusie is. Opgehaald van De Correspondent: https://decorrespondent.nl/6073/waarom-objectieve-journalistiek-een-mis…
WNYC . (2017). breaking news. Opgehaald van future of fake news : http://futureoffakenews.com/videos.html
