Huisje, tuintje, … : woonmodel met toekomstpotentieel?

Julie
Leysen

Het Vlaamse woonmodel staat voor een grote uitdaging in het licht van de veelbesproken ‘betonstop’: tegen 2040 moet het bijkomend ruimtebeslag naar 0, hoewel het aantal huishoudens erg zal stijgen. Is grondgebonden wonen nog mogelijk en kan het aanzien worden als een duurzame woonvorm om de Antwerpse stadsregio te verdichten zonder bijkomend ruimtebeslag? Deze studie analyseert de bestaande woonsituatie en verdichtingsprincipes om via concreet ontwerpend onderzoek de haalbaarheid ervan af te toetsen aan de noden van de toekomst. Tot slot geeft dit werk een aanzet tot de uitwerking van een draagkrachtige beleidsvisie.

Het actueel ruimtelijk beleid van de Vlaamse regering zet in op de verhoging van het ruimtelijk rendement in de stedelijke gebieden. Cijfers tonen aan dat de toename van het aantal huishoudens voor de stadsregio Antwerpen beduidend lager is dan het Vlaamse gemiddelde en de actualisering van deze prognose uit 2017 is zelfs nog pessimistischer. Het is zorgwekkend dat, ondanks de reeds geleverde inspanningen, suburbanisatie nog steeds verder gaat.

Om suburbanisatie te stoppen, is er in de Antwerpse stadsregio nood aan minimaal 33.337 bijkomende woningen tegen 2027. Concreet staan er in deze regio 116 projecten in planning voor de periode 2014 tot 2024 voor ongeveer 20.000 bijkomende woningen. Deze woonprojecten bestaan hoofdzakelijk uit appartementen die nog te vaak in open ruimte op een grote afstand van het bestaande woonweefsel worden gepland. De inplanting in het bestaande woonweefsel wordt vermeden uit vrees voor weerstand van de omwonenden. Veel van deze projecten zijn bovendien onvoldoende afgestemd op het bestaande openbaarvervoernetwerk.

Het pad vrijmaken om de revolutionaire visie in praktijk te brengen zoals de ontwikkeling van woontorens in de dorpskernen, zal enorm veel tijd kosten. Kostbare tijd die er niet is als je ziet hoeveel nieuwe ruimte er dagelijks wordt ingenomen. In de stadsregio worden momenteel aan een sneltempo grootschalige appartementiseringsprojecten gerealiseerd. Deze trend duwt jonge gezinnen weg uit de stedelijke omgeving en stimuleert suburbanisatie. Het radicaal overboord gooien van de Vlaamse bouwcultuur kan nefaste gevolgen hebben voor de stadsrand, die de taakstelling van de stad deels moet overnemen. Dit onderzoek toont aan dat het ook anders kan. Ook volgens de bestaande Vlaamse bouwcultuur en zonder bijkomend ruimtebeslag kan er naar een duurzame oplossing worden gezocht. Op korte termijn inzetten op het verzoenen van de Vlaamse woonvoorkeur, een rustig gelegen woning met tuin, en duurzame ruimtelijke planning kan de gezinnen motiveren om in de stadsregio te blijven.

Duurzaam ruimtegebruik kan enkel bekomen worden door dichter bij elkaar te wonen in goed ontsloten leefbare kernen mits bewaking van de ‘pretfactor’ die volgens de Vlaams Bouwmeester aan de woonlocatie moet verbonden zijn. Met de toepassing van kleinschalige grondgebonden verdichting wordt gewerkt aan een draagvlak voor stedelijke inbreidingsprojecten in de stadsrand. De verstedelijking van de dorpen in de stadsrand is onvermijdelijk maar moet gebeuren met respect voor het bestaande ‘dorpse’ karakter. 

Het realiseren van kleinschalige particuliere BIMBY (Build In My BackYard) projecten waarbij in de tuin een bescheiden of volwaardige woonunit wordt gebouwd op de plaats, waar vaak een tuinhuis of een garage staat, kan tegemoetkomen aan de woonbehoefte en woonvoorkeur. Kleinschalige ‘tuingroep’ projecten, waarbij enkele woningen een tuin delen vormen eveneens een mogelijkheid. Als deze verdichting enkel en alleen gerealiseerd wordt op de met openbaar vervoer bereikbare percelen binnen het bestaande woonweefsel van de halfopen en open gezinswoningen, kan het noodzakelijke aantal bijkomende woningen gehaald worden.

Voor verdichting

Voor verdichting

Na toevoeging van 19 woningen

Na toevoeging van 19 woningen

De concentratie van verdichting in bestaande duurzame buurten op slimme locaties levert, naast de verhoging van het ruimtelijk rendement, ook andere voordelen op. Het meer diverse woonaanbod versterkt de sociale cohesie. Het groter aantal bewoners, ofwel een toename van de kritische massa zorgt ervoor dat op deze strategische locaties handelskernen voor lokale economie opnieuw kansen krijgen. Naast de maatschappelijke meerwaarde biedt het concept financiële voordelen voor zowel de koper als verkoper zodat de winsten rechtstreeks bij de burger terechtkomen. Bovendien groeit op deze manier het maatschappelijk besef van de individuele burger om op een verantwoorde manier met de aarde om te gaan. Kortom, het concept slaagt erin om private en collectieve belangen te verzoenen.

Het onderzoek toont voor het grootstedelijk gebied Antwerpen aan dat grondgebonden wonen kan ingezet worden als een duurzame verdichtingsvorm. Het concreet ontwerpend onderzoek is opgebouwd uit een kwantitatief onderzoek waarbij op basis van drie scenario’s het bijkomend aantal woningen wordt berekend. Twee scenario’s zijn gebaseerd op de doelstelling uit het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. Het derde past de internationale verdichtingstheorie ‘Transit Oriented Development’ toe waarbij gestreefd wordt naar hoge woondichtheden binnen het bereik van openbaar vervoer. De eerste twee scenario’s blijken weinig ambitieuze resultaten op te leveren terwijl het derde scenario een ingrijpende transformatie nastreeft. Dit kwantitatieve onderzoek heeft als doel het lokaal beleid vorm te geven en de resultaten in te schatten. Als voorbeeld werd er voor het concrete projectgebied in de gemeente Hemiksem een kwalitatief ontwerp opgebouwd uit drie stappen. De eerste stap is een ‘reconfiguration’ strategie waarbij enkel op basis van kleinschalige initiatieven door private bouwheren verdicht wordt (geel). De tweede stap is de ‘replacement’ strategie waarbij meer grootschalige herzieningen van de kavelstructuren doorgevoerd worden naar kleinschalige meergezinswoningprojecten of inbreidingsprojecten in binnengebieden (oranje). De derde stap is de grootschaligere ‘removal’ strategie waarbij via sloop van het bestaande patrimonium plaats gemaakt wordt voor nieuwe ontwikkelingen (rood).

Eigen model – voorstel stap 3: Removal

Eigen model – voorstel stap 3: Removal

Om deze verdichtingsstrategie om te zetten naar de praktijk is er nood aan een draagkrachtige beleidsvisie. De bevolking en de private bouwheren zullen hierbij een cruciale rol spelen. Zij kunnen ofwel positief meewerken en het beleid vormgeven ofwel met een NIMBY (Not In My BackYard) houding een trend naar verdichting bevriezen. Daarbij is er nood aan ruimtelijke sturing die onvoldoende kwalitatieve ontwikkelingen op ongewenste locaties radicaal een halt toeroept. De recente beleidsvisies leggen de verantwoordelijkheid hiervoor bij de lokale besturen omdat zij het best vertrouwd zijn met de lokale processen. Dat klopt in realiteit niet. Het realiseren van de ruimtebehoefte zonder bijkomend ruimtebeslag is een bovenlokaal proces waarvoor een concreet duurzaam planningskader noodzakelijk is. De opmaak van dit planningskader moet dus getrokken worden door de Vlaamse Overheid met input van de lokale kennis.

 

 

Bibliografie

Boeken en publicaties

1. Antea Group & Universiteit Gent ( 2011). Sturingsmodellen voor het wonen. Eindrapport i.o. Vlaamse Overheid. Departement RWO-Ruimtelijke Planning.

2. Arts, P., Boussauw, K., Loris, I. (2014). Scenario’s voor woonlocatiebeleid in Vlaanderen: criteria en doorrekening. Ruimte & Maatschappij, 2014/4, pagina 8-31.

3. Ballon, P., Macharis, C., Ryckewaert, M., e.a. (2017). De Humane Stad. 30 voorstellen voor een stad op mensenmaat. Deel 1 Wonen en Werken: de maat van de stad. VUBpress.

4. Belmans, M.(2016). Woonprojecten in de stadsregio Antwerpen, Profiel van de bewoners. Stadsregionale Samenwerking Antwerpen.

5. Bervoets, W., van de Weijer, M., Vanneste, D., Vanderstraeten, L., Ryckewaert, M., Heynen H.(2014). Towards a sustainable transformation of the detached houses in peri-urban Flanders. Belgium. Journal of Urbanism: International Research on Placemaking and Urban Sustainability, Routledge, London, UK.

6. Bervoets, W., van de Weijer, M.(2012). Paradoxen van landelijk wonen in Vlaanderen. Agora, 28(1), p. 34-38.

7. Bogdan & Van Broeck Architects (2014). Expertenadvies sensibilisering bouwcultuur en ruimtelijk rendement. i.o. Ruimte Vlaanderen.

8. Boudry, L., Cabus, P., Corijn, E., De Rynck, e.a.(2003). De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken en rastersteden. Witboek. Vlaamse Overheid, departement stedenbeleid.

9. Buijs, X.(2017). Ver dicht ing – van dichtbij bekeken. VVSG Politeia

10. BUUR i.s.m. Rebelgroup (2015). Financiële argumenten voor een hoger ruimtelijk rendement. Eindrapport van onderzoek i.o. Ruimte Vlaanderen

11. Cabus, P., De Rycnk, F., Voets, J., Verhetsel, A., Ackaert, J., Miermans, W.(2009). Een sterke stad en een sterke stadsregio. Verslag en aanbevelingen op basis van stadsregionale gesprekken. Vlaamse Overheid, Departement stedenbeleid.

12. Caraire, D.(2017). Uiteenzetting over zijn onderzoek ‘Villes Vivantes’ op 9 maart in het VAC te Leuven, powerpoint presentatie.

13. Caset, F.(2016). Toepassing van het knoop-plaatsmodel in Vlaanderen. Bijdrage aan het Colloquium Vervoersplanologisch speurwerk te Zwolle op 24-25/11/2016, UGent en VUBrussel.

14. Claessens, B.(2007). (her)Gebruik van de bestaande woningvoorraad in de klassieke woonwijken uit de jaren 1960-1980. Verkennend onderzoek door Grontmij, Hogeschool Gent, WES & XGDA, i.o. Vlaamse Overheid, Departement RWO-Ruimtelijke Planning.

15. De Decker, P., Ryckewaert, M.,e.a.(2010). Ruimte voor wonen. Trends en uitdagingen. Steunpunt Ruimte en wonen, Garant Antwerpen – Apeldoorn.

16. De Rynck, F. e.a.(2016). Regionale samenwerking en organisatie: Achtergrondnota bij het VRP Manifest Mobiliteit. 2.0. Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning.

17. Kesbeke, W.(2013). Vervangingsbouw in naoorlogse wijken: case studie Sint Michiels Brugge. Masterproef opleiding Master Stedenbouw en Ruimtelijke Planning, promotor Ryckewaert M., Erasmus Hogeschool Brussel.

18. Lagiewka, F., Swyngedauw, P. e.a., Bureau Omgeving (2016). Over de Rand. Onderzoek naar een toekomst voor de stadsrand. Public Space, Mechelen.

19. Le Foll, B., Miet, D.(2013). Construire dans mon jardin et résoudre la crise du logement. Cinqidées-clés pour comprendre la filière BIMBY. Métropolitiques, 18 mars 2013,France.

20. Lombaerde, P. (2006). Cursus geschiedenis en theorie van de architectuur en stedenbouw. Artesis Hogeschool, Antwerpen.

21. Lorquet, A. e.a.(2016). Antwerpen stad van morgen. De vernieuwing van de stadsvernieuwing. Stad Antwerpen.

22. Luyten, S., Van Hecke, E.(2007). De Belgische Stadsgewesten 2001. Statistics Belgium, Working Paper, FOD Economie, KU Leuven. Deel II in publicatie: Woonkernen en Stadsgewesten in een Verstedelijkt België (2009). FOD Economie, Monografie 9: Verstedelijking.

23. McCann, P. en Acs, ZJ.(2011). Globalization:

countries, cities and multinationals. Regional Studies, 45(1), p. 17-32.

24. Pisman, A. (2011). De verkenning van het leefstijlconcept in een subjectgerichte ruimtelijke planningsstrategie. Universiteit Gent.

25. Pisman, A., Allaert, G., Lombaerde, P. (2012). Urbane en suburbane leefstijlen en woonvoorkeuren in een samenleving onder verstedelijkingsdruk. Resultaten op basis van case onderzoek in Gent (Vlaanderen, België). Belgeo, 2012, 1-2.

26. Provincie Antwerpen (2018). Nota Ruimte. Visie voor het provinciaal ruimtelijk beleid. Ontwerp 8 maart 2018.

27. Ryckewaert, M., e.a. (2011). Een woonmodel in transitie. Toekomstverkenning van het Vlaamse wonen. Steunpunt Ruimte en Wonen, Garant, Antwerpen-Apeldoorn.

28. Ryckewaert, M.(2018). Woonwensen en de doelstellingen en ontwikkelingsperspectieven voor woningen en woonomgevingen van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. Werf Woonwensen in het kader van het traject Slim Wonen en Leven, VU Brussel.

29. Soresma (2009). Onderzoek naar woontendensen en-behoeften binnen de Provincie Antwerpen. i.o. provincie Antwerpen, Bijlage aan Addendum RSPA 2011.

30. Tan, W., Koster, H., Hoogerbrugge, M.(2013). Knooppuntontwikkeling in Nederland: (Hoe) moeten we TOD implementeren. Platform 31, Den Haag.

31. Temmerman, C., De Rynck, F.(2012). De Vlaamse stadsregio vanuit internationaal perspectief bekeken. Paper voor Politicologenetmaal 31 mei-1 juni te Amsterdam, Steunpunt Bestuurlijke organisatie Vlaanderen, Hogeschool Gent.

32. Toebak, K., Van Butsele, S., Maes, K., Weynants, S. (2016). Samen Sterk. Hoe kunnen we van de ruimtelijke ontwikkeling een gedeeld verhaal maken. Ruimte Vlaanderen.

33. Touati, A., Crozy, J.(2015). La densification résidentielle au service du renouvellement urbain. Filières, stratégies et outils. La documentation francaise, Paris.

34. Vanderstraeten, L., Vanneste, D., Ryckewaert, M.(2013). Grote woononderzoek 2013. Transitie en continuïteit in het Vlaamse woonmodel. Trends in woningtypologie, - grootte en –bezetting tussen 2001 n 2013. Steunpunt Beleidsrelevant Onderzoek, Leuven

35. Vanderstraeten, G., Van Assche, J., Block, T.(2015). Mogelijke toekomsten van stadsprojecten en fysiek-ruimtelijke ontwikkelingen. Exploratieve scenario’s voor de Gentse Oostkant in 2035-2050. Steunpunt Bestuurlijke Organisatie Vlaanderen (SBOV), KU Leuven Instituut voor de Overheid.

36. Van de Weijer, M.(2016). Drie uitingsvormen van ruimtelijke weerbarstigheid in het Vlaamse residentiële landschap. KU Leuven, U Hasselt, Departement Architectuur, Tijdschrift Ruimte en maatschappij, p. 129-144.

37. Van Meeteren, M., Boussauw, K., e.a.(2015). Kritische Massa. Syntheserapport uitgevoerd door U Gent, VU Brussel, TU Delft i.o. Ruimte Vlaanderen, 30 september.

38. Verachtert, E., Mayeres, T., e.a.(2016). Ontwikkelingskansen op basis van knooppuntwaarde en nabijheid van voorzieningen, syntheserapport. VITO i.o.Ruimte Vlaanderen.

39. Verhaert, I., Vanobbergen, T., Smets, V.(2014). Kiezen voor de twintigste-eeuwse gordel. Labo XX, Stad Antwerpen.

40. Vlaams Bouwmeester & AWB (Architecture Workroom Brussels) (2012). Naar een visionaire woningbouw. Kansen en opgaven voor een trendbreuk in de Vlaamse woonproductie. Eindrapport, Brussel.

41. Vlaamse Overheid, Departement Omgeving (2017). Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen.

zie ook www.ruimtevlaanderen.be/BRV

42. Vlaamse Overheid, Departement Omgeving (2012). Groenboek Vlaanderen in 2050: mensenmaat in een metropool. Zie ook www.ruimtelijkeordening.be/nl-nl/brochures.

43. Vlaamse Overheid, Departement Omgeving (2011). Ruimte voor morgen. Burgerparticipatie voor een groenboek beleidsplan Ruimte

44. Voets, J., De Peuter, B., e.a.(2010). Evaluerend onderzoek naar de effectiviteit van de uitvoering van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen. KU Leuven, SumResearch Brussel, Hogeschool voor Wetenschap en Kunst Brussel, Radboud Universiteit Nijmegen, studie i.o. Vlaamse Overheid, Departement RWO-Ruimtelijke Planning.

Kranten en tijdschriften

45. A+ (2012). De Vlaamse woondroom herbekeken. Posad. Nummer 235, p. 80-83.

46. A+ (2014). Vijf masterplannen uit de startblokken. De nieuwe wijk Nieuw Hemiksem. Nummer 249, p.69.

47. A+ (2018). Vlaamse bouwmeester. Een exell is nog geen project. Nummer 271, p. 54-55.

48. BUITEN (2017). Samen anders gaan wonen. jaargang 45 nummer 1, 3 februari, Leo Van Broeck, Vlaams Bouwmeester.

49. BWMSTR Label 012 (2016). Gewenst verdichten. 4 december, van Apeldoorn, S., de Bruijn, D. Team Vlaams Bouwmeester.

50. Gazet Van Antwerpen (2018). Stadsvlucht. Stad en Rand. 13 maart, p. 2+3, Willocx, C. en 14 maart, p. 16+17, Rotty, A..

51. Gazet Van Antwerpen (2018). We moeten dichter bij elkaar gaan leven: Provincie Antwerpen bevraagt inwoners over Nota Ruimte. 28 april, p. 10, Willocx, C..

52. VAB (2017). Jongeren en mobiliteit: vanaf 25 jaar primeert koning auto. Persbericht 13 november. Kathleen Heylen.

Digitale bronnen

Alle weblinks werden op beschikbaarheid gecontrolleerd op 2 juni 2018.

Ruimtelijke plannen

Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan Hemiksem 2005

53. https://hemiksem.be/leefomgeving/gemeentelijk-ruimtelijk-structuurplan-…

Gewestelijk RUP Afbakening Grootstedelijk Gebied Antwerpen 2009

54. https://www.antwerpen.be/nl/info/52d5051c39d8a6ec798b465f

Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen 1997

55. https://rsv.ruimtevlaanderen.be/

Ruimtelijk Structuurplan Provincie Antwerpen 2001 – Addendum 2011 (Studie Soresma 2009)

56. https://www.provincieantwerpen.be/aanbod/drem/dienst-ruimtelijke-planni…

57. https://www.provincieantwerpen.be/content/dam/provant/drem/dienst-ruimt…

Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen: Antwerpen Ontwerpen 2006

58. https://www.antwerpen.be/nl/info/540d92c9aea8a7ff428b4570/ruimtelijk-st…

59. https://www.antwerpenmorgen.be/projecten/structuurplan-in-ontwikkeling/…

Statistieken

Basiskaart Vlaanderen - Groot Referentie Bestand GRB) – Gebouwen aan de Grond

60. http://www.geopunt.be/catalogus/datasetfolder/7c823055-7bbf-4d62-b55e-f…

(gedownload op 20 december 2016)

61. https://download.agiv.be/Producten/Detail?id=1&title=GRBgis

Centraal Referentieadressenbestand (CRAB)

62. https://overheid.vlaanderen.be/producten-diensten/centraal-referentiead…

Census 2011 – geografische indicatoren - huishoudens in België – per statistische sector

63. http://www.census2011.be/data/fresult/households_nl.html

64. http://census2011.fgov.be/download/statsect_nl.html

Jouw gemeente in cijfers. Statistiek Vlaanderen (Hemiksem)

65. http://www.statistiekvlaanderen.be/monitor-jouw-gemeente-in-cijfers

Kadastrale statistiek van de verkopen van gewone woonhuizen, villa’s en appartementen

66. https://bestat.statbel.fgov.be/bestat/crosstable.xhtml?datasource=9a3c3…

Kadastrale statistiek van de verkopen van bouwgronden

67. https://bestat.statbel.fgov.be/bestat/crosstable.xhtml?datasource=5ae14…

Kadastrale statistiek van het gebouwenpark

68. https://bestat.statbel.fgov.be/bestat/crosstable.xhtml?datasource=212fb…

Stad in cijfers. Jaarrapport Antwerpse monitor 2016.

69. https://www.antwerpen.be/nl/overzicht/stad-in-cijfers/nieuws/jaarrappor…

SVR – Vooruitberekening bevolking en huishoudens Vlaanderen

70. http://www.statistiekvlaanderen.be/vlaamse-gemeentelijke-demografische-…

71. http://statistieken.vlaanderen.be/QvAJAXZfc/notoolbar.htm?document=SVR%…

Wonen Vlaanderen: statistieken Vlaamse woningmarkt

72. https://www.wonenvlaanderen.be/woononderzoek-en-statistieken/algemene-c…

Websites

BIMBY Build In My Back Yard.

73. http://bimby.fr/home

Bouwmeester Scan.

74. https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/subsite/bouwmeester-scan

Codex trein 8 december 2017, Vlaamse Overheid, Departement Omgeving.

75. https://www.ruimtelijkeordening.be/Codextrein

Instrumentendecreet 12 januari 2018, Vlaamse Overheid, Departement Omgeving

76. https://www.ruimtevlaanderen.be/instrumentendecreet

Inventaris Bouwkundig erfgoed, Arrondissement Antwerpen en gemeenten.

77. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/126619

Projecten Hemiksem

78. http://www.polo-architects.be/nl/projecten/hemixveer-hemiksem/

79. http://havan-a.be/1205_pwv2/

80. http://tweestroom.be/projecten/varenvelden-hemiksem-2/

SIF en stedenfonds

81. https://www.vlaanderen.be/nl/vlaamse-overheid/persberichten/stedenfonds…

SVR projecties van bevolking en huishoudens voor Vlaamse steden en gemeenten 2009-2030

82. https://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/svr-projecties-van-de-b…

SVR - VRIND (Vlaamse regionale indicatoren), ruimtelijke classificatie gemeenten

83. http://www.statistiekvlaanderen.be/gebiedsindelingen-vrind

Transitieprioriteit Slim wonen en leven. Startnota 31 maart 2017, Vlaamse Overheid, Departement Wonen.

84. https://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/startnota-slim-wonen-en…

Vervoersmaatschappijen in Vlaanderen en Belgisch wegennet

85. http://www.belgianrail.be

86. http://www.delijn.be

87. http://wegen-routes.be

Vlaamse Codex Ruimtelijke ordening

88. https://codex.vlaanderen.be/Portals/Codex/documenten/1018245.html

Woonbeleidsplan Vlaanderen 23 maart 2018, Vlaamse Overheid, Departement Wonen.

89. https://www.wonenvlaanderen.be/woonbeleidsplan-vlaanderen

Download scriptie (86.57 MB)
Universiteit of Hogeschool
Vrije Universiteit Brussel
Thesis jaar
2018
Promotor(en)
Prof. Dr. Michael Ryckewaert
Thema('s)