Wat vertaalvertraging ons leert over samenlevingen
De Congogeschiedenis onder Leopold II is een donkere pagina in de Belgische geschiedenis, met bloedspatten op het papier en een nasleep die tot op vandaag een greep op ons houdt. Maar het bleek ook de katalysator te zijn voor een groep underdogs om meer dan vijftig jaar later naarstig aan de slag te gaan en een werk uit die Congotijd plots naar het Nederlands te vertalen.
Aanklacht tegen België vanuit piepjonge linkse hoek
Beelden van gemutileerde Congolezen ten tijde van de Congo-Vrijstaat. De beruchte foto’s werden genomen door Alice Harris, vrouw van de missionaris John Harris.
Het schandelijke beleid van Leopold II over zijn Congo-Vrijstaat is de laatste twintig jaar serieus onder de loep genomen, en er bestaan ondertussen veel goede referentiewerken, zoals Congo: een geschiedenis van David Van Reybrouck. Maar de wereld van meer dan 100 jaar geleden was destijds ook zeker niet blind voor wat er gaande was in ‘donker Afrika.’
De bekende Amerikaanse auteur Mark Twain, in leven tijdens de gruwelen van de Congo-Vrijstaat, schreef in 1905 een pamflet genaamd King Leopold’s Soliloquy waarin hij Leopold voor schut zette als een parodie van een tiran, eentje die “boven het gewone voetvolk staat, immuun voor goddeloze kritiek.” Een propagandaboekje getiteld An answer to Mark Twain werd als reactie verspreid in Brussel. Leopolds beleid werd erin geprezen, en Twains pamflet afgedaan als leugens.
Twains pamflet was een klein steentje in de stormram van de Congo Reform Association (hierna CRA), een van oorsprong Britse organisatie en de belangrijkste bron van kritiek jegens Leopolds Congobeleid. Ze werd geleid door E.D. Morel van het toen nog piepjonge socialistische Labour, en had banden met Emile Vandervelde, de enige befaamde Belgische socialist uit die tijd. De CRA keek op tegen een vijandig politiek landschap en werd door het grootste deel van de katholieke en liberale Belgische pers meedogenloos afgekraakt, maar slaagde er desalniettemin in om hun inspanningen voort te zetten tot het uiteindelijke verdwijnen van Leopold zijn Congo-Vrijstaat.
Met het einde van de Congo-Vrijstaat in 1908 kwam ook het einde van de CRA enkele jaren nadien, en nog enkele jaren later lagen zowel Leopold als Twain in het graf – het pamflet had samen met hen een diepe kist van obscuriteit gekregen om jarenlang in weg te zinken. Tot die kist plots weer werd geopend in Nederland in 1961, een heropening die zich voordeed in het hol van de leeuw.
Vertaalvertaling ingehaald door communisten in de Koude Oorlog
Midden in de chaos van de Koude Oorlog en de onafhankelijkheidsverklaring van Congo besloot de Nederlandse communistische uitgeverij Pegasus om het pamflet naar het Nederlands te vertalen, meer dan vijftig jaar na datum. Koning Leopolds alleenspraak werd uitgegeven naar aanleiding van de moord op Patrice Lumumba, de eerste minister van onafhankelijk Congo, die ervan verdacht werd communistische sympathieën te hebben. Hij werd uit de weg geruimd met de medewerking van de Belgische overheid en de Amerikaanse CIA. Heel wat communistische leiders uit pas onafhankelijke of snel ontwikkelende landen ondergingen hetzelfde lot. Als de CRA destijds opkeek tegen een ideologisch vijandig landschap, dan was Pegasus nu een konijn dat ten strijde trok tegen de draak van het kapitalisme.
Advertenties voor Koning Leopolds Alleenspraak uit het Nederlandse communistische magazine Politiek en cultuur (1961).
De Nederlandse vertaling kende weinig uitgesproken succes en werd allicht enkel door communistische partijleden gelezen. Toch bleef Pegasus in die jaren obscure werken uit de communistische invloedsfeer naar het Nederlands vertalen, zoals een roman van Angela Davis, activiste voor zwartenrechten en lid van de Amerikaanse communistische partij, en Ten days that shook the world van John Reed uit 1919, een positieve verslaggeving over de Oktoberrevolutie.
Samenlevingen als verrassende, gelaagde gehelen
De vertalingen van Pegasus hadden weinig directe impact. Deze vormen van ideologisch gemarginaliseerde vertaling tonen echter wel aan dat er in samenlevingen veel verrassende en afwijkende gradaties bestaan. Dat lijkt een vanzelfsprekend feit, maar we gedragen ons er niet altijd naar.
In dit huidige politieke klimaat zijn straffe uitspraken en stellingen zoals “het Westen en de Islam zijn onverenigbaar”en “America first” niet weg te denken. Ze stellen onze wereld voor als twee polen met niets tussenin, twee polen die je nooit kunt combineren in één samenleving. Maar op die manier gaan we voorbij aan mogelijke links tussen beide polen, die van een samenleving een heuse puzzel kunnen maken. Vertaling is daarbij een puzzelstukje dat we vaak over het hoofd zien.
Vertaling is een bijzonder complexe communicatiebrug tussen twee talen, twee culturen, en zelfs twee verschillende tijdperken in het geval van de Soliloquy. Dat de uitgeverij Pegasus zich waagde aan een ideologisch geladen vertaling van een bijzonder oude tekst ten tijde van de Koude Oorlog, wanneer de spanning tussen twee ‘blokken’ te snijden was, is een aanwijzing dat zelfs de meest ondenkbare vormen van communicatie toch kunnen plaatsvinden. Als mensen zijn we nu eenmaal gedreven om onze boodschap te willen verspreiden.
Pegasus ‘durfde’ onverwacht een ouder werk te vertalen om een sterke communistische boodschap te verspreiden, terwijl de politiek in de directe omgeving zich bezighield met de wereld te overtuigen dat hun kapitalistisch model het beste was. Dit waren onverwachte underdogs die op hun niveau van de samenleving opereerden – ze dachten, spraken, lazen, schreven, en vertaalden. Ongeacht hoe gemarginaliseerd dat niveau mag zijn, de vertraagde, Nederlandse vertaling van King Leopold’s Soliloquy bewijst dat zulke geavanceerde denkprocessen letterlijk onder onze neus kunnen plaatsvinden. Ze maken onze eigen cultuur nog complexer dan die lijkt en gaan in feite voorbij aan vooroordelen en zogenaamde kernwaarden of normen. Ze laten zien dat zuivere polarisatie eigenlijk niet bestaat.
Het klopt dat de vertaalgeschiedenis van zulke obscure werken vandaag de dag bar weinig shock value heeft. Maar net als bij het originele pamflet zelf gaat het om een steentje in een stormram, een stukje van een puzzel, of een deel van een gelaagd geheel. En dat geheel van samenlevingen kan ons duidelijk nog veel meer verrassende dingen vertellen.
Bibliografie
Aixelá, J. F. (1996). Culture-specific Items in Translation. In Roman Alvarez & Carmen-Africa Vidal
(Eds.), Translation, Power, Subversion. Clevedon: Multilingual Matters.
Alexander, M, & Davies, M. (2015). Hansard Corpus 1803-2005. Retrieved from
http://www.hansard-corpus.org.
Amesz, J.J., & Honout, J.A. (2011). Altijd weer Auschwitz. Een biografische schets van Eva Tas
1915 – 2007. Amsterdam: Azul press.
Appeals to America. Sir Arthur Conan Doyle Would Free Congo. (1909, September 10). The
Evening Star. p13 Retrieved from https://chroniclingamerica.loc.gov
A reply to Mark Twain. (1907, August 13). New York Tribune, p.1. Retrieved from
https://chroniclingamerica.loc.gov
Baruch, F. (1961, May). Nederland in het nieuwe stadium van de algemene crisis van het
kapitalisme. Politiek en cultuur, 196-204.
Baum, J. (1974). Mark Twain on the Congo. In Mark Twain Journal, 17(4), 7-9.
Belgian Congo. (2011). In LeMaster, J.R. & Wilson, J.D. (Eds.), The Routledge Encyclopedia of
Mark Twain, pp. 68-69. New York: Routledge.
Bellah, R.N. (1973). Émile Durkheim on morality and society. London & Chicago: The University of
Chicago Press.
Benedetto, R., Vass, W.K. (1996). Presbyterian reformers in Central Africa. A documentary
account of the American Presbyterian Congo mission and the human rights struggle in the Congo,
1890-1918. Leiden, New York, & Cologne: E.J. Brill.
Birmingham, D. (2009). The decolonization of Africa. London: UCL press.
Blake, H. (2010). Denbigh's Henry Morton Stanley statue 'celebrates racism', academics claim.
The Telegraph. Retrieved from http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/7964686/Denbighs-
Henry-Morton-Stanley-statue-celebrates-racism-academics-claim.html
Bos, D. (2014). Bloed en barricaden. De Parijse Commune herdacht. Amsterdam:
Wereldbibliotheek.
Brantlinger, P. (1985). Victorians and Africans: the genealogy of the myth of the dark continent.
Critical Inquiry, 12(1), 166-203. doi: 10.1086/448326
Bulens, A., & Bulens, G. (1907). An answer to Mark Twain. Brussels.
Burden, R. (2015). Travel, modernism and modernity. London & New York: Routledge.
Butler, J. (1997). Excitable speech. A politics of the performative. London & New York: Routledge.
Cole, J.C. (2006). The Congo question: conflicting visions of independence. Emporia State
Research Studies, 43(1), 26-37. Retrieved from academic.emporia.edu/esrs/vol43/cole.pdf
Colonialism. (2018). In Britannica Academic. Retrieved from
http://academic.eb.com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/levels/collegiate/a…-
Western/106074
Congo Free State. (1911). In Chrisholm, H. & Phillips, W.A. (Eds.), The Encyclopaedia Britannica:
a dictionary of arts, sciences, literature and general information (Vol. 6, p. 920). London:
Encyclopaedia Britannica.
Coolsaet, R. (2008). België in de koude oorlog. In Vanden Berghe, Y. (ed.), De Koude Oorlog. Een
nieuwe geschiedenis (1917-1991). Leuven: Acco.
Cosmopolitanism. (2015). In Britannica Academic. Retrieved from
http://academic.eb.com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/levels/collegiate/a…
474
Creve, P. (1999). The neighbour's burden. De Nederlandse sociaal-democraten en de koloniale
ervaring. Kroniek, 4(2), 254-255. Retrieved from
http://ojs.ugent.be/broodenrozen/article/view/2801/2771
De anti-Congoleesche meeting te Londen. (1906). Het Handelsblad. Retrieved from
De Engelsche Beweging tegen Congo en België. (1909). Het Laatste Nieuws. Retrieved from
De Engelsche inpalmers van Congo. (1906). Het Laatste Nieuws. Retrieved from
D’hulst, L. (2016). Translation history. In Gambier, Y., & van Doorslaer, L. (eds.), Handbook of
Translation Studies Volume 1 (pp. 397–405). doi: 10.1075/hts.1.tra5
De tragedie van Kongo (1961, January). Politiek en cultuur, 27-33.
De Witte, L. (2002). The assassination of Lumumba. New York & London: Verso.
De wreedheden in Belgisch Congo. (1913, March 3). Het Volk. Retrieved from
Dood van Mark Twain. (1910, April 23). De Nieuwe Gazet, p.2. Retrieved from
Échos. (1907, June 1). La Dernière Heure, p.1. Retrieved from http://www.belgicapress.be
Edgerton, R. (2002). The troubled heart of Africa: a history of the Congo. New York: St. Martin’s
press.
Even-Zohar, I. (1990). Polysystem studies. Poetics today: International Journal for
Theory and Analysis of Literature and Communication, 11(1).
Even-Zohar, I. (2010). The making of cultural repertoires and the role of transfer. Papers in culture
research. Tel Aviv: Unit of Culture Research, Tel Aviv University.
Fennema, M. (2014, August 22). ‘Er is veel veranderd in de VS, maar zwarte getto’s blijven de
zwarte getto’s. De Volkskrant. Retrieved from https://www.volkskrant.nl/opinie/-er-is-veelveranderd-
in-de-vs-maar-de-zwarte-getto-s-blijven-de-zwarte-getto-s~a3722407/
Fraser, C. (2013). Decolonization and the Cold War. Oxford Handbook of the Cold
War. doi: 10.1093/oxfordhb/9780199236961.013.0027
Gallaher, C., Dahlman, C.T., Gilmartin, M., Mountz, A., & Shirlow, P. (2009). Key concepts in
political geopgraphy. Los Angeles: Sage.
Gerdziunas, B., & Littlechild, G. (2017). In pictures: confronting Belgium’s colonial past. Politico.
Retrieved from https://www.politico.eu/interactive/in-pictures-belgium-congo-colonial-…
Gibbs, D. (1999). The Political Economy of Third World Intervention: Mines, Money, and U.S.
Policy in the Congo Crisis. Chicago: University of Chicago Press.
Gustavson, T. (2011). 500 Cameras: 170 Years of Photographic Innovation. Canada: Sterling
Publishing
Hart, A.B. (2002). American History Told by Contemporaries: Welding of the Nation, 1845-1900.
(Original ed. 1929). Honolulu: University Press of the Pacific.
Hatim, B. (2004). The Translation of Style: Linguistic Markedness and Textual
Evaluativeness. Journal of Applied Linguistics 1(3), 229-246.
Hellema, D. (2011). De Koude Oorlog in Nederland. Historisch nieuwsblad. Retrieved from
https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/27608/de-koude-oorlog-in…
Hellemans, S. (1990). Strijd om de moderniteit: sociale bewegingen en verzuiling in Europa sinds
1800. Leuven: Universitaire Pers Leuven.
Hochschild, A. (1998). King Leopold’s ghost: a story of greed, terror and heroism in colonial Africa.
New York: Mariner Books.
Iliescu, C. G. (2009). Translating for propaganda purposes. 'Political Hypercorrectness' under
totalitarism. In Suveica, S., Eremia, I., Matveev S., & Sipos, S: Istoriografie si politica în Estul si
Vestul spa
iului românesc. Chisinau & Oradea: Cartdidact & Oradea University
Iliescu, C. G. (2016). Thème translation as means of propaganda. The case of Romanian Review.
RRL, 2(61), 195–206.
Imperialism. (2011). In LeMaster, J.R. & Wilson, J.D. (Eds.), The Routledge Encyclopedia of Mark
Twain, pp. 68-69. New York: Routledge.
Jacobsen, A.S. (2012). Léon Rosenfeld. Physics, philosophy, and politics in the twentieth century.
Singapore: World Scientific.
Jonassohn, K. (2000). On a neglected aspect of Western racism. In Occasional Paper Series,
Montreal Institute for Genocide and Human Rights Studies. Retrieved from
https://spectrum.library.concordia.ca%2F979954%2F1%2FAMIGS__
Occasional_Paper_Series__On_A_Neglected_Aspect_Of_Western_Racism.pdf
King Leopold's Soliloquy, by Mark Twain - Some of the Many Forthcoming Books - The January
Magazines. (1905). New Haven Morning Journal and Courier. Retrieved from
https://chroniclingamerica.loc.gov
Kipling, R. (1899). The white man’s burden. Retrieved from http://www.bartleby.com/364/169.html
Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. (2010). Geschiedenis. Van Congomuseum tot KMMA.
Retrieved January 3rd, from http://www.africamuseum.be/museum/aboutus/
museum/history/Congomuseum
L’Angleterre et la Belgique. (1909, November 15). L’Indépendance Belge, p.1. Retrieved from
Lefevere, A. (1992). Translation/history/culture. London & New York: Routledge.
Louis Michel: "Leopold II was een held voor België" (2010, June 20). De Morgen. Retrieved from
https://www.demorgen.be/binnenland/louis-michel-leopold-ii-was-een-held…
Leopold II. (1898). In Larousse, P. & Augé, C. (Éds.), Nouveau Larousse Illustré (Vol. 5, p. 643).
Paris: Paris Larousse.
Leopold II. (1911). In Chrisholm, H. & Phillips, W.A. (Eds.), The Encyclopaedia Britannica: a
dictionary of arts, sciences, literature and general information (Vol. 16, p. 461). London:
Encyclopaedia Britannica.
Leopold II. (2015). In Britannica Academic. Retrieved from
http://academic.eb.com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/levels/collegiate/a…
Les civilateurs congolais. (1905). Le Peuple. Retrieved from http://www.belgicapress.be
McCutcheon, J.T. (1905). "Mississippi at the St. Louis Fair." The Mysterious Stranger and other
Cartoons. New York: McClure, Philips & Co.
Morel, E.D. (1920). Red rubber [Originally published: 1906]. London & Manchester: The National
Labour Press.
Niewyk, D. L., & Nicosia, F. R. (2000). The Columbia Guide to the Holocaust. New York: Columbia
University Press.
Noll, M. (2007). Political assassinations: Assassination Colonial Style: Patrice Lumumba, an
African Tragedy [Motion picture]. Melbourne: Contemporary arts media.
Offermans, C. (2017, October 4). Honderd jaar Russische Revolutie: ooggetuige John Reed. Met
een voorwoord van Lenin. De Groene Amsterdammer. Retrieved from
https://www.groene.nl/artikel/met-een-voorwoord-van-lenin
O'Rourke, K., & Williamson J. (2000). When Did Globalization Begin? European Review of
Economic History, 6(1), 23-50. doi: 10.3386/w7632
Pegasus. (1961, June). Koning Leopold’s Alleenspraak [advertisement]. Politiek en cultuur, 290.
Pegasus. (1961, June 6th). Koning Leopold’s Alleenspraak [advertisement]. De Waarheid, 6.
Pegasus. (1961, June 14th). Koning Leopold’s Alleenspraak [advertisement]. De Waarheid, 4.
Pegasus. (1961, July & August). Koning Leopold’s Alleenspraak [advertisement]. Politiek en
cultuur, 369.
Pegasus. Uitgeverij en boekhandel [website]. (2018, May). Retrieved from
Rudyard Kipling. (2017). In Britannica Academic. Retrieved from
http://academic.eb.com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/levels/collegiate/a…-
Kipling/45589
Sapiro, G. (2016). How do literary works cross borders (or not)? Journal of world literature, 1, 81-
96. doi: 10.1163/24056480-00101009
Singh, A. (2016). Foreign role in the assassination of Patrice Lumumba. International Journal of
Research in Humanities and Social Studies, 3(5), 10-16.
Spirk, J. (2014). Censorship, Indirect Translations and Non-translation: The (fateful) adventures of
Czech literature in 20th century Portugal. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing.
Stanley, H.M. (1891). In darkest Africa (Vol. 2). New York: Scribner.
The Congo atrocities. (1907, May 31). The Western Daily Press. Retrieved from
www.britishnewspaperarchive.co.uk
The Freeman’s Journal. (1905, September 8). [Article on King Leopold’s Soliloquy]. Retrieved from
www.britishnewspaperarchive.co.uk
Thompson, J.T. (2007). Capturing the image: African missionary photography as enslavement and
liberation. Connecticut: Yale University Divinity School.
Toury, G. (1995). The Nature and Role of Norms in Translation. In Toury, G. (Ed.)
Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins.
Twain, M. (1901). To the person sitting in darkness. The North American review, 172, 161-176.
Twain, M. (1905). King Leopold’s soliloquy. A defense of his Congo rule (2nd ed.). Boston: The
P.R. Warren Co.
Twain, M. (1961). Koning Leopold's alleenspraak. België's kolonialisme in de Congo. [Translated
by Tas, E.]. Amsterdam: Pegasus.
Uit België. Nieuwe aanklachten van Engeland tegen den Onafhankelijken Congostaat. (1905,
september 2). De Tijd. Retrieved from
https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?coll=ddd&identifier=ddd:01040883…
Van Oostveen, S. (2018, April). Information from Pegasus’s archives. [personal communication].
Vervaeke, L. (2004). Er waart een spook door Afrika. De perceptie van de Kongolese en Algerijnse
onafhankelijkheidsstrijd in De Rode Vaan [Master’s thesis]. Retrieved from
http://www.ethesis.net/afrika/afrika_inhoud.htm
Vanoost, L. (2017). Hoe Kongo Belgisch werd? Niet zoals we op school leerden. De Wereld
Morgen. Retrieved from http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2017/07/09/hoe-kongo-belgischwerd-
niet-zoals-we-op-school-leerden
Van Reybrouck, D. (2010). Congo. Een geschiedenis. Amsterdam: De Bezige Bij.
Waalkens, M. (2018). Eva Tas. In Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. Retrieved from
http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Tas.
Weeks, W. (1996). Building the continental empire: American expansion from the Revolution to the
Civil War. Chicago: Ivan R. Dee.
Wood, G. (2003). The American revolution. A history. New York: The Modern Library.
Zwick, J. (2012). "The White Man's Burden" and Its Critics. Retrieved January 10th, from
