Geneeskunde in het Tweestromenland: hocus pocus of wetenschap?
“De wetenschap die schuil gaat achter de geneeskunde in het Tweestromenland bereikte pas hetzelfde niveau in de Westerse wereld op het einde van de 19e eeuw.”
Ongeveer 6000 jaar geleden ontstond een bloeiende maatschappij in het Tweestromenland, het gebied tussen Eufraat en Tigris. Deze maatschappij is de allereerste die het schrift ontwikkelde en zich onder andere bezighield met cultuur, politiek, economie en wetenschap. Alles werd zorgvuldig bijgehouden op kleitabletten. Verschillende van deze kleitabletten beschrijven allerlei ziekten en hoe deze genezen moesten worden. Deze teksten hebben het ook over verschillende soorten artsen, maar maakten zij nu gebruik van hocus pocus of wetenschappelijke methoden om ziekten te genezen en medische mysteries op te lossen?
Vandaag wordt er vaak een onderscheid gemaakt tussen alternatieve genezingswijzen en wetenschappelijke methoden. Homeopathie en accupunctuur enerzijds en medicijnen en chirurgie anderzijds. Voor hedendaagse onderzoekers is het onderscheid tussen deze genezingswijzen in de Oudheid veel moeilijker te onderscheiden.
Als we de kleitabletten letterlijk interpreteren, wordt alles beschreven met een hoog hocus pocus gehalte. Zo moeten zalfjes onder de sterren geplaatst worden en moeten er allerlei demonen uitgedreven worden om de patiënt te verlossen van zijn ziekte.
Wanneer we de teksten beter gaan analyseren en vergelijken met andere tekstbronnen blijkt dat het plaatsen van zalfjes onder de sterren enkel gebeurde wanneer het mengsel bier bevatte. Zalven met wijn en andere vloeibare bestanddelen zijn ook gekend maar deze werden niet onder de sterren geplaatst. De meest logische verklaring voor het “plaatsen onder de sterren” is dat het mengsel een nacht tijd nodig had om voldoende te binden. De rituele of magische verklaring dat goden hun kracht in het mengsel zouden inbrengen gaat dus niet meer op. Maar al te vaak worden deze teksten te magisch geïnterpreteerd. Kunnen we deze lijn dan ook doortrekken naar de uitvoerders van de geneeskundige praktijk? Vooraleer we deze vraag kunnen beantwoorden moeten we eerst bekijken wie deze artsen nu precies zijn.
Asu en ashipu
De artsen werden beschreven als asu en ashipu. Beiden behoorden tot de rijke burgerij, genoten een schrijversopleiding en kregen ook vakken zoals anatomie. De asu is vergelijkbaar met een arts die alledaagse kwalen behandelde zoals het stelpen van een bloedneus, wonden genezen etc., maar hij beoefende ook chirurgie. De ashipu wordt beschouwd als een priesterdokter die zich vooral bezig hield met vage klachten en mysterieuze ziekten zoals: epilepsie, hoofdpijn, buikklachten,..
Tal van onderzoekers beweren dat de priesterdokter zich hiervoor enkel beriep op religie en rituelen en dus geen wetenschappelijke opleiding genoot. Recent onderzoek toont aan dat de priesterdokter zich niet enkel bezighield met het uitdrijven van demonen en boze geesten, maar dat hij daarnaast weldegelijk een wetenschappelijke opleiding kreeg. Dit blijkt uit verschillende brieven, waaronder een van een man uit een rijke familie die eerst de opleiding tot arts krijgt en pas later priesterdokter wordt, omdat zijn vader dat ook was. Het lijkt er dus op dat de religieuze functie van priesterdokter een overerfbare titel was. Nadat de zoon de titel had overgeërfd van zijn vader, veranderde zijn professionele loopbaan: van het behandelen van alledaagse kwalen naar het ritueel zuiveren van huizen, tempels en het uitdrijven van demonen en boze geesten bij personen met mysterieuze ziekten.
Abacadabra
Maar hoe ging een uitdrijving in zijn werk? Dit kon op verschillende manieren gebeuren, zoals blijkt uit de kleitabletten. Eerst en vooral was het belangrijk om demonen zo ver mogelijk van je vandaan te houden. Daarom droegen veel mensen amuletten met kralen die bepaalde demonen afstoten. In de huizen werden plaketten geplaatst waar de demon op afgebeeld stond. Op de achterkant van deze plaketten stonden zinnen die geen zinnige vertaling hebben, een soort abacadabra. Deze vreemde zinnen moesten de demon afschrikken wanneer die langs de huizen dwaalden.
Figuur 1: Amulet dat moet beschermen tegen de vrouwelijke demon Lamashtu. Op de voorzijde is de demon te zien, aan de achterzijde de nietszeggende zinnen (Götting 2009, no. 12).
Wanneer deze voorzorgsmaatregelen geen effect hadden kon je alsnog bezeten geraken. Vanaf dan kon enkel de ashipu of priesterdokter je nog redden. De priesterdokter ging dan meestal naar het huis van de patiënt en verzorgde hem of haar daar. De ruimte werd gezuiverd met wierook. Soms werd er ook een beeltenis gemaakt van de demon uit klei. Dit kan vandaag vergeleken worden met voodoopraktijken. De priesterdokter bracht ook zalven met verschillende kruiden aan op het lichaam van de patiënt. Tijdens dit proces werden er allerlei gebeden herhaald. Aanvankelijk lijkt het er dus op dat de geneeskunde een hoog hocus pocus gehalte had. De priesterdokter had echter kennis van geneeskrachtige planten. Er is dus meer wetenschap aanwezig dan we op het eerste zicht zouden denken. Dit blijkt ook uit de archeologische bronnen.
Figuur 2: Patiënt in behandeling bij de priesterdokter (Teissier 1984, no. 231 in Ornan 2014, 20).
Archeologische bronnen: Medische instrumenten en chirurgie
Op verschillende plaatsen in het Tweestromenland zijn vreemde metalen voorwerpen gevonden tijdens opgravingen. Na grondig onderzoek bleek dat deze voorwerpen gebruikt werden door de asu of de “gewone” arts.
Figuur 3: Tube uit brons, gebruikt om de plasbuis vrij te maken (VA Bab 07584).
Het gebruik van deze medische instrumenten wordt immers verklaard in de teksten. Zo is er een tekst die beschrijft hoe een man verlost moet worden van nierstenen. Om dit op te lossen werd een tube in de plasbuis ingebracht. Deze pijnlijke behandeling moest de patiënt verlossen van zijn vervelend ongemak. Niet alleen de medische instrumenten zijn teruggevonden maar ook het resultaat van het gebruik ervan. Zo is er in de stad Shahr-e Sukhteh (Iran) een schedel gevonden met een opmerkelijke insnijding. De insnijding is opzettelijk gemaakt met een scalpel. Aan de schedel was te zien dat de patiënt leed aan een waterhoofd, waardoor de druk op de hersenen te groot werd. De artsen moesten dus ingrijpen om de druk te verlichten en het leven van de patiënt te redden. Deze archeologische vondsten wijzen dus zeker op een wetenschappelijke basis en kennis van het menselijk lichaam, zowel vanbinnen als vanbuiten.
Figuur 4: Schedel met chirurgische sporen (Naser Moghadasi 2014).
We mogen besluiten dat de geneeskunde in het Tweestromenland bestond uit hocus pocus én wetenschap, in plaats van hocus pocus of wetenschap én dat het niveau van de geneeskunde zeer hoog was. De gemiddelde levensverwachting lag maar liefst op zo’n 70 jaar. Deze levensverwachting bereikte men pas in de Westerse wereld op het einde van de 19e eeuw.
Bibliografie
Abusch T., Schwemer D., 2016. Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, volume two. Leiden, Boston: Brill.
Attinger P., 2008. La médecine Mésopotamienne, Le Journal des Médecines Cunéiformes 11-12, 1 – 96.
Avalos H., 1995. Illness and health care in the Ancient Near East. The role of the temple in Greece, Mesopotamia and Israel. USA: Harvard Semitic museum publications.
Archi A., 2015. Ebla and its archives, texts, history, and society, Studies in Near Eastern Records, vol. 7, 301-305.
Becker H., 1977. Die Vermessung der Ruine Išān Bahrīyāt (Isin), In Hrouda B., et al. Isin - Išān Bahrīyāt I, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973 – 1974, 13 – 17.
Bertman S., 2003. Handbook to life in Ancient Mesopotamia. New York: Facts on File, Inc.
Biggs R. D., 2005. Medicine, Surgery, and Public Health in Ancient Mesopotamia, Journal of Assyrian Academic studies, vol. 19/1, 1-19.
Böck B., 2014. The Healing Goddess Gula, Towards an Understanding of Ancient Babylonian Medicine. Culture and History of the Ancient Near East. Leiden, Boston: Brill Styx.
Boessneck J., 1977. Die Hundeskelette von Išān Bahrīyāt (Isin) aus der Zeit um 1000 v.Chr., In Hrouda B., et al. Isin - Išān Bahrīyāt I, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973 – 1974, 97 – 135.
Bryce T., 2006. The Routledge Handbook of The Peoples and Places of Ancient Western Asia, The Near East from the Early Bronze Age to the fall of the Persian Empire. London, New York: Routledge, Taylor & Francis Group.
Budge E. A., 1930. Amulets and superstitions, London: University Press.
Burkert W., 1992. The Orientalizing Revolution. Cambridge: Harvard University Press.
Charpin D., 2017. La vie méconnus des temples Mésopotamiens. Paris: Les Belles Lettres, Collège de France.
Collon D., 1987. First Impressions, Cylinder Seals in the Ancient Near East. London: The British Museum.
Couto-Ferreira M. E., 2013. The circulation of medical practitioners in the Ancient Near East: The Mesopotamian Perspective, in S. C. Martin et al. (eds.), Mediterraneos: An interdisciplinary Approach to the Cultures of the Mediterranean Sea. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 401 - 416.
De Clercq, Ménant, 1903. Catalogue méthodique et raisonné. Antiquités Assyriennes. Paris: Leroux.
Durand J.- M., 1988. Archives épistolaires de Mari I/1, ARM 26/1. Paris.
Edrey M., 2008. The Dog Burials at Achaemenid Ashkelon Revisited, Tell Aviv 35, 267 - 282.
Edzard D. O., Wilcke C., 1977. Vorläufiger Bericht über die Inschriftenfunde 1973-74, In Hrouda B., et al. Isin - Išān Bahrīyāt I, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973 – 1974, 83 – 93.
Fales M., 2016. Anatomy and Surgery in Ancient Mesopotamia: A Bird’s-eye view In Perdicoyianni-Paléologou H., 2016. Anatomy and Surgery from Antiquity to the Renaissance, 3 – 73.
Finkel L. I., 2014. The ark before Noah, Decoding the Story of the Flood. United States: Nan A. Talese/ Doubleday.
Foster B. R., 1994. Review of M. Stol, Epilepsy in Babylonia. Cuneiform Monographs 2, 1993, in Topoi 4. Orient-Occident, 231-232.
Frayne D. R., 1990. The Royal Inscriptions of Mesopotamia, Early Periods Volume 4, Old Babylonian Period (2003-1595 BC). Toronto: University of Toronto Press.
Fuhr I., 1977. Der Hund als Begleittier der Göttin Gula und anderer Heilgottheiten, In Hrouda B., et al. Isin - Išān Bahrīyāt I, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973 – 1974, 135 – 147.
Goff B. L., 1956. The Role of Amulets in Mesopotamian Ritual Texts, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, vol. 19 ½, 1 – 39.
Gonzalez-Wippler M., 1991. The Complete book of Amulets & Talismans, Minnesota: Llewellyn Publications.
Gordon C. H., 1979. An inventory of instruments from the Bronze Age, Revista da Universidade de Coimbra 27. 141-145.
Geller M., 2004. Bloodletting in Babylonia. In Scarborough J., et al. 2004. Studies in Ancient Medicine, Magic and Rationality in Ancient Near Eastern and Graeco-Roman Medicine, 305 – 324.
Geller M., 2010. Ancient Babylonian Medicine, Theory and Practice. UK: Blackwell publishing.
Geller M., 2018. Review of JoAnn Scurlock, Sourcebook for Ancient Mesopotamian Medicine, Journal of Semitic Studies LXIII/1.
Grimal P., 1986. The concise dictionary of Classical Mythology, Oxford: Basil Blackwell Ltd.
Haas E., 1992. Keramik vom Südost-Abschnitt, aus dem Gula-Tempel und von der Umfassungsmauer, In Hrouda B., et al. Isin - Išān Bahrīyāt VI, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1986 – 1989, 84 – 98.
Halpern B., 2000. The Canine Conundrun of Ashkelon: A Classical Connection? In Stager L.E., Greene J.A., Coogan M.D., (eds.). The Archaeology of Jordan and Beyond: Essays in Honor of James A. Sauer, 133-144.
Harriet P. M., Moon J., Postgate J. N., 1985. Abu Salabikh Excavations, volume II, graves 1 to 99. England: British school of archaeology in Iraq.
Haussperger M., 1992. Gula- Tempel, Raum XXIX, 1984.1986 (8.9 Kampagne); Raum XXIV 1988 (10. Kampagne); Raum XIX, Ninurta-Cella 1988, Gula-Cella 1986 (9. Kampagne), In Hrouda B., et al. Isin - Išān Bahrīyāt VI, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1986 – 1989. 15 – 25.
Heeßel N. P., 2004. Diagnosis, divination and disease, in Magic and rationality in Ancient Near Eastern and Graeco-Roman Medicine, 97-116.
Heeßel N. P., 2008. Babylonische Wissenschaft. Medizin und Magie. In J. Marzahn / G. Schauerte (eds.), Babylon. Mythos und Wahrheit. Eine Ausstellung des Vorderasiatischen Museums, Staatliche Museen zu Berlin mit Unterstützung der Staatsbibliothek zu Berlin (München), 413–422.
Heinrich E., 1982. Die Tempel und Heiligtümer im Alten Mesopotamien, Typologie, Morphologie und Geschichte. Berlin: Verlag Walter De Gruyter & Co.
Hepper F. N., 1992. A corrective note on Pistacia trees and resin, Bulletin on Sumerian agriculture VI, 195.
Hrouda B., 1977. Identifikation, Lage und Forschungsgeschichte; Ausgrabungsergebnisse; Statuenfragmente und sonstige Kleinfunde (mit Ausnahme der glyptischen Erzeugnisse); Zusammenfassung und Überblick über die wichtigsten Ergebnisse, In Hrouda B., et al. Isin - Išān Bahrīyāt I, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973 – 1974, 13, 17 – 21, 39 – 55, 147 – 149.
Hrouda B., Haussperger M., Strommenger E., 1981. Gula- Tempel 1974 – 1978 (4.-6 Kampagne, in Hrouda et al. Isin - Išān Bahrīyāt II, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975 – 1978, 9 – 27.
Hrouda B., et al., 1977. Isin - Išān Bahrīyāt I, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973 - 1974. München: Verlag Der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
Hrouda B., et al., 1981. Isin - Išān Bahrīyāt II, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975 – 1978. München: Verlag Der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
Hrouda B., et al., 1987. Isin - Išān Bahrīyāt III, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1983 – 1984. München: Verlag Der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
Hrouda B., et al., 1987. Isin - Išān Bahrīyāt VI, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1986 – 1989. München: Verlag Der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
Johns C. H. W., 1898. Assyrian Deeds and Documents Recording the Transfer of Property, including the so-called private contracts, legal decisions and proclamations preserved in the Kouyunjik Collections of the British Museum,Chiefly of the 7th Century B.C, vol. I. Cambridge: Deighton Bell and Co.
Maul S. M., 2001. Die Heilkunst des Alten Orients, Medizinhistorisches Journal 36, 3-22.
Maul S. M., 1994. Zukunftsbewältigung: eine Untersuchung altorientalischen Denkens anhand der Babylonisch-Assyrischen Löserituale (Namburbi). Mainz am Rhein: von Zabern.
Maul S. M., 2010. Die Tontafelbibliothek aus dem sogenannten Haus des Beschwörungspriesters, In: Maul S. M., Heeßel N. P., 2010. Assur-Forschungen, Arbeiten aus der Forschungsstelle, Edition literarischer Keilschriftexte aus Assur, der Heidelberger Akademie der Wissenschaften. Wiesbaden: Harrossowitz Verlag.
McGuire G., 1990. Nippur, Gula, Goddess of Healing, and an Akkadian Tomb, News & Notes 125, 1 – 12.
Melfi M., 2007. Roman Butrint, The Santuary of Asclepius. S.L.
Naser Moghadasi A., 2014. First Skull Surgery in Iran: The Burned City and a 4800-Year-Old Skull, Iran J Public Health 43/2, 249 – 251.
Ornan T., 2004. The Goddess Gula and Her Dog, IMSA 3, 13-30.
Parker B., 1961. Administrative Tablets from the North-West Palace, Nimrud, Iraq 23/1, 15-67.
Parpola S., 1987. The Forlorn Scholar, In Rochberg-Halton F., 1987. Language, Literature, and History: Philological and Historical Studies Presented to Erica Reiner, American Oriental Series 67, 257 – 278.
Perdue L., 2008. Scribes, Sages, and Seers: The Sage in the Eastern Mediterranean World. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co.
Powell M. A., 1992. Timber production in presargonic Lagaš, Bulletin on Sumerian agriculture VI, 99-122.
Prioreschi P., 1996. A history of medicine, volume I, primitive and ancient medicine, Omaha: Horatius Pres.
Richardson M. E. J., 2004. Hammurabi’s laws. London: T & T Clark international.
Ritter E. K., 1965. Magical expert (= Asipu) and physician (=Asû) notes on two complementary professions in Babylonian medicine, in Studies in honor of Benno Landsberger on his seventy-fifth birthday, april 21, 1965, Assyriological studies 16, 299 – 322.
Scurlock J. A., 2014. Sourcebook for Ancient Mesopotamian Medicine. Writings from the Ancient world. Atlanta, Georgia: SBL Press.
Schuster-Brandis A., 2008. Steine als Schutz- und Heilmittel, Untersuchung zu ihrer Verwendung in der Beschwörungskunst Mesopotamiens im 1. Jt. v.Chr., Münster: Ugarit-Verlag.
Scurlock J. A., 2006. Magico-Medical means of treating ghost-induced illnesses in Ancient Mesopotamia. Ancient Magic and Divination. Leiden, Boston: Brill Styx.
Scurlock J. A., Andersen B. R., 2005. Diagnoses in Assyrian and Babylonian medicine. Urbana and Chicago: University of Illinois Press.
Scurlock J. A., 1995. Death and the afterlife in Ancient Mesopotamian thought, in Sasson J. M., Civilizations of the Ancient Near East III, 1883-1893.
Scurlock J. A., 1999. Physician, Exorcist, Conjurer, Magician: A Tale of Two Healing Professionals, In: Abusch T., van der Toorn K., 1999. Mesopotamian Magic Textual, Historical, and Interpretative Perspectives, 69 – 79.
Seidel S., 1992. Gula-tempel, Treppenlage 1986.1988 (9.-10 Kampagne), In Hrouda B., et al. Isin - Išān Bahrīyāt IV, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1986 – 1989, 11 – 14.
Seyed Sajjadi S. M., 2008. First evidences on prehistoric surgery in Iran; J Skull: Burned City (Shahr-e sukteh), Tourism Journal 7, 11 – 22.
Sigerist H. E., 1987. A History of Medicine Volume 2: Early Greek, Hindu, and Persian Medicine. York: Oxford University Press.
Sternitzke K., 2012. Spatel, sonde und skalpell. Medizinische Instrumente im Archäologischen befund, in Stories of long ago, festschrift für Michael D. Roaf, 649-667.
Spiegel D., Springer C. R., 1997. Babylonian medicine, managed care and codex Hammurabi, circa 1700 B.C., Journal of Community Health vol. 22/1, 69-89.
Stieglitz R. R., 1981. A physician’s equipment list from Ugarit, Journal of cuneiform studies 33/1, 52-55.
Stager L. E., 1991. Ashkelon Discovered. From Canaanites and Philistines to Romans and Moslems. Washington: Biblical Archaeology Society.
Schwemer D., 2010. Entrusting the Witches to Humut-tabal: The Ushburruda Ritual BM 47806+, Iraq 72, 63-78.
Van De Mieroop M., 2016. A History of the Ancient Near East, third edition. UK: Wiley Blackwell.
Von Soden W., 1994. The Ancient Orient, An introduction to the Study of the Ancient Near East, USA: Wim B. Eerdmans Publishing Co.
Walker C. B. F., 1980. Some Mesopotamian Inscribed Vessels, Iraq 52/1, 84-86.
Wilburn A., 2012. Materia Magica: The Archaeology of Magic in Roman Egypt, Cyprus, and Spain. Michigan: University of Michigan Press.
Wiggerman F. A. M., 2000. Lamaštu, a daughter of An in Stol M., 2000. Birth in Babylonia and The Bible Its Mediterranean setting, Cuneiform Monographs 14, Groningen: Styx Publications.
Worthington M., 2006. Medical information outside the medical corpora, in Attia A., Buisson G. (eds.), Advances in Mesopotamian medicine from Hammurabi to Hippocrates. Proceedings of the Internation Conference “Oeil Malade et Mauvais Oeil”, Collège de France, Paris, 23rd June 2006, Cuneiform Monographs 37, 47-77.
Worthington M., 2010. Medicine, Comedy, Power and their Interconnections in Babylonia and Assyria, Le journal des médicines cunéiformes 15, 25-39.
Zias J., 1989. Lust and Leprosy: confusion or correlation?, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 275, 27-31.
Personal communication:
Arbøll T., 2018. Personal communication about the topic of his PhD dissertation.
De Graef K., 2018. Personal communication about temple burials.
Finkel I., 2017. Personal communication about the meaning of gibberish written on amulets, and especially about Lamaštu amulets.
Geller M., 2018. Personal communication about the asû and āšipu.
Walker C., 2018. Personal communication about his research on the fumigation jars.
