Het Belgisch economisch beleid van 1794 tot 1865: tussen protectionisme en vrijhandel. Hoe werd België tijdens de negentiende eeuw een economische grootmacht?
Inleiding
België is het eerste land op het continent waar de Industriële Revolutie zich voltrekt, in navolging van Groot-Brittannië. De technisch superieure maar goedkope producten uit Belgische fabrieken zijn over heel Europa gekend en worden gevreesd door buitenlandse concurrenten. België bereikt echter niet zomaar de kop van het peloton. Tijdens de vroege negentiende eeuw ondersteunt de overheid de Belgische industrie door allerhande maatregelen: bescherming door middel van hoge tarieven, industriële spionage, kartelvorming en financiering door (quasi-)staatsbanken. Pas omstreeks het midden van de negentiende eeuw neemt België stappen richting een vrije(re)markteconomie door een actieve en liberale verdragspolitiek.
De Industriële Revolutie
De negentiende eeuw is een eeuw van verandering: de mechanisatie van de industrie zet de bestaande wereld op zijn kop. Boeren verlaten hun land om in de fabriek te gaan werken en een proletariaat ontstaat dat enkel zijn arbeid verkoopt. Anders dan men vaak denkt, komt deze Industriële Revolutie er niet zomaar in België. Een amalgaam van wettelijke maatregelen, weliswaar niet steeds op elkaar afgestemd en soms meer het gevolg van toeval dan kunde, zijn verantwoordelijk voor de snelle industrialisering van de Belgische economie.
Economisch beleid tijdens de Franse overheersing (1794-1815) en het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830)
Vooreerst geniet de Belgische industrie van de protectionistische oorlogsmaatregelen die Napoleon tijdens de Franse overheersing (1794-1815) neemt tegen Groot-Brittannië. De economische oorlogsvoering van de Fransen schermt de Belgische markt volledig af van Britse concurrentie, terwijl Belgische fabrikanten hun producten vrij kunnen uitvoeren richting Frankrijk (België werd namelijk geannexeerd door Frankrijk in 1794 en maakt dus deel uit van het Franse rijk).
Onder Willem I bestaat vervolgens discussie over het te volgen handelsbeleid. Het Noorden, met zijn grote handelsvloot en het koloniale handelsverkeer, bepleit een open handelsbeleid gekenmerkt door lage tarieven. Het Zuiden (België) daarentegen vraagt de bescherming van de industrie door hoge tarieven, zodat de concurrentie met de Britse industrie leefbaar zou blijven. Willem I kiest niettemin voor lage tarieven, waarmee hij de Belgische elite tegen zich in het harnas jaagt. De ontevredenheid over het handelsbeleid is zo een niet te verwaarlozen factor voor de Belgisch-Hollandse scheiding. De koning van Oranje neemt echter wel een resem aan andere maatregelen die de Belgische industrie ten goede komen, die de discussie over hoge dan wel lage tarieven in een ander daglicht plaatst. Zo richt hij in 1822 de Algemene Nederlandsche Maetschappij ter Bevordering van de Volksvlijt op, beter bekend als de Société Générale (de voorloper van o.m. Fortis). De Société Générale zal tot diep in de twintigste eeuw één van de belangrijkste holdingmaatschappijen blijven binnen de Belgische economie, tot zij verkocht werd aan Suez. De Société Générale treedt aanvankelijk op als staatskassier, maar evolueert na de Belgische onafhankelijkheid naar een machtige gemengde bank. Dit is een bank die tegelijkertijd leningen verstrekt aan en participeert in het kapitaal van ondernemingen (d.w.z. naast schuldeiser, is de gemengde bank tevens aandeelhouder en benoemt dus ook bestuurders van de onderneming). Willem I zet tevens andere financieringsmechanismen op en zorgt voor een systeem van industriële subsidies. Hij rekruteert verder nog persoonlijk Engelse ingenieurs om een technologische inhaalbeweging mogelijk te maken ten aanzien van Groot-Brittannië. Kortom, hoewel Willem I voor lage tarieven kiest, zorgt hij wel ruimschoots voor compensatie door andere maatregelen. Hij legt hiermee de basis voor de hoge vlucht die de Belgische industrie zal nemen in de jaren na de onafhankelijkheid.
De Belgische Revolutie: permanente neutraliteit
Wanneer de onafhankelijkheid in 1839 internationaal erkend wordt, gebeurt dit onder de voorwaarde dat België “permanent neutraal” zal blijven. Wat dit precies inhoudt, is tot op heden een raadsel. “Neutraliteit” is weliswaar een gekend juridisch begrip: het betreft de rechten en verplichtingen van derde partijen ten aanzien van oorlogvoerende partijen. Permanente neutraliteit daarentegen is een nieuw juridisch begrip, zonder duidelijke inhoud. In de praktijk gebruikt Groot-Brittannië het permanent neutraal statuut van België om zich te verzetten tegen een Franco-Belgische douane-unie. Frankrijk probeert namelijk veelvuldig om politieke invloed te winnen in België door een economisch verbond tussen beide landen voor te stellen. België, als klein land met een sterke industrie, wordt op zijn beurt gekenmerkt door een gebrek aan afzetmarkten. De Belgische fabrieken produceren aan de lopende band, maar slagen er niet in hun producten aan de man te brengen. Het aantal consumenten op de Belgische interne markt– mede door de lage lonen in ons land – is daarvoor te beperkt. De Belgische industrie is dan ook wanhopig op zoek naar nieuwe afzetmarkten. Een douane-unie met Frankrijk is bijgevolg aanlokkelijk, maar onmogelijk omwille van het permanent neutraal statuut van België.
De doorbraak: het Cobden-Chevalier Verdrag van 1860 en de Belgische verdragspolitiek
In 1852 wordt Lodewijk Napoleon, de neef van Napoleon, keizer van Frankrijk. Zijn belangrijkste economische adviseur heet Michel Chevalier, een fervent voorstander van vrijhandel. Dankzij zijn vriendschapsband met Richard Cobden, een vooraanstaand lid van het Engelse parlement en de grootste verdediger van vrijhandel over het Kanaal, slagen beide heren erin Napoleon III en de Britse regering ertoe te bewegen een handelsverdrag te sluiten. België springt vervolgens enthousiast op de kar en sluit maar liefst veertien handelsverdragen (gebaseerd op het Anglo-Franse voorbeeld), met de belangrijkste landen in Europa, waaronder Frankrijk, Groot-Brittannië en Pruisen. De Belgische industrie heeft eindelijk gevonden wat het nodig heeft: afzetmarkten bij de buurlanden, waarvan België met zijn centrale ligging in Europa profiteert.
Conclusie
De economische geschiedenis van België toont aan dat actieve interventie vanwege de staat een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van de Belgische economie. Dit verhaal staat haaks op de heersende neoliberale theorieën over groei. Zolang de Belgische industrie in de kinderschoenen stond, kon het steeds van protectionistische maatregelen genieten, met name de oorlogsmaatregelen van Napoleon, gevolgd door het beleid van Willem I. Eenmaal de Belgische industrie op volle toeren draaide, streefde Belgische regering actief een liberaal handelsbestel na, wat gerealiseerd werd vanaf 1860. De Belgische economie zal zo nog tot het einde van de negentiende eeuw één van de meest performante in Europa blijven.
Bibliografie
ABBENHUIS, M., An age of neutrals: great power politics, 1815-1914, Cambridge, Cambridge University Press, 2014, 289 p.
ABRAHAM, F., en DE WIT, G., “Export promotion via official export insurance”, Open economies review 2000, 5-26.
ACCOMINOTTI, O., en FLANDREAU, M., “Bilateral treaties and the most-favored-nation clause: the myth of trade liberalization in the nineteenth century”, World Politics 2008, 147-188.
Amendements préséntés par le Gouvernement, dans le Comité Général, au projet de loi de la commission d’enquête parlementaire, 25 april 1844, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1843-1844, nr. 289.
ARENDT, G., Essai sur la neutralité de la Belgique, considérée principalement sous le point de vue du droit public, Brussel – Leipzig, C. Muquardt, 1845, 212 p.
BAMMENS, N., PEETERS, B., en REYPENS, N., Internationaal fiscaal recht in Fiscaal compendium, Mechelen, Wolters Kluwers, 2016, 377 p.
BARTELS, L., “The UK’s WTO Schedules”, Global Trade and Customs Journal 2017, 83-86.
BARTELS, L., “The UK’s status in the WTO after Brexit”, SSRN Research Paper, 23 september 2016, http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2841747.
BATEMAN, M., en CHANG, H.-J., “Microfinance and the illusion of development: from hubris to nemesis in thirty years”, World Economic Review 2012, 13-36.
BAUDHUIN, F., Histoire économique de la Belgique in Histoire de la Belgique contemporaine, 1830-1914, Brussel, A. Dewit, 1928, 408 p.
BEIERLE, T., “Agricultural trade liberalization—Uruguay, Doha, and beyond”, Journal of World Trade 2002, 1089-1110.
BLACK, J., HASHIMZADE, N., en MYLES, G., A Dictionary of economics, Oxford, Oxford University Press, 2017, http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780198759430.001.000….
BLACK, J., HASHIMZADE, N., en MYLES, G., A Dictionary of economics, Oxford, Oxford University Press, 2017, http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780198759430.001.000….
BOONE, M., Historici en hun métier: een inleiding tot de historische kritiek, Gent, Academia Press, 2015, 343 p.
CHAISSE, J., “Rising protectionism threatens global trade: WTO law and litigation in Asia”, Asian Dispute Review 2017, 112-118.
CHANG, H.-J., Kicking away the ladder: development strategy in historical perspective, Londen, Anthem Press, 2003, 187 p.
CHANG, H.-J., “Rethinking public policy in agriculture: lessons from history, distant and recent”, The Journal of Peasant Studies 2009, 477-515.
CHANG, H.-J., 23 Things they don’t tell you about capitalism, Londen, Penguin Books, 2010, 286 p.
CHANG, H.-J., “Institutions and economic development: theory, policy and history”, Journal of Institutional Economics 2011, 473-498.
CHARNOVITZ, S., “WTO Appellate Body Roundtable”, Proceedings of the American Society of International Law 2005, 175-187.
CHARNOVITZ, S., “What is international economic law”, Journal of International Economic Law 2011, 3-22.
CHLEPNER, B.-S., Cent ans d’histoire sociale en Belgique, Brussel, Editions de l'université de Bruxelles 1956, 436 p.
Convention douanière neerlando-belgo-luxembourgeoise. Rapport sur les conversations ministerielles neerlando-belgo-luxembourgeoises, tenues à La Haye, 10-13 mars 1949.
COCKFIELD, A., “Introduction: the last battleground of globalization” in COCKFIELD, A. (ed.), Globalization and its tax discontents: tax policy and international investments. Essays in honour of Alex Easson, Toronto, University of Toronto Press, 2010, 3-17.
COHEN, F. S., “Transcendental nonsense and the functional approach”, Columbia Law Review 1935, 809-849.
COOLSAET, R., België en zijn buitenlandse politiek 1830-2015, Leuven, Van Halewyck, 2014, 817 p.
DEESE, W., en REEDER, J., “Export taxes on agricultural products: recent history and economic modelling of soybean export taxes in Argentina”, Journal of International Commerce & Economics 2008, 185-213.
DEMOULIN, R., Guillaume Ier et la transformation économique des Provinces belges (1815-1830), Luik, Faculté de philosophie et lettres, 1938, 466 p.
DENECKERE, G., DE PAEPE, T., DE WEVER, B., VANTHEMSCHE, G., Een geschiedenis van België, Gent, Academia Press, 2014, 315 p.
DEPOORTERE, R., Le rachat du péage de l'Escaut, Brussel, Académie royale de Belgique, 1991, 414 p.
Développemens de la proposition de M. A. Rodenbach, tendant à imposer de 10 p.c. à l’entrée les toiles étrangères, 16 november 1833, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1832-1833, nr. 3.
Développemens de la proposition de M. Eugène Desmet, sur la restriction à la libre sortie des lins indigènes, 2 december 1833, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1833-1834, nr. 33.
Développemens du projet de loi, présenté par M. De Foere, tendant à protéger le commerce, la navigation et l’industrie du pays, 11 juni 1834, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1833-1834, nr. 126.
Développemens présentés par M. Desmaisières, sur la proposition de vingt-quatre représentants des Flandres, relative à une augmentation de droit à l’entrée sur les cottons étrangères, 29 januari 1835, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1834-1835, nr. 62.
Développemens de la proposition de M. Berger, relative à la sortie du minerais de fer, 27 januari 1837, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1836-1837, nr. 68.
Développements à l’appui du tarifs des droits différentiels: observations générales pour l’intelligence des principes généraux suivis dans l’application des droits différentiels, 25 april 1844, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1843-1844, nr. 290.
DEWACHTER, W., De mythe van de parlementaire democratie: een Belgische analyse, Leuven, Acco, 2003, 475 p.
DHONDT, F., “Looking beyond the tip of the iceberg: diplomatic praxis and legal culture in the history of public international law”, Zeitschrift für Europaïsche Rechtsgeschichte Edition Rechtskultur 2013, afl. 2, 31-42.
DHONDT, F., “”La neutralité belge 1830-1914: nouvelles approches ou retour à l’histoire diplomatique?”, Journées internationales d’histoire du droit et des institutions des pays flamands, picards et wallons 2016, file:///C:/Users/Acer/Downloads/F._DHONDT_La_neutralite_permanente_de_la.pdf.
DHONDT, F., Gestolde macht : historische en vergelijkende inleiding tot het publiekrecht, 2017, Brussel, ASP/VUBPress, 463 p.
DHONDT, F., “Permanent neutrality or permanent insecurity? Obligation and self-interest in the defence of Belgian neutrality, 1830-1870”, CORE Working Papers 2017, No. 2017-2, 1-28.
DHONDT, F., “‘Complete the Chain of Universal Law and Order’: The first continental conferences of the Friends of Peace and the interdisciplinary dream of peace”, CORE Working Papers 2018, No. 2018-1, 1-29.
DOLLE, T., en LEYS, D., “The trade and customs law consequences of Brexit”, Global Trade and Customs Journal 2017, 117-124.
DRAPER, M., The Belgian army and society from independence to the Great War, Houndmills, Palgrave, 2018, 281 p.
DUNHAM, A. L.“The development of the cotton industry in France and the Anglo-French Treaty of Commerce of 1860”, The Economic History Review 1928, 281-307.
DUNHAM, A. L., The Anglo-French Treaty of Commerce of 1860 and the progress of the industrial revolution in France, Ann Arbor, University of Michigan Press, 1930, 409 p.
DUVE, T., “Global Legal History – A Methodological Approach”, Max Planck Institute for European Legal History Research Paper Series No. 2016-04 2016, https://ssrn.com/abstract=2781104.
DWORKIN, R., Law’s empire, Cambridge, Belknap Press of Harvard University Press, 1986, 470 p.
DE FOERE, L., De la tolérance: Discussion philosophique, théologique et historique sur la tolerance, Brugge, De Moor, 1816, 64 p.
DE LAVELEYE, E., Etudes historiques et critiques sur le principe et les conséquences de la liberté de commerce internationale, Parijs - Brussel, Ch. Muquardt, 1857, 146 p.
DE RUYSSCHER, D., Gedisciplineerde vrijheid: een geschiedenis van het handels- en economisch recht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2014, 183 p.
DE WAELE, M., De ontwikkeling van de Belgische buitenlandse politiek sinds 1830, Gent, Rijksuniversiteit Gent, 1984, 202 p.
EINHORN, T., “International customs law” in WOLFRUM, R. (ed.), Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford, Oxford University Press, 2012, www.mpepil.com
EWALD, W., “Comparative Jurisprudence (II): The Logic of Legal Transplants”, American Journal of Comparative Law 1995, 489-510.
Exposé des motifs a l’appui du projet de loi portant des modifications au tarif des douanes, sur la frontière de la province de Luxembourg, 6 maart 1839, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1838-1839, nr. 90.
Exposé des motifs d’un projet de loi tendant à faire ratifier et compléter l’arrêté royal du 26 juillet 1841, relatif à l’entrée des fils de lin et de chanvre, 25 november 1841, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1841-1842, nr. 22.
Exposé des motifs accompagnant le projet de loi relatif à l’entrée des houilles de la Sarre dans le Luxembourg, 27 november 1841, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1841-1842, nr. 30.
Exposé des motifs: Projet de loi pour modifier le tarif général des douanes en vigueur, relativement aux droits de sortie, 10 november 1842, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1842-1843, nr. 12.
Exposé des motifs: Projet de loi pour modifier le tarif général des douanes en vigueur, quant aux droits d’entrée, 10 november 1842, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1842-1843, nr. 13.
FAKHRI, M., “The institutionalisation of free trade and empire: a study of the 1902 Brussels Convention”, London Review of International Law 2014, 49-76.
FAKHRI, M., “Globalizations of Law From the Perspective of International Trade Law (and Agricultural Commodities)”, Jindal Law Review 2015, 18-27.
FERGUSON, F., The square and the tower: networks, hierarchies and the struggle for global power, Londen, Allen Lane, 2017, 608 p.
FISCHER, L., HASELL, J., CHRISTOPHER PROCTOR, J., UWAKWE, D., WARD-PERKINS, Z., en WATSON, C., Rethinking economics: an introduction to pluralist economics, Londen-New York, Routledge, 2018, 141 p.
FRAEDRICH, L., en KANIECKI, C., “The American agenda on trade: what’s happened and what’s next?”, Global Trade and Customs Journal 2017, 262-267.
GAURIER, D., Histoire du droit international. Auteurs, doctrines et développement de l’Antiquité à l’aube de la période contemporaine, Rennes, Presses universitaires de Rennes, 2005, 525 p.
GAURIER, D., “Cosmopolis and Utopia” in FASSBENDER, B., en PETERS, A. (eds.), The Oxford Handbook of the history of international law, Oxford, Oxford University Press, 2012, 250-293.
GAURIER, D., Histoire du droit international de l’Antiquité à la création de l’ONU, Rennes, Presses Universitaires de Rennes, 2014, 1136 p.
GHERARI, H., Droit international des échanges, Brussel, Bruylant, 2017, 455 p.
GILSON, R., en ROE, M., “Understanding the Japanese Keiretsu: Overlaps between corporate governance and industrial organization”, Yale Law Journal 1993, 871-906.
GREEN, A., en TREBILCOCK, M., “Enforcing WTO Obligations: what can we learn from export subsidies?”, Journal of International Economic Law 2007, 653-683.
GSTÖHL, S., en HANF, D., “The EU’s Post-Lisbon free trade agreements: commercial interests in a changing constitutional context”, European Law Journal 2014, 733-748.
GOVAERE, I., “The future direction of the EU internal market: on vested values and fashionable modernism”, Columbia Journal of European Law 2009, 67- 80.
GREGORI, S., “From the People to the Industrialists: Saint-Simon and the eclipse of sovereignty” in SOLIANI, R. (ed.), Economic thought and institutional change in France and Italy, 1789-1914: A comparative study, Springer eBooks, Springer International Publishing, 2017, 149-166.
HÄBERLI, C., “Brexit without WTO-Problems: for the UK? The EU? Global business?”, Global Trade and Customs Journal 2017, 87-91.
Havana Charter for an International Trade Organisation (24 maart 1948), https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/havana_e.pdf
HEIMBECK, L., “Discovering legal silence: global legal history and the liquidation of state bankruptcies (1854–1907)” in DUVE, T., (ed.), Entanglements in Legal History: Conceptual Approaches, Frankfurt am Main, Max Planck Institute for European Legal History Open Access Publication, 2014, 461-487, http://dx.doi.org/10.12946/gplh1.
HEIRBAUT, D., “A tale of two legal histories”, in MICHALSEN, D. (ed.), Reading past legal texts, Oslo, Unipax, 2006, 91-112.
HEIRBAUT, D., “Een pleidooi voor meer geschiedenis van het economisch recht in België”, PM 2010, 207-217.
HEIRBAUT, D., Een beknopte geschiedenis van het sociaal, economisch en fiscaal recht in België, Gent, Academia Press, 2013, 172 p.
HEIRBAUT, D., “Some reflexions on the methodologies of legal history”, Zeitschrift für Europaïsche Rechtsgeschichte Edition Rechtskultur 2013, afl. 2, 89–92.
HEIRBAUT, D., “De landverzekering in België vóór 1874: een grote onbekende”, Tijdschrift voor Verzkeringen 2017, 224-232.
HEIRBAUT, D., en GERKENS, J.-F., “In the shadow of France. Legal acculturation and legal transplants in the Southern Netherlands/Belgium” in CORDERO, J. (ed.), Legal culture and legal transplants La culture juridique et L'acculturation du droit Volume I, Mexico, Internat. Acad. of Comparative Law, 2012, 167-193.
HERDEGEN, M., “International economic law” in WOLFRUM, R. (ed.), Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford, Oxford University Press, 2012, 1, www.mpepil.com
HERDEGEN, M., Principles of international economic law, Oxford, Oxford University Press, 2013, 493 p.
HO, J., “The evolution of contractual protection in international law: Accessing diplomatic archives, discovering diplomatic practice, and constructing diplomatic history” in SCHILL, S., TAMS, C., HOFMANN, R. (eds.), International investment law and history, Cheltenham-Northampton, Edward Elgar Publishing, 2018, 213-219.
HOPKINS, T., “The limits of ‘cosmopolitical economy’: Smith, List and the paradox of peace through trade”, in HIPPLER, T., en VEC, M., Paradoxes of peace in nineteenth century Europe, Oxford, Oxford University Press, 2015, 77-91.
HORN, H., en MAVROIDIS, P., “Still hazy after all these years: the interpretation of national treatment in the GATT/WTO case-law on tax discrimination”, European Journal of International Law 2004, 39-69.
HORNBECK, S., “The most-favored-nation clause: history”, American Journal of International Law 1909, 395-422.
HORNBECK, S., “The most-favored-nation clause: interpretation”, American Journal of International Law 1909, 619-647.
HOWSE, R., “The World Trade Organization 20 years on: global governance by judiciary”, European Journal of International Law 2016, 9-77.
HOWSE, R., en JOSLING, T., “Agricultural export restrictions and international trade law: a way forward”, IPC Position Paper 2012, gepubliceerd op de website van de International Food & Agricultural Trade Policy Council http://www.agritrade.org/Publications/ExportRestrictionsandTradeLaw.html.
HUSA, J., “Research designs of Comparative Law – Methodology or Heuristics?” in ADAMS, M., en HEIRBAUT, D. (eds.), The Method and Culture of Comparative Law, Oxford, Hart Publishing, 2014, 53-68.
IACOBUCCI, E., “The interdependence of trade and competition policies”, World Competition 1997, 5-33.
ILIASU, A., “The Cobden-Chevalier Commercial Treaty of 1860”, The Historical Journal 1971, 67-98.
INGCO, M., en NASH, J., Agriculture and the WTO : creating a trading system for development, Washington DC, World Bank en Oxford University Press, 2004, https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/14930, 387 p.
IRWIN, D., “The truth about trade: what critics get wrong about the global economy”, Foreign Affairs 2016, 84-95.
IRWIN, D., “The false promise of protectionism: why Trump's trade policy could backfire”, Foreign Affairs 2017, 45-
JACQUEMYNS, G., Histoire de la crise économique des Flandres (1845-1850), Brussel, Lamertin, 1929, 464 p.
JANSSEN, A., “Brexit: Der Herzinfarkt der Europäischen Union”, European Review of Private Law 2016, 731-732.
JESSUP, P. C., “The birth, death and reincarnation of neutrality”, American Journal of International Law 1932, 789-793.
JESSUP, P. C., en DEAK, F., Neutrality: its history, economics and law. Volume I: The origins, New York, Columbia University Press, 1935, 294 p.
JESSUP, P. C., Neutrality: its history, economics and law. Volume IV: Today and tomorrow, New York, Columbia University Press, 1936, 237 p.
KEENE, E., “The treaty-making revolution of the nineteenth century”, The International History Review 2012, 475-500.
KENNEDY, D., “Three globalizations of law and legal thought: 1850-2000” in TRUBEK, D., en SANTOS, A. (eds.), The new law and economic development. A critical appraisal, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, 19-73.
KENNEDY, D., “Globalisation of critical discourses on law” in DE BURCA, G., KILPATRICK, C., en SCOTT, J. (eds.), Critical perspectives on global governance: liber amicorum Dave M Trubek, Oxford-Portland, Hart Publishing, 2014, 3-13.
KERZNER, D., en CHODIKOFF, D., International tax evasion in the global information age, Cham, Irwin Law Inc., 2016, 425 p.
KEYNES, J.M., “National self-sufficiency”, The Yale Review 1933, 755-769.
KILGARRIFF, A., “Googleology is Bad Science”, Computational linguistics 2007, 147-151.
KINDLEBERGER, C., “The rise of free trade in Western Europe, 1820-1875”, The Journal of Economic History 1975, 20-55.
KLEIN, M., “When economists agree, but (many) others do not: dueling narratives on international trade”, The Fletcher Forum of World Affairs 2018, 5-19.
LAMBERTS, E., De kruistocht tegen het liberalisme: facetten van het ultramontanisme in België in de 19e eeuw, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 1984, 361 p.
LANGEWIESCHE, D., Europa zwischen Restauration und Revolution 1815-1849, München, Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 256 p.
LASSER, M., “Comparative readings of Roscoe Pound’s Jurisprudence”, American Journal of Comparative Law 2002, 719-752.
LAZER, D., “The free trade epidemic of the 1860s and other outbreaks of economic discrimination”, World Politics 1999, 447-483.
LEGRAND, P., “Against a European Civil Code”, Mod L Rev 1997, 44-66.
LEGRAND, P., “The impossibility of legal transplants”, Maastricht J. Eur. & Comp. L. 1997, afl. 4, 111-124.
LEMNITZER, J. M., “That moral league of nations against the United States: the origins of the 1856 Declaration of Paris”, The International History Review 2013, 1068-1088.
LEMNITZER, J. M., Power, law and the end of privateering, Basingstoke, Palgrave MacMillan, 2014, 226 p.
LIM, C., en SENDUK, J., “The wages of belonging: rare earths from China and the return of GATT à la carte”, Global Trade and Customs Journal 2014, 380-396.
LISSENS, R., Een lectuur van ‘Le Spectateur belge’ (1815-1830) van Leo de Foere: traditionalisme in actie, Gent, Koninklijke Academie voor Taal en Letterkunde, 2000, 182 p.
LIST, F., The national system of political economy: translated by Sampson S. Lloyd, Londen, Longmans Green and Co., 1909, 366 p.
LUYTEN, D., “Pressiegroepen in de eerste helft van de negentiende eeuw. Een concreet geval: de Société Générale tijdens de financiële crisis van 1848”, BTNG-RBHC 1986, 127-162.
LYONS, T., “Commentary: customs union: EU foundation stone, Brexit stumbling stone”, Global Trade and Customs Journal 2017, 344-349.
MARCEAU, G., “WTO and export restrictions”, Journal of World Trade 2016, 563-586.
MARSH, P., Bargaining on Europe: Britain and the first Common Market, 1860-1892, New Haven (Conn.), Yale University Press, 1999, 246 p.
MEGRET, F., “International law as law”, in CRAWFORD, J., en KOSKENNIEMI, M. (eds.), The Cambridge companion to international law, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, 64-92.
MEISSNER, K., “MERCOSUR, the ups and downs of regional integration in South America” in KRAPOHL, S. (ed.), Regional integration in the Global South: external influence on economic cooperation in ASEAN, MERCOSUR and SADC, Cham, Palgrave MacMillan, 2017, 147-178.
MICHEL, J.-P., SHEN, Y., AIDEN, A., VERES, A., GRAY, M., THE GOOGLE BOOKS TEAM, PICKETT, J., HOIBERG, D., CLANCY, D., NORVIG, P., ORWANT, J., PINKER, S., NOWAK, M., and AIDEN, E., “Quantitative analysis of culture using millions of digitized books”, Science 2011, 176-182.
MILWARD, A., “Tariffs as constitutions” in STRANGE, S., en TOOZE, R. (eds.), The International Politics of Surplus Capacity, Londen, George Allen & Unwin, 1981, 57-66.
MILWARD, A., en SAUL, B., The development of the economies of continental Europe 1850-1914, Cambridge-Massachusetts, George Allen & Unwin, 1977, 555 p.
MITRA, M., en JOSLING, T., “Agricultural export restrictions: welfare implications and trade disciplines”, IPC Position Paper: Agricultural and Rural Development Policy Series 2009, gepubliceerd op de website van de International Food & Agricultural Trade Policy Council, http://www.agritrade.org/documents/ExportRestrictions_final.pdf.
NEFF, S., The rights and duties of neutrals: general history, Manchester, Manchester University Press, 2000, 246 p.
NEFF, S., Justice Among Nations: a History of International Law, 2014, Cambridge – Massachusetts, Harvard University Press, 2014, 628 p.
NORTH, D., en THOMAS, R., The rise of the western world: a new economic history, Cambridge, Cambridge University Press, 1973, 172 p.
NYSTROM, E., en TANENHAUS, D., “The future of digital legal history: no magic, no silver bullets”, American Journal of Legal History 2016, 150-167.
OECD, Model Tax Convention on Income and on Capital: condensed version 2014, OECD Publishing, 2014, 496 p., http://dx.doi.org/10.1787/mtc_cond-2014-en.
ORFORD, A., “On international legal method”, London Review of International Law 2013, 166-197.
PATRICK GLENN, H., “Are legal traditions incommensurable?”, American Journal of Comparative Law 2001, 133-145.
PAULUS, A., “Treaties of Friendship, Commerce and Navigation” in WOLFRUM, R. (ed.), Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford, Oxford University Press, 2012, www.mpepil.com
PECHENIK, E., DANFORTH, C., en DODDS, P., “Characterizing the Google Books corpus: strong limits to inferences of socio-cultural and linguistic evolution”, PLOS ONE 2015, 1-24.
PETERSMANN, E.-U., Constitutional functions and constitutional problems of international economic law, Freiburg, University Press Fribourg Switzerland, 1991, 464 p.
PETERSMANN, E.-U., “Justice in international law? From the ‘International Law among States’ to ‘International Integration law’ and ‘Constitutional Law’”, EUI Working Papers – Law 2006, afl. 46, 1-37.
PETERSMANN, E.-U., “The future of the WTO: from authoritarian ‘mercantilism’ to multilevel governance for the benefit of citizens”, Asian Journal of WTO & International Health Law and Policy 2011, 45-80.
PETERSMANN, E.-U., “Methodology problems in international economic law and adjudication”, EUI Working Papers – Law 2016, 1-38.
PETERSSON, N., “The promise and threat of free trade in a globalizing economy: a European perspective” in HIPPLER, T., en VEC, M. (eds), Paradoxes of peace in nineteenth century Europe, Oxford, Oxford University Press, 2015, 92-110.
PHILLIPS, A., en REEDE, A., Neutrality: its history, economics and law. Volume II: The Napoleonic period, 1936, New York, Columbia University Press, 339 p.
PIERMARTINI, R., “The role of export taxes in the field of primary commodities”, World Trade Organisation Papers 2004, https://www.wto.org/english/res_e/booksp_e/discussion_papers4_e.pdf
PIHLAJAMÄKI, H., “Comparative contexts in legal history: are we all comparatists now?” in ADAMS, M., en HEIRBAUT, D. (eds.), The Method and Culture of Comparative Law, Oxford, Hart Publishing, 2014, 121-132.
PORRAS, I, “The doctrine of the providential function of commerce in international law: idealizing trade” in KOSKENNIEMI, M., GARCIA-SALMONES ROVIRA, M., en AMOROSA, P. (eds.), International law and religion: historical and contemporary perspectives, Oxford, Oxford University Press, 2017, 313-358.
Prix moyen des céréales pendant la quatrième semaine de février 1833 - Mouvement des grains en 1832 – Prix moyens des céréales de 1819 à 1828, et en 1831 et 1832, 14 maart 1833, Parl. St., nr. 98.
Proposition de M. De Tiecken de Terhoven pour la libre exportation des céréales, 4 maart 1833, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1832-1833, nr. 89.
Proposition de M. De Foere, 28 april 1840, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1839-1840, nr. 121.
Projet de loi relatif à l’entrée, à la sortie et au transit des céréales, 12 maart 1833, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1832-1833, nr. 97.
Projet de loi: Développemens de la proposition de M. Eloy de Burdinne relative aux céréales, 14 januari 1834, Parl.St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1833-1834, nr. 40.
Projet de loi portant des modifications au tarif des douanes, tel qu’il a été adopté par la Chambre, 11 november 1837, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1837-1838, nr. 57.
Projet de loi tendant à modifier l’arrêté du 13 avril 1843, relatif au droit d’entrée sur les fontes, 21 november 1843, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1843-1844, nr. 10.
Proposition de loi relative à l’entrée et au transit des fers et fonts venant de l’étranger, 20 december 1832, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1832-1833, nr. 34.
Question du lin – Renseignements fournis par M. le Ministre de l’Intérieur et des Affaires Etrangères, 14 maart 1838, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1838-1839, nr. 152.
QURESHI, A., en ZIEGLER, A., International economic law, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 548 p.
Rapport de la Commission sur la proposition de M. Zoude, relative aux droits d’entrée sur les fers étrangers, 6 december 1831, Parl.St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1831-1832, nr. 61.
Rapport au nom de la Commission d’Industrie, fait par M. Ch. Vilain XIIII, sur diverses pétitions et particulièrement sur celle du sieur Obert, relative à l’entrée des tissus de soie étrangers, 12 januari 1832, Parl.St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1831-1832, nr. 80.
Rapport fait par M. Desmaisières, au nom de la Section centrale, sur les propositions de Mm. De Foere, A. Rodenbach et E. Desmet, relatives aux lins, toiles et fils, 30 april 1834, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1833-1834, nr. 96.
Rapport présenté par M. Zoude, au nom de la Commission d’Industrie, sur les pétitions des fabricans de coton du royaume, 24 november 1834, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1834-1835, nr. 5.
Rapport fait par M. Zoude, au nom de la section centrale, sur la proposition de vingt-quatre Députés des Flandres, relative à l’Industrie cottonière la Commission de l’Industrie, 28 augustus 1835, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1835-1836, nr. 26.
Rapport fait par M. Hye-Hoys, au nom de la Section Centrale, sur le projet de loi modifiant certains articles du tariff des douanes, présenté par Mm. les Ministres de l’Intérieur et des Finances, 11 april 1837, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1836-1837, nr. 165.
Rapport fait par M. Zoude, au nom de la commission de l’industrie, sur la levée du droit à la sortie du fil de mulquinerie, et sur des pétitions de filateurs et négocians en toile, 7 februari 1838, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1837-1838, nr. 102.
Rapport fait par M. Dechamps, au nom de la section centrale chargée d’examiner la proposition de M. De Foere, 5 mei 1840, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1839-1840, nr. 135.
Rapport fait par M. Desmet, au nom de la commission de l’industrie, sur les pétitions des filateurs de Grez et de St.-Léonard, au sujet de l’entrée des fils étrangers, 22 december 1840, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1840-1841, nr. 63.
Rapport fait par M. De Foere, au nom de la commission d’enquête parlementaire, sur les trois questions posées par le Chambre des Représants, 22 december 1841, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1841-1842, nr. 96.
Rapport fait par M. Desmet, au nom de la commission permanente de l’industrie, sur le projet de loi relatif à l’entrée des houilles de la Sarre dans le Luxembourg, 19 januari 1842, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1841-1842, nr. 110.
Rapport fait par M. Zoude, au nom de la commission de l’industrie, sur une pétition de la société des manufactures de glaces de Ste-Marie-d’Oignies, 14 juni 1842, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1841-1842, nr. 401.
Rapport fait par M. De Smet, au nom de la commission de l’industrie, sur la pétition du comité-directeur de l’association pour le progrès de l’industrie linière, dont l’analyse a été pésentée à la séance du 10 juin 1842, 14 juni 1842, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1842-1842, nr. 402.
Rapport fait par M; Eugène De Smedt, au nom de la commission de l’industrie, sur les pétitions de la chambre de commerce de Verviers et du comité directeur de l’association pour le progrès de l’industrie linière, tendant à obtenir une majoration des droits d’entrée sur les fils et tissus de laine, 14 juni 1842, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1841-1842, nr. 403.
Rapport fait par M. Zoude, au nom de la section centrale chargée d’examiner le projet de loi sur les droits d’entrée, 22 december 1842, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1842-1843, nr. 70.
Rapport présenté par M. Zoude, au nom de la commission d’enquête instituée par la Chambre, 25 februari 1844, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1843-1844, nr. 227.
REGAN, D., “What are trade agreements for? – Two conflicting stories told by economists, with a lesson for lawyers”, Journal of International Economic Law 2006, 951-988.
REITZ, J.C., “How to do comparative law”, American Journal of Comparative Law 1998, 617-636.
ROEBUCK, D., “The past is another country: legal history as comparative law”, Asia Pacific Law Review 1994, 9-23.
ROBINSON, S., “Autonomous neutralization”, American Journal of International Law 1917, 607-616.
RUFFIN, R., “David Ricardo’s discovery of comparative advantage”, History of Political Economy 2002, 727-748.
RUIZ FABRI, H., “Regulating trade, investment and money” in CRAWFORD, J., en KOSKENNIEMI, M. (eds.), The Cambridge companion to international law, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, 352-372.
SACCO, R., “Legal formants: a dynamic approach to comparative law”, American Journal of Comparative Law 1991, 1-34.
SANNWALD, R., en STOHLER, J., Economic integration: theoretical assumptions and consequences of European unification, New Jersey, Princeton University Press, 1959 (heruitgave 2016), 260 p.
SCHILL, S., TAMS, C., en HOFMANN, R., “International investment law and history: an introduction” in SCHILL, S., TAMS, C., HOFMANN, R. (eds.), International investment law and history, Cheltenham-Northampton, Edward Elgar Publishing, 2018, 3-37.
SCHMOECKEL, M., Rechtsgeschichte der Wirtschaft seit dem 19. Jahrhundert, Tübingen, Mohr Siebeck, 2008, 486 p.
SCHNAKENBOURG, E., Entre la guerre et la paix : neutralité et relations internationales, XVIIe-XVIIIe siècles, Rennes, Presses Universitaires de Rennes, 2013, 375 p.
SCHÜTZE, R., “European Community and Union, decision-making and competences on international law issues” in WOLFRUM, R. (ed.), Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford, Oxford University Press, 2012, www.mpepil.com
SIEMS, M., “The curious case of overfitting legal transplants” in ADAMS, M., en HEIRBAUT, D. (eds.), The Method and Culture of Comparative Law, Oxford, Hart Publishing, 2014, 133-146.
SKINNER, Q., “Meaning and understanding in the history of ideas”, History and Theory 1969, 3-53.
SMITH, A., An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations, Londen, Methuen & Co., 1904, editie E. Cannan, http://www.econlib.org/library/Smith/smWN13.html.
SOBEL-READ, K., “Global value chains: a framework for analysis”, Transnational Legal Theory 2014, 364-407.
SOMERS, E., “Belgium Luxembourg Economic Union” in WOLFRUM, R. (ed.), Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford, Oxford University Press, 2012, www.mpepil.com.
Sortie des lins et des étoupes. Enquête faite en 1842 par ordre de M. le Ministre de l’Intérieur, 9 mei 1842, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1842-1843, nr. 124.
STEARNS, P., Globalization in world history, Abingdon, Routledge, 2009, 168 p.
STIGLER, G., “The theory of economic regulation”, Bell Journal of Economics and Management Science 1971, 3-21
SUETENS, M., Histoire de la politique commerciale de la Belgique depuis 1850 jusqu’à nos jours, Brussel, Librairie Encyclopédique, 1955, 447 p.
SYKES, A., “The questionable case for subsidies regulation: a comparative perspective”, Journal of Legal Analysis 2010, 473-523.
TALLGREN, I., “The faith in humanity and international criminal law” in KOSKENNIEMI, M., GARCIA-SALMONES ROVIRA, M., en AMOROSA, P. (eds.), International law and religion: historical and contemporary perspectives, Oxford, Oxford University Press, 2017, 334-362.
Tarif belge des droits d’entrée, de sortie et de transit, au 1er juillet, mis en rapport avec les tarifs des Pays-Bas, de l’Association allemande, de France, de l’Angleterre, et des Etats-Unis, 1 juli 1844, Parl. St., Kamer van Volksvertegenwoordigers 1843-1844, nr. 317.
TEVINI, A., “ASEAN’s long journey to effective trade in goods liberalization: scope and depth of integration commitments under the ASEAN Trade in Goods Agreement”, Journal of World Trade 2016, 997-1028.
TODD, P., Cases and materials on international trade law, Londen, Sweet & Maxwell, 2003, 1054 p.
TREBILCOCK, M., Understanding trade law, Cheltenham, Edward Elgar, 2011, 204 p.
TREBILCOCK, M., Advanced introduction to international trade law, Cheltenham, Edward Elgar, 2015, 215 p.
TURLINGTON, E., Neutrality: its history, economics and law. Volume III: The World War Period, New York, Columbia University Press, 1936, 267 p.
VALLES, C., “Appellate Body Report in China: Rare Earths – Addressing violations of WTO-Plus obligations”, Global Trade and Customs Journal 2015, 130-135.
VANCOPPENOLLE, C., Tussen beleid en belang. Geschiedenis van de Kamers van Koophandel in België (17de-20ste eeuw), Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1995, 128 p.
VANHAUTE, E., “The end of peasantries? Rethinking the role of peasantries in a world-historical view”, Review: Fernand Braudel Center for the Study of Economies, Historical Systems, and Civilizations 2008, 39-59.
VANHAUTE, E., en VAN MOLLE, L., “Belgian agrarian and rural history, 1800–2000” in THOEN, E., en VAN MOLLE, E. (eds.), Rural history in the North Sea area : an overview of recent research (Middle Ages - 20th Century), Turnhout, Brepols, 2006, 217-248.
VAN CAENEGEM, R., “The English common law, a divergence from the European pattern”, TRG 1979, afl. 1, 1-7.
VAN CROMBRUGGE, S., “De winstbepaling van Belgische en vaste inrichtingen in het internationaal fiscaal recht” in VAN CROMBRUGGE, S. (ed.), Actuele Fiscale Thema’s 2007, Kalmthout, Biblo, 2008, 69-123.
VAN DIJCK, M., De wetenschap van de wetgever: de klassieke politieke economie en het Belgisch landbouwbeleid 1830-1884, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2008, 488 p.
VAN ELSUWEGE, P., “Tussen interne markt, douane-unie en vrijhandelszone: op zoek naar een model voor de toekomstige economische relaties tussen de EU en het Verenigd Koninkrijk”, Sociaal-Economische Wetgeving 2017, 182-188.
VAN ELSUWEGE, P., en CHAMON, M., “Die Benelux-Union: ein Laboratorium für eine erweiterte Integration” in HATJE, A., en MÜLLER-GRAF, P.-C. (eds.), Europäisches Organisations- und Verfassungsrecht, Baden-Baden, Nomos, 2014, 905-917.
VAN MOLLE, L., Ieder voor allen: de Belgische Boerenbond, 1890-1990, Leuven, Belgische Boerenbond, 1990, 391 p.
VON BORRIES, R., “European Coal and Steel Community (ECSC)” in WOLFRUM, R. (ed.), Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford, Oxford University Press, 2012, www.mpepil.com
YA QIN, J., “Reforming WTO discipline on export duties: sovereignty over natural resources, economic development and environmental protection”, Journal of World Trade 2012, 1147-1190.
YERNAULT, D., VANTHEMSCHE, G., en LAGASSE, D., L'Etat et la propriété: le droit public économique par son histoire (1830-2012), Brussel, Bruylant, 2013, 1399 p.
WAHL, N., en PRETE, L., “Blowin’ against the wind: on ACTA, AA, CETA, TTIP and the forgetfulness of David Ricardo”, Journal of World Trade 2017, 763-786.
WALCH, J., Michel Chevalier: économiste Saint-simonien 1806-1879, Lille, Service de reproduction des thèses de l'Université de Lille III, 1974, 527 p.
WHATMORE, R., What is intellectual history?, Cambridge, Polity Press, 2016, 180 p.
WINSLOW, E., “Neutralization”, American Journal of International Law 1908, 366-386.
WITTE, E., MEYNEN, A. en LUYTEN, D., Een politieke geschiedenis van België van 1830 tot heden, Antwerpen, Manteau, 2016, 512 p.
World Trade Report 2010, Trade in Natural Resources (23 juli 2010), World Trade Organisation Secretariat, raadpleegbaar op https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/wtr10_e.htm.
WTO, Understanding the WTO: Agreements, https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/agrm8_e.htm.
WTO Appellate Body (30 januari 2012), China – Measures Related to the Exportation of Various Raw Materials WT/DS394/DS395/DS398/AB/R.
WTO Panel Report (26 maart 2014), China – Measures Related to the Exportation of Rare Earths, Tungsten and Molybdenum, WT/DS431/DS432/DS433/R.
WOUTERS, J., VAN LANGENHOVE, L., VIDAL, M., DE LOMBAERDE, P., en DE VRIENDT, W., De Benelux: tijd voor een wedergeboorte?, Antwerpen, Intersentia, 2006, 279 p.
WRIGHT, G., “The origins of Napoleon III’s free trade”, The Economic History Review 1938, 64-67.
WRIGHT, Q., “The present status of neutrality, American Journal of International law 1940, 391-415.
ZEYNEP PIRIM, C., “The EU-Turkey customs union: from a transitional to a definitive framework?”, Legal issues of economic integration 2015, 31-56.
ZHANG, W., “When global tax reform meets international trade rules”, CTEI Working Papers 2016, 1-20.
ZOUACHE, A., “Institutions and development in Saint-Simonian political economy” in SOLIANI, R. (ed.), Economic thought and institutional change in France and Italy, 1789-1914: A comparative study, Springer eBooks, Springer International Publishing, 2017, 167-175.
