Niet alleen Marcel Proust zocht naar tijd (en ruimte)

Jens
Van Rompaey

Stille nacht, heilige nacht?

Wie kent dat gevoel niet? Je loopt op reis mijmerend een kerk binnen en je ervaart een vreemd gevoel van rust en stilte? Plotseling wordt men zich er van bewust wat een drukte het tot dan toe al geweest is en hoe sterk dat contrasteert met de plek waar men zich dan bevindt. Ook kerstmis en kerstnacht blijven voor velen speciaal. Het is alsof er een ander soort ruimte bestaat en of de tijd even stilstaat. Waarom ervaren we tijd en ruimte soms zo anders?

Welke tijd en ruimte?

De zomervakantie is de uitgelezen kans om veel en ver op reis te gaan en velen doen dat ook. Door onze verre en lange reizen komen we soms op plekken waar we nog nooit geweest zijn en zien we dingen die we misschien nooit meer zullen zien. Het is daarom zeer opmerkelijk dat wat we op onze reizen zien eigenlijk ook gelijkt op wat we thuis tegenkomen. Zoveel verschillen de luchthavens van Zaventem, Rome en Amsterdam (en nog veel verder) op het eerste zicht nu ook weer niet. Verre plaatsen zijn op elkaar beginnen lijken, maar verschillen toch nog van 'thuis'.

Vanuit de vaststelling dat mensen tijd en ruimte op meer dan één manier kunnen beleven is het interessant te zien wat de meest voorkomende vorm van beleving is en hoe die verschilt van andere belevingsvormen. Volgens Charles Taylor leven wij namelijk in een homogene lege tijd waarin de plaats of het moment van de meeste gebeurtenissen voornamelijk wetenschappelijk benaderd wordt. Dit staat echter in scherp contrast met hoe onze middeleeuwse voorouders tijd en ruimte beleefden en hoe nabij voor hen bijvoorbeeld het goddelijke was.

De wereld waarin we leven kan zodanig verschillen van de wereld waarin andere mensen leven dat we elkaars kunstwerken of uitspraken niet of nauwelijks kunnen begrijpen. De tijd van engelen en heiligen lijkt voorbij, maar ook de tijd waarin de natuur sprak van goden, geesten en heiligheid is niet meer. Of toch? In het christendom zijn er nog de kerken, in het Jodendom de synagogen en in de islam de moskeeën… Al bij al zijn er dus nog zeker plaatsen die voor sommigen heilig zijn. Dit geldt natuurlijk niet alleen voor gelovigen want ook de plek waar je voor de eerste keer je vriendin hebt gezien of waar je een belangrijke beslissing hebt genomen heeft wat men dan noemt: ‘een speciale plaats in je hart’. Er geldt dus soms een speciale omgang met ‘heilige momenten en plaatsen’.

Er bestaan nog plaatsen en momenten die ‘heilig’ zijn. En vaak horen zowel tijd als ruimte samen. In Vlaanderen kunnen we kijken naar de talloze kerken die voor sommigen een speciale betekenis hebben omdat ze er gedoopt zijn of omdat ze er gehuwd zijn, maar evengoed omdat ze er elke zondag naar de mis gaan. In deze studie wordt voornamelijk gekeken naar voorbeelden binnen het katholicisme als ondersteuning van het pleidooi omdat daar een sterke interpretatie van het heilige aanwezig is en omdat er in Vlaanderen zeker spanningen bestaan met het omgaan van al dan niet gebruikte kerkgebouwen.

Hoe men vandaag omgaat met tijd en ruimte verschilt dus duidelijk van hoe andere mensen daarmee omgaan. Wat zijn die heilige plaatsen en momenten dan? Zijn dat zomaar willekeurige zaken waar je eender wat aan kan veranderen of zijn het ‘dingen’ waar op een bepaalde manier een betekenis kan worden gecreëerd die je niet zomaar op een andere plaats en tijdstip kan vinden?

Het lijkt erop dat er verschillende factoren meespelen en dat je met sommige factoren moet opletten. Ten eerste is het zo dat door bepaalde symbolen, gebruiken en handelingen telkens op een bepaalde manier te hanteren er een soort van symbolische ruimte wordt gecreëerd, een ruimte waarin de dingen niet altijd letterlijk willen zeggen wat ze zeggen, een beetje zoals in poëzie de betekenis niet altijd onmiddellijk duidelijk is. Wat er ten tweede op die plaatsen gebeurt, zorgt er ook voor dat het moment nu verbonden kan worden met een ander moment, door nu de eucharistie te vieren verwijs je naar Jezus, maar meer nog, de gelovigen geloven dat Hij ook echt aanwezig is. Dit laatste zorgt voor een totale ervaring van tijd en ruimte, maar die totaal andere ervaring is niet zomaar zonder gevaar of moeilijkheden. Als iemand namelijk gelooft dat alles geoorloofd is omdat hij of zij toch met heilige zaken bezig is dan kunnen er slachtoffers vallen in naam van God, maar dan wordt de plek waar het gebeurd is misschien ook een heilige plek. Het moet heel duidelijk zijn dat een bepaalde manier van denken hier verschrikkelijke resultaten kan hebben. We vinden het namelijk niet zo erg dat christenen op Goede Vrijdag het lijden en de dood van Jezus herdenken in het Colosseum waarbij men dan ook de christenen herdenkt die gestorven zijn voor hun geloof, maar een bedevaart naar Ground Zero van fundamentalisten lijkt daarentegen onaanvaardbaar.

Heiligheid gevonden!

Een studie naar heilige tijd en ruimte is dus niet zo onbelangrijk als op het eerste zicht kon verwacht worden. Deze studie heeft niet alleen gekeken naar welke heilige tijd en heilige ruimte er in het verleden bestaan heeft, de studie heeft ook aandacht gehad voor tijds- en ruimteopvattingen vandaag en probeert net over die hedendaagse voorbeelden kritisch te reflecteren en toont aan dat ze niet zo onschuldig zijn. Mircea Eliade schrijft namelijk dat bepaalde facetten van het leven van de religieuze mens blijven doorwerken, waar de religieuze mens door bepaald werd, werkt dus nog altijd door. En net dit toont aan dat een kritische reflectie en voorzichtigheid geboden zijn.

Bibliografie

“Barbarakerk volgens het bisdom ‘ontheiligd’ door Macarena van Zwarte Pieten”. Lokaal Bunniks Nieuw.nl, 25 november 2017. http://bunniksnieuws.nl/lokaal/barbarakerk-volgens-het-bisdom-ontheilig…. Geraadpleegd op 16 maart 2018.

Bell, David N. “Spirituality and Scholarship”. In Loci Sacri: Understanding Sacred Places, onder redactie van Thomas Coomans, Herman De Dijn, Jan De Maeyer, en Rajesh Heynickx, 13–27. KADOC-Studies on Religion, Culture and Society. Leuven: Leuven University Press, 2012.

Benedictus XVI. De geest van de liturgie: een inleiding. Vertaald door Johan te Velde, J.H.J. van den Hende, M. G. Th. C. van den Berg-Bongaards, en Vereniging voor Latijnse Liturgie. Vlagtwedde: Vereniging voor Latijnse liturgie, 2006.

Bokelman, Rik, en Sipke Draisma. “Is de kerk een heilige ruimte?” Christelijk Informatie Platform, 6 juni 2012. https://cip.nl/29187-is-de-kerk-een-heilige-ruimte. Geraadpleegd op 30 januari 2018.

Britannica Academic. “Benedict XVI”. Encyclopaedia Britannica. Geraadpleegd 31 januari 2018. https://vpn1.uantwerpen.be/+CSCO+00756767633A2F2F6E706E71727A76702E726F….

Coomans, Thomas, Herman De Dijn, Jan De Maeyer, Rajesh Heynickx, en Bart Verschaffel, red. Loci Sacri: Understanding Sacred Places. KADOC-Studies on Religion, Culture and Society. Leuven: Leuven University Press, 2012.

Cortois, Paul. Symbolische essenties. Kalmthout: Uitgeverij Pelckmans, 2018.

De Dijn, Herman. “The Scandal of Particularity. Meaning, Incarnation, and Sacred Places”. In Loci Sacri: Understanding Sacred Places, onder redactie van Thomas Coomans, Herman De Dijn, Jan De Maeyer, Rajesh Heynickx, en Bart Verschaffel, 39–47. KADOC-Studies on Religion, Culture and Society. Leuven: Leuven University Press, 2012.

Eliade, Mircea. Das Heilige und das Profane: vom Wesen des Religiösen. Hamburg: Rowohlt, 1957.

———. Het heilige en het dagelijkse bestaan: een onderzoek naar het wezen van religie. Vertaald door Nelleke van Maaren, Daniël Mok, en Fred Scheepers. Amsterdam: Abraxas, 2006.

———. Le Sacré et le Profane. Paris: Gallimard, 1972.

Fiocchi Nicolai, Vincenzo, Fabrizio Bisconti, en Danilo Mazzoleni. The Christian Catacombs of Rome: History, Decoration, Inscriptions. Vertaald door Cristina Carlo Stella en Lori-Ann Touchette. 3de dr. Regensburg: Schnell und Steiner, 2009.

Fortmann, H. J. H. M., vertaald door. Constituties en decreten van het tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie: constitutie over de heilige liturgie. Amersfoort: De Horstink, 1966.

Geldhof, Joris. “De ruimten waar christenen vieren: Over het intrinsieke verband tussen liturgie en kerkbouw”. In Ruimten voor heiliging. Over liturgie, kerkgebouwen en hun interieur., onder redactie van Joris Geldhof, 12–28. Antwerpen: Halewijn, 2011.

———, red. “Inleiding”. In Ruimten voor heiliging: over liturgie, kerkgebouwen en hun interieur, 6–10. Antwerpen: Halewijn, 2011.

Hutsebaut, Dirk. “Tijdelijkheid en ritualisering”. In De zondag in de postmoderne cultuur. Leuven: Davidsfonds, 1994.

ICL. “De paaswake, een doortocht”. Kerknet, 15 april 2017. https://www.kerknet.be/icl/artikel/de-paaswake-een-doortocht. Geraadpleegd op 6 januari 2018.

Interdiocesane Commissie voor Liturgische Zielzorg. Orde van dienst voor de wijding van kerk en altaar. Brussel: Interdiocesane Commissie voor de Liturgische Zielzorg, 1995.

Interdiocesane Commissie voor Liturgische Zielzorg, en Nationale Raad voor Liturgie. Getijdenboek. Brussel; Zeist: Interdiocesane Commissie voor Liturgische Zielzorg ; Nationale Raad voor Liturgie, 1990.

Johannes Paulus II. Codex iuris canonici / Wetboek van canoniek recht. Vertaald door C. Eykens, L. De Fleurquin, A. Denaux, Th. van Bilsen, J. Hopstaken, en P. Stevens. Brussel: Licap, 1988.

Katholieke Bijbelstichting, vertaald door. Bijbel: Willibrordvertaling, 1975. https://rkbijbel.nl/kbs/bijbel/willibrord1975/neovulgaat.

Krupp, Joe. “Why can’t we get married outside?” Catholic Diocese of Cleveland, 15 februari 2017. http://www.dioceseofcleveland.org/why-cant-we-get-married-outside/. Geraadpleegd op 27 april 2018.

Polfliet, Joris. “De liturgie van een kerkwijding: symboliek en commentaar”. In Ruimten voor heiliging: Over liturgie, kerkgebouwen en hun interieur, onder redactie van Joris Geldhof, 176–85. Antwerpen: Halewijn, 2011.

Popper, Karl R. De open samenleving en haar vijanden. Vertaald door Hessel Daalder en Steven Van Luchene. 3de dr. Rotterdam: Lemniscaat, 2009.

Ratzinger, Joseph. De toekomst van het geloof: een eerlijke probleemstelling. Tielt: Lannoo, 1971.

———. Der Geist der Liturgie: eine Einführung. 6de dr. Freiburg: Herder, 2002.

Rennie, Bryan Stephenson. “Eliade, Mircea (1907-86)”. Routledge Encyclopedia of Philosophy. Geraadpleegd 29 november 2017.              https://vpn2.uantwerpen.be/+CSCO+1h75676763663A2F2F6A6A6A2E6572632E6562….

Safranski, Rüdiger. Tijd: Hoe tijd en mens elkaar beïnvloeden. Vertaald door Mark Wildschut. 4de dr. Amsterdam; Antwerpen: Atlas Contact, 2016.

Sedlmayr, Hans. Die Entstehung van de Kathedrale. Zürich, 1950.

Taylor, Charles. “A Catholic Modernity?” In Dilemmas and Connections. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2014.

———. A Secular Age. Cambridge, Mass: Belknap Press of Harvard University Press, 2007.

Veilleux, Armand. “What makes a Monastery a Sacred Place?” In Loci Sacri: Understanding Sacred Places, onder redactie van Thomas Coomans, Herman De Dijn, Jan De Maeyer, Rajesh Heynickx, en Bart Verschaffel, 29–33. KADOC-Studies on Religion, Culture and Society. Leuven: Leuven University Press, 2012.

Wolska, W. La topographie chrétienne de Cosmos Indicopleustès. Parijs, 1962.

Zweig, Stefan. Schachnovelle. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbucher Verlag, 1976.

Download scriptie (561.15 KB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Antwerpen
Thesis jaar
2018
Promotor(en)
Guido Vanheeswijck