De helden achter de coulissen.
“Uw echtgenoot was een ware opofferende brankardier..." Deze woorden waren de laatste in een brief die Alice Lemaire, de vrouw van Jos Tysmans, ontving van zijn wapenbroeder Timmermans. Hij sprak in de brief over de gevangenneming van Tysmans te Maredsous en de manier waarop hij daarmee omging. Over brancardiers is nog niet veel geweten, vandaar de keuze voor deze thesis. Hoe zag het leven van een brancardier aan het IJzerfront tijdens de oorlog van 1914- 1918 eruit? Welke zaken diende hij zeker te kennen en kunnen? Hoe zag hun opleiding eruit? Wat was de rol van de Gezondheidsdienst en het Belgische Rode Kruis? Waren de brancardiers vrijwillige of opgeroepen soldaten? Wat behoorde tot hun bezigheden bij rustmomenten? Hoe zag een actiemoment eruit? Welke technieken en materialen moesten ze kennen en hebben? Allemaal vragen die in deze masterproef aan bod kwamen en beantwoord werden.
Deze masterproef beantwoordde natuurlijk niet alleen bovenstaande vragen maar bekeek dus ook het leven van de brancardier-kunstenaar-onderwijzer Jos Tysmans. Ik schreef dit werk in opdracht van enkele organisaties die meer inzicht wensten in het frontleven van Tysmans. Door zijn beroep als onderwijzer voor de oorlog, was hij vrijgesteld van legerdienst in vredestijd. Bij de Algemene Mobilisatie werd hij echter opgeroepen om dienst te doen als brancardier in het Belgische Leger, meer bepaald bij de 4e Legerdivisie. Daarnaast was hij was ook kunstenaar en tekende, fotografeerde, schetste en beschreef hij verscheidene gebeurtenissen gedurende zijn tijd aan het front. Via correspondentie volgde hij tekenlessen aan een Londense academie om meer uit zijn werk te kunnen halen. Tysmans overleefde de oorlog en keerde terug naar het gewone leven, al zou dat nooit meer hetzelfde zijn. Zijn kleinzoon erfde, bij het overlijden van Tysmans in 1974, al zijn werk inclusief de werken uit zijn oorlogsperiode.
Deze thesis is onderverdeeld in twee grote delen, elk op zich weer onderverdeeld in hoofdstukken en soms subhoofdstuken. Het eerste deel gaat over het Belgische leger in de Eerste Wereldoorlog. Het eerste hoofdstuk handelt over de hiërarchie en de organisatie van het leger. Het tweede hoofdstuk geeft een korte samenvatting van de gebeurtenissen tijdens de Groote Oorlog in ons land en somt ook enkele belangrijke slagen aan het Westelijk Front op. Een derde hoofdstuk geeft een korte historie en evolutie van de Gezondheidsdienst van het Belgische leger alsook wat meer informatie over zijn werking. Het laatste hoofdstuk van dit eerste deel handelt over Jos Tysmans zelf. In het eerste deel van de thesis wordt heel bewust een apart hoofdstuk aan hem gewijd, namelijk omdat hij binnen het Belgische leger een eigen weg aflegde door zijn hele frontdienst bij dezelfde divisie te blijven, eerst bij de ambulancecolonne van deze dienst, later bij de genie. Het tweede grote deel van deze masterthesis gaat over de brancardiers zelf. Als eerste komt de theorethische en praktische opleiding aan bod, meer specifiek de rol van het Belgische Rode Kruis en de inhoud van de opleidingsboeken. In het tweede hoofdstuk vertel ik meer over de Algemene Mobilisatie van de Belgische soldaten, over diegene die werden opgeroepen en de vrijwilligers. Vervolgens werp ik een beeld op het leven aan en achter het front waarbij ik stilsta bij momenten van actie en momenten van rust. Een laatste onderdeel gaat over de technieken, materialen en transportmogelijkheden van brancardiers en hoe deze evolueerden doorheen de vier jaar oorlog.
Aangezien ik ook een case-study gebruik, moest ik op voorhand nadenken over een manier om dit in te passen. Ik diende mij bewust te zijn van het gevaar algemene bevindingen en specifieke onderdelen van Tysmans’ leven niet met elkaar te vermengen. Daarom koos is ervoor om na elk van bovenstaande onderdelen, een apart deel aan Jos Tysmans te wijden. Zo kon de lezer de gelijkenissen maar ook de verschillen zelf onderscheiden.
De bronnen en literatuur die voor dit werk gebruikt konden worden waren beperkt en vergden heel wat zoekwerk. Dankzij de hulp van verschillende privépersonen en medewerkers van onderzoekcentra kon ik de nodige informatie bekomen. De moeilijkheidsgraad van het onderzoek maakte van dit werk een grotere uitdaging.
Martin Luther King zei ooit: “We are not makers of history, we are made of history” en met deze thesis probeerde ik aan te tonen dat de geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog, meer specifiek de geschiedenis van de onderdelen van die oorlog die ons onbekend zijn, ons later hebben gevormd en zorgden voor veraneringen die anders misschien nooit waren doorgevoerd.
Bibliografie
NASLAGWERKEN
ONUITGEGEVEN BRONNEN
BRUSSEL, Algemeen Rijksarchief, Archief van het Belgische Rode Kruis 1914- 1922, I 629, 10: Minuut van het rapport betreffende de organisatie van het Belgische Rode Kruis tijdens de Eerste Wereldoorlog.
BRUSSEL, Algemeen Rijksarchief, Archief van het Belgische Rode Kruis 1914- 1922, I 629, 404: Verslag van het examen van brancardier-ambulancier van 11 juli 1916 van het Comité van Sint-Gilles.
BRUSSEL, Algemeen Rijksarchief, Archief van het Belgische Rode Kruis 1914- 1922.
BRUSSEL, Archief Koninklijke Legermuseum, Moskouarchief, 185: Dossiers betreffende gespecialiseerde militaire functies en bijzondere uitrustingsstukken, 1914-1918.
BRUSSEL, Archief Koninklijke Legermuseum, Moskouarchief, 185: Medische dienst, organisatie, rapporten betreffende organisatie, 1914-1918.
BRUSSEL, Archief Koninklijke Legermuseum, Moskouarchief, 185: Reglementen voor troepen van de gezondheidsdienst, 1914-1918.
BRUSSEL, Archief Koninklijke Legermuseum, Moskouarchief, 185: Service de Santé, 1914-1918.
BRUSSEL, Koninklijk Legermuseum, Archief van het Legermuseum, fonds ex- CDH, nr. 91-95, 4e Legerdivisie.
BRUSSEL, Koninklijk Legermuseum, B 1.172.0, Service de Santé.
BRUSSEL, Koninklijk Legermuseum, Moskouarchief, Archief ex-CDH, nr. 2342, Colonne d’Ambulance pour les positions de Liège et de Namur. Appareil de suspension Simonet: Brancardiers.
BRUSSEL, Koninklijk Legermuseum, Moskouarchief, B.1.174, 2 delen, Service de Santé, 1914-1918.
BRUSSEL, Koninklijk Legermuseum, ms., Ds. 2 nr. 12, ARTHUR BOCKLANDT,
Mijne Oorlogsherinneringen.
EVERE, KWARTIER KONINGIN ELISABETH, Soldatendossier Jos Tysmans.
IEPER, Kenniscentrum In Flanders Fields Museum, Map 1165, Liste des établissements où furent hospitalisés des militaires belges.
107
UITGEGEVEN BRONNEN
‘Lezingen voor de brankardiers der voorlinie, door een krijgsdokter’, De Belgische Standaard op den IJzer, 2 delen, 1915.
‘Regimenten en Divisies’, Guldenboek der Vuurkaart, Brussel, 1940.
BRUSSELMANS J., Le brancardier – enseignement des premiers soins aux blessés, aux victimes d’accidents – à l’usage des brancardiers civils et miltaires, direteurs d’institut, chefs d’industrie, ingénieurs, etc., Lierre, 1906.
DEPREZ G., Guide pratique du brancardier militaire belge, Bruxelles, 1911. DURNEZ G., ‘Barmhartige Samaritanen aan het front’, Documentatiemap 1165 In
Flanders Fields Museum, 29/10/1968.
FRANSEN L. & ROECKAERTS M., Jos Tysmans aan het IJzerfront. Een
gedenkboek, Houthalen, 1996.
GEERTS J. & VAN DOORSLAER G., Manuel du brancardier, Malines, 1914.
GERSTMANS M., De oorlogsdagen in augustus 1914 te Sint-Truiden, Sint-Truiden, 1964.
GYSEL A., Dokter Lievens. Dagboek van een arts in de loopgraven van WOI, Tielt, 2011.
Laveille E., Au service des blessés 1914-1918, Duculot, 1921.
MELIS L., Contribution à l’histoire du S.S. pendant la guerre 1914-1918, Bruxelles,
1932.
ROMBOUTS L., PROOT D., TROGH P., e.a., In Flanders Fields Jaarboek
Yearbook Annuaire, Ieper, 2014.
TYSMANS J., Postkaart , Stichting Jos Tysmans, 1914.
TYSMANS L., Een schets voor een portret dat ik misschien ooit wel eens zal aandurven, niet gepubliceerd maar aangepast voor later uitgegeven boek: archieven Stichting Jos Tysmans, 1975.
ULENS J., Oorlogsdagboek 1914-1918, Lo-Reninge: privé-collectie, 1915. VERBEKE R., eigen notities
VERDOORN J.A., Arts en oorlog: medische en sociale zorg voor oorlogsslachtoffers in de geschiedenis van Europa, Amsterdam, 1972.
VERMEULEN E., Éléments d’hygiëne de guerre à l’usage des brancardiers, infirmiers, comités de secours et de bienfaisance, Gent, 1916.
108
LITERATUUR
SOCIÉTÉ POUR LE PROGÈS DES ÉTUDES PHILOLOGIQUES ET
HISTORIQUE, ‘Bibliografie van de Geschiedenis van België’, Belgische tijdschrift voor filologie en geschiedenis, Brussel, 1952-2018.
HEEMKUNDIGE KRING, ‘Erpe-Mere tijdens “de Groote Oorlog” 1914-1918’,
Mededelingen van de Heemkundige Kring van Erpe-Mere, jaargang 58, april 2018. ANNAERT P., De lagere school in België van de middeleeuwen tot nu, Brussel,
1986.
BLOM R., Honger. Een geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog, Tielt, 2008.
BRON A., Hôpitaux étrangers, Comment nos malades doivent être soignés, Bruxelles, 1952.
CHRISTENS R. & DE CLERCQ K., Frontleven 14/18. Het dagelijks leven van de Belgische soldaat aan de IJzer, Tielt, 1987.
COCHET F. & PORTE R., Dictionnaire de la Grande Guerre 1914-1918, Paris, 2008.
DE SCHAEPDRIJVER S., De Groote Oorlog. Het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Antwerpen, 2013.
DE VOS L., De Eerste Wereldoorlog, Leuven, 1997.
DE VOS L., e.a., '14-'18. Oorlog in België, Leuven, 2014.
DEAUVILLE M., Jusqu’à l’Yser, Ed. Pierre Meyere, 1964.
DEVLIEGHER L. & SCHEPENS L., Front 14/18, Tielt, 1968.
EVRARD J. & MATHIEU J., Asklepios onder de wapens: 500 jaar militaire geneeskunde in België, Brussel, 1997.
FRANCOIS L., De vele gezichten van de nieuwste geschiedenis, Gent, 2004. JANSSENS P., Belgische veldhospitalen tijdens de Eerste Wereldoorlog (Studies
over de Eerste Wereldoorlog 1), Brussel, 2001.
KOCH K., De Slag van de Somme, Amsterdam, 2006. LAMBRECHT R., Patrouilleurs aan het IJzerfront, Brugge, 2014.
LEFEVRE P. & LORETTE J., België en de Eerste Wereldoorlog Bibliografie, 2 delen, Brussel, 1987.
109
LIERNEUX P. (red.), Het Belgische Leger in de Grote Oorlog. Uniformen en uitrusting, Wenen, 2015.
LOODTS P. & LOODTS I., La Grande Guerre des soignants: médecins, infirmières et brancardiers en 1914-1918, Bruxelles, 2009.
LUYPAERT, I., MEEUSEN, J., VAN DE VELDE, J. en WILLOCX, M. (red.),
Getuigenissen van de "andere oorlog". Opwijk en Mazenzele (en omstreken) 1914- 1918, Opwijk, 2004.
LYR R., Onze helden gestorven voor het vaderland. België’s epische strijd van 1914 tot 1918, Brussel, 1926.
MACDONALD L., Rozen van het Niemandsland, Antwerpen, 2008.
MAYHEW E., Gewond. Van het slagveld naar het militair hospitaal. Amsterdam,
2014.
NATH G., Brood willen we hebben! Honger, sociale politiek en protest tijdens de
Eerste Wereldoorlog in België, Antwerpen, 2013.
PIEN P., La médecine sur le front belge durant la Première Guerre Mondiale:
Progrès médicaux et monde médical en guerre, masterverhandeling, ULL, 2005. REYNAERT R., De militaire ambulances in België van vroeger tot nu, Brussel,
1997.
SIMOENS T., De chaos van het slagveld. Het Belgisch leger in de loopgraven 1914-
1918, Antwerpen, 2016.
TYSSENS J., Om de schone ziel van 't kind... Het onderwijsconflict als een breuklijn
in de Belgische politiek, Gent, 1998.
VAN DE VIJVER D., 1914-1918 – Oorlog zonder einde, Leuven, 2013.
VAN DEN EECKHOUT P. & VANTHEMSCHE G., Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19e-20e eeuw, Brussel, 2009.
VAN GOMPEL D., Tien op tien en een kus van de juffrouw. De lagere school in Vlaanderen, vroeger en nu, Antwerpen, 2006.
VANACKER D., België in de Grote Oorlog, Roeselare, 2013.
VANDEWEYER L., De Eerste Wereldoorlog – Koning Albert en zijn soldaten, Antwerpen, 2005.
110
DIGITALE RAADPLEGINGEN
AMERIKA, US Department of History, US Military Academy West Point, Map of the Western Front (World War I), 1916-1917, https://hubpages.com/travel/Now-Its- All-Quiet-on-the-Western-Front, geraadpleegd op 10/05/2018.
Belgische Vereniging voor Nieuwste Geschiedenis BVNG, 1972, www.contemporanea.be, geraadpleegd op 10/02/2018.
Boter bij de vis. Landbouw, Voeding en Eerste Wereldoorlog, www.boterbijdeviswo1.be, geraadpleegd op 21/03/2018.
RENSON I., ‘Sire, we zijn allemaal flaminganten’, De Tijd, 2010, https://www.tijd.be/dossier/staatshervorming/Sire-we-zijn-allemaal- flaminganten/8938220, geraadpleegd op 04/05/2018.
Secretariaat van het Federaal Organisatiecomité, Het militair vliegwezen, 2014, http://www.be14-18.be/nl/defensie/het-militaire-vliegwezen, geraadpleegd op 03/04/2018.
