"God is dood! God blijft dood!" Of toch niet?
Herinnert u nog de politieke ‘storm’ rond CD&V over de Antwerpse kandidaat Aron Berger in april? Of herinnert u nog rond 8 mei de bevraging van de Minister van Gelijke Kansen, Liesbeth Homans (N-VA), aan 4.491 Vlamingen, waaruit bleek dat autochtone Belgen steeds minder gelovig worden, terwijl allochtone Belgen net steeds meer geloviger worden? Waar komen deze problematieken of verschillen in België vandaan? Men zou het ronduit kunnen samenvatten in de volgende zin: de spanning tussen secularisatie, enerzijds, en (religieuze) pluralisme, anderzijds.
De Klassieke Secularisatie-Theorie
Termen zoals ‘secularisatie’ en ‘pluralisme’ worden vaak gebruikt in de maatschappij, maar het zijn eigenlijk zeer complexe concepten die vele ontwikkelingen en interpretaties hebben doorstaan (en dat nog steeds doen). Daarom is het van belang om een klein stapje terug te nemen in de geschiedenis, de zogenoemde ‘moderniteit’. Hoewel sommigen spreken van een vroege Europese moderniteit gedurende de 15de - 18de eeuw, kunnen we de versnelling vooral plaatsen eind-18de - 20ste eeuw; de decennia waarbij ingewikkelde processen zoals industrialisatie, kapitalisme, bureaucratie, verstedelijking, diversificatie, technologische vooruitgang, rationalisatie, en wetenschappelijk optimisme tot hun hoogtepunt kwamen. Door deze ophopende ontwikkelingen ontstond er onder bepaalde Europese intellectuelen zoals Émile Durkheim (1858-1917) en Max Weber (1864-1920) een algemene overeenstemming van wat we vandaag de ‘klassieke secularisatie-theorie’ noemen.
Deze theorie stelt dat met de opkomst van de moderniteit (de grote noemer van bovengenoemde processen), de nood aan religie zou afnemen. Deze religieuze afname is wat men secularisatie noemt. Het kan geïnterpreteerd worden als een proces waarbij seculiere, niet-religieuze interpretaties maatschappelijke gebieden ‘overnemen’ van religieuze interpretaties. Om het met twee algemene voorbeelden te belichten: Op politiek vlak bepaalt niet de kerk, maar de staat wat maatschappelijk (on)toelaatbaar is, of, economisch gezien worden kapitalistische normen en winstbejag benadrukt ten koste van religieuze, niet-kapitalistische normen. De ‘klassieke secularisatie-theorie’ bleef voor geruime tijd populair. Gedurende het grootste deel van de 20ste eeuw waren Westerse intellectuelen het erover eens dat religie en religieuze instituties spoedig zouden verdwijnen van het maatschappelijk toneel.
Door de versnellende globalisering na de Tweede Wereldoorlog, echter, en de (religieuze) moderne ontwikkelingen in andere delen van de wereld, zoals bijvoorbeeld de Iraanse Revolutie in 1979, werd de Eurocentrische blik op de wereld doorbroken. Religie en religieuze instituten bleken wel degelijk globaal ‘stand te houden’. Europa, met haar afname in religieuze ‘macht’, bleek meer de uitzondering dan de algemene tendens te zijn. Vanwege deze recente en geglobaliseerde omstandigheden, klonk de stem steeds luider, voornamelijk in de sociologie, om de klassieke secularisatie-theorie te herzien.
Op weg naar een pluralisme-theorie?
Eén van dergelijke prominente, sociologische figuren, is de Oostenrijks-Amerikaanse academicus Peter L. Berger (1929-2017). Berger, die voorheen de klassieke secularisatie-theorie drie decennia lang vurig aanhing en verdedigde, was bij de eersten om de theorie te herzien. Volgens hem was niet secularisatie, maar pluralisme het ultieme gevolg van de moderniteit.
Om het even kort samen te vatten: de moderniteit met al haar technologische, socio-economische, politieke en religieuze ontwikkelingen, had tot gevolg dat de wereld snel werd geglobaliseerd. Een grootschalige toename van educatie, massamedia, eindeloze consumptiekeuzen, en een voortdurende technologisering (denk aan de luchtvaart, telefoons, het internet, sociale media, en dergelijke), maakt het voor de geglobaliseerde mens tegelijkertijd mogelijk om in contact te komen met mensen uit andere werelddelen, zij het in het binnen- of in het buitenland. ‘Plots’ komt men op het Europese continent, zij het via het internet of van persoon-tot-persoon, in contact met Moslims uit Noord-Afrika of het Midden-Oosten, Hindoes uit India, Evangelische-Christenen of Mormonen uit de Verenigde Staten, Boeddhisten uit Tibet, en noem maar op. De ‘moderne’ mens ondergaat dus niet alleen een maatschappelijk (religieus) pluralisme (bijvoorbeeld, het feit dat Belgische vrijzinnigen moeten samenleven met andere religies), maar ook een 'psychologisch pluralisme' (bijvoorbeeld, een agnost die aan Boeddhistische meditatie doet, Yoga praktiseert en naar Gregoriaanse liederen luistert).
Men kan dus eigenlijk Berger zijn ‘pluralisme’-thesis als volgt interpreteren: waar dan ook moderniteit optreedt, het zal altijd een proces van secularisatie met zich meebrengen. Echter, en in tegenstelling tot wat voornamelijk Europese intellectuelen beweerden in de vorige decennia, is secularisatie niet het uiteindelijk gevolg en ultieme doel van de moderniteit. Met andere woorden, religie blijft maatschappelijk en individueel nog steeds aanwezig, ook al ondergaat religie het proces van de moderniteit; wat uiteraard niet wegneemt dat religie en religieuze instituten veranderen of worden uitgedaagd zichzelf te vernieuwen. Wat betreft de geglobaliseerde mens, die kan, hoewel op sommige vlakken seculier denkend, nog steeds religieus beïnvloed zijn. Religie hoeft daardoor niet onder te doen aan seculiere denkwijzen. Beiden denkwijzen behoren onder de noemer van ‘pluralisme’.
De ambiguïteit van het concept ‘religie’
Peter Bergers pluralisme-thesis lijkt over het algemeen vrij plausibel als we kijken naar de huidige samenleving(en), maar het grote vraagstuk blijft natuurlijk hoe Berger als socioloog religie definieert. Het is namelijk hier dat ‘het schoentje wringt’. De manier waarop een academicus religie definieert, zal voor een groot deel zijn of haar blik naar maatschappelijke en religieuze ontwikkelingen beïnvloeden. In die zin is een interdisciplinaire benadering met betrekking tot ‘religie’ maatschappelijk meer dan ooit nodig. De theoloog kan de socioloog Peter Berger, of, om het met een ander voorbeeld te stellen, een politicus kritisch benaderen en bijsturen in de (her)interpretatie van secularisatie en religie en andersom.
Laten we dan afsluiten waar we begonnen zijn: Aron Berger moest zich politiek terugtrekken omdat hij, vanwege Chassidische overtuigingen, weigerde om handen te schudden met vrouwen. Zijn religieuze overtuiging werd gezien als tegenstrijdig met de ‘seculiere Verlichtingswaarden’ zoals de Belgische staat ze interpreteert. Spreken we dan nog steeds van maatschappelijk ‘pluralisme’ (à la Peter Berger), of is er toch nog sprake van de klassieke secularisatie-theorie?
Wat betreft de bevindingen van Homans over allochtone Vlamingen die zich ‘zeer religieus’ definiëren: Wat is de inhoud van hun geloof? Hoe verhouden deze Vlamingen zich tot hun religieuze instituties en leerstellingen? Stemt hun gedrag overeen met hun religieuze overtuigingen? Wordt ‘religie’ mogelijks gebruikt als een identiteitskenmerk, in plaats van een overtuiging?
Wat er ook van moge zijn, het onderzoek naar ‘religie’ en secularisatie zal, zelfs als men dit zich beklaagt, nog een lange tijd meegaan.
Bibliografie
ALMOND, Philip C., Rudolf Otto: An Introduction to His Philosophical Theology, North Carolina, University Press, 1984.
AMMERMAN, Nancy T., Response by Nancy T. Ammerman: Modern Altars in Everyday Life, in Peter L. BERGER, The Many Altars of Modernity: Towards a New Paradigm of Religious Pluralism, Boston, De Gruyter, 2014, 94-110.
BELLAH, Robert N., Religious Evolution, in American Sociological Review 29 (1964) 358-374.
BERGER, Peter L., The Noise of Solemn Assemblies: Christian Commitment and the Religious Establishment, Garden City, NY, Doubleday, 1961.
BERGER, Peter L., The Precarious Vision: A Sociologist Looks at Social Fictions and the Christian Faith, Garden City, NY, Doubleday, 1961.
BERGER, Peter L., & KELNER, Hansfried, Arnold Gehlen and the Theory of Institutions, in Social Research 32:1 (1965) 110-116.
BERGER, Peter L., & LUCKMANN, Thomas, Secularization and Pluralism, in International Yearbook for the Sociology of Religion 2 (1966) 73-86.
BERGER, Peter L., The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion, London, Faber and Faber, 1969 (English reprint of the American original, 1967); The Social Reality of Religion, Harmondsworth, Penguin Books, 1973 (English reprint of 1969).
BERGER, Peter L., A Rumor of Angels: Modern Society and the Rediscovery of the Supernatural, Garden City, NY, Doubleday, 1969; A Rumour of Angels: Modern Society and the Rediscovery of the Supernatural, English Edition, London, Allen Lane, 1970.
BERGER, Peter L., & LUCKMANN, Thomas, The Social Construction of Reality, Allen Lane, Penguin Books, 1971 (English reprint of the American original, 1966).
BERGER, Peter L., BERGER, Brigitte, & KELLNER, Hansfried, The Homeless Mind: Modernization and Consciousness, Harmondsworth, Penguin Books, 1974 (English reprint of the American original, 1973).
BERGER, Peter L., Some Second Thoughts on Substantive versus Functional Definitions of Religion, in Journal for the Scientific Study of Religion 13:2 (1974) 125-133.
BERGER, Peter L., Secular Theology and the Rejection of the Supernatural: Reflections on Recent Trends, in Theological Studies 38:1 (1977) 39-57.
BERGER, Peter L., The Heretical Imperative: Contemporary Possibilities of Religious Affirmation, Garden City, NY, Doubleday, 1979; 1980.
BERGER, Peter L., The Other Side of God: A Polarity in World Religions, Garden City, NY, Doubleday, 1981.
BERGER, Peter L., A Far Glory: The Quest for Faith in an Age of Credulity, New York, Free Press, 1992.
BERGER, Peter L., & LUCKMANN, Thomas, Modernity, Pluralism and the Crisis of Meaning: The Orientation of Modern Man, Gütersloh, Bertelsmann Foundation, 1995.
BERGER, Peter L., Redeeming Laughter: The Comic Dimension of Human Experience, Berlin, De Gruyter, 1997.
BERGER, Peter L., Protestantism and the Quest of Certainty, in The Christian Century 2 (1998) 782-96.
BERGER, Peter L., The Desecularization of the World: A Global Overview, in Peter L. BERGER (ed.), The Desecularization of the World: Resurgent Religion and World Politics, Grand Rapids, Michigan, Eerdmans, 1999, 1-18.
BERGER, Peter L., Postscript, in Linda WOODHEAD, Paul HEELAS, and David MARTIN (ed.), Peter Berger and the Study of Religion, New York, Routledge, 2001, 189-98.
BERGER, Peter L., Introduction: The Cultural Dynamics of Globalization, in P. BERGER and S. P. HUNTINGTON (ed.), Many Globalizations: Cultural Diversity in the Contemporary World, Oxford: University Press, 2002, 1-16.
BERGER, Peter L., Questions of Faith: A Skeptical Affirmation of Christianity, Oxford, Blackwell Publishing, 2004.
BERGER, Peter L., DAVIE, Grace, & FOKAS, Effie (ed.), Religious America, Secular Europe?: A Theme and Variations, Aldershot, Ashgate, 2008.
BERGER, Peter L., & ZIJDERVELD, Anton, In Praise of Doubt: How to Have Convictions Without Becoming a Fanatic, New York, HarperCollins, 2009.
BERGER, Peter L., The Many Altars of Modernity: Towards a New Paradigm of Religious Pluralism, Boston, De Gruyter, 2014.
BERGER, Peter L., Ominous Interruptions, April 29, 2015, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2015/04/29/ominous-interruptions/ (accessed 17.04.2018).
BERGER, Peter L., The “Nones” and the “Buts”, May 6, 2015, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2015/05/06/the-nones-and-the-buts/ (accessed 17.04.2018).
BERGER, Peter L., Desecularization, May 13, 2015, The American Interest, https://www.the-americaninterest.com/2015/05/13/desecularization/ (accessed: 09.05.2018).
BERGER, Peter L., Are Evangelicals Winning the World?, June 3, 2015, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2015/06/03/are-evangelicals-winni… (accessed: 10.05.2018).
BERGER, Peter L., Religion in a Plain Brown Envelope, June 24, 2015, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2015/06/24/religion-in-a-plain-br… (accessed: 08.05.2018).
BERGER, Peter L., Why Not Polyamory?, August 26, 2015, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2015/08/26/why-not-polyamory/ (accessed: 10.05.2018).
BERGER, Peter L., Religious Freedom and the Vicissitudes of Power, November 4, 2015, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2015/11/04/religious-freedom-and-… (accessed: 09.05.2018).
BERGER, Peter L., The Texas State Bar and the Ambiguities of Secularity, December 16, 2015, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2015/12/16/the-texas-state-bar-an… (accessed: 09.05.2018).
BERGER, Peter L., Judeo-Christian or Abrahamic?, December 23, 2015, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2015/12/23/judeo-christian-or-abr… (accessed: 09.05.2018).
BERGER, Peter L., The Good of Religious Pluralism: Peter L. Berger Outlines Four Benefits of Pluralism, in First Things 262 (2016) 39-42.
BERGER, Peter L., Urbanity as a Vortex, February 3, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/02/03/urbanity-as-a-vortex-o… (accessed: 09.05.2018).
BERGER, Peter L., Who is an Evangelical?, April 6, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/04/06/who-is-an-evangelical/ (accessed 10.05.2018).
BERGER, Peter L., Have Secularists Won the War?, April 27, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/04/27/have-secularists-won-t… (accessed 17.04.2018).
BERGER, Peter L., In the Vortex of the Migration Crisis, May 18, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/05/18/in-the-vortex-of-the-m… (accessed: 09.05.2018).
BERGER, Peter L., Religious Hybrids, June 1, 2016, The American Interest, https://www.the-americaninterest.com/2016/06/01/religious-hybrids/ (accessed: 10.05.2018).
BERGER, Peter L., New Atheists or Latter-Day Jacobins?, June 15, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/06/15/new-atheists-or-latter… (accessed: 08.05.2018).
BERGER, Peter L., Women in Shorts Studying the Talmud, June 22, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/06/22/women-in-shorts-studyi… (accessed 17.04.2018).
BERGER, Peter L., Of Catholics and Charisms, August 3, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/08/03/of-catholics-and-chari… (accessed 17.04.2018).
BERGER, Peter L., Is Religious Freedom in the National Interest?, August 17, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/08/17/is-religious-freedom-i… (accessed: 10.05.2018).
BERGER, Peter L., Holy Communion and Church Picnics, September 7, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/09/07/holy-communion-and-chu… (accessed: 10.05.2018).
BERGER, Peter L., The Canonization of Mother Theresa, September 21, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/09/21/the-canonization-of-mo… (accessed: 09.05.2018).
BERGER, Peter L., Is the World Becoming Protestant?, November 10, 2016, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2016/11/10/is-the-world-becoming-… (accessed: 09.05.2018).
BERGER, Peter L., The Exorcist and the Electrician, January 4, 2017, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2017/01/04/the-exorcist-and-the-e… (accessed: 09.05.2018).
BERGER, Peter L., A Jewish Take on Pluralism, January 11, 2017, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2017/01/11/a-jewish-take-on-plura… (accessed 17.04.2018).
BERGER, Peter L., The Anatomy of the Gruesome, January 18, 2017, The American Interest, https://www.the-american-interest.com/2017/01/18/the-anatomy-of-the-gru… (accessed 17.04.2018).
BRUCE, Steve, The Curious Case of the Unnecessary Recantation: Berger and Secularization, in Linda WOODHEAD, Paul HEELAS, and David MARTIN (ed.), Peter Berger and the Study of Religion, New York, Routledge, 2001, 87-100.
DAVIE, Grace, Managing Pluralism: The European Case, in Society 51 (2014) 613-22.
DORRIEN, Gary, Berger: Theology and Sociology, in Linda WOODHEAD, Paul HEELAS, and David MARTIN (ed.), Peter Berger and the Study of Religion, New York, Routledge, 2001, 26-39.
ELIOT, Thomas S., Notes Toward the Definition of Culture, London, Faber & Faber, 1962.
EISENSTADT, Shmuel N., Multiple Modernities, in Daedalus 129:1 (2000) 1-29.
FENGGANG, Yang, Response by Fenggang Yang: Agency-Driven Secularization and Chinese Experiments in Multiple Modernities, in Peter L. BERGER, The Many Altars of Modernity: Towards a New Paradigm of Religious Pluralism, Boston, De Gruyter, 2014, 123-140.
GEERTZ, Clifford, Religion as a Cultural System, in Michael BANTON (ed.), Anthropological Approaches to the Study of Religion, New York, Praeger, 1966, 1-46.
GEHLEN, Arnold, Urmensch und Spätkultur: Philosophische Ergebnisse und Aussagen, Bonn, Athenäum, 1956.
GORSKI, Philip S., Historicizing the Secularization Debate: An Agenda for Research, in Michele DILLON (ed.), Handbook of the Sociology of Religion, Cambridge, University Press, 2003, 110-122.
GRAYLING, Anthony C., The God Argument: The Case against Religion and for Humanism, London, Bloomsbury, 2013.
GRÜNG, Anne Hege, Die Zwei Pluralismen: Positionen und Diskussionen in Norwegen, in Peter L. BERGER, Silke STEETS, and Wolfram WEISSE (ed.), Zwei Pluralismen: Positionen aus Sozialwissenschaft und Theologie zu religiöser Viefalt und Säkularität, Münster, Waxmann, 2017, 91-106.
HEELAS, Paul, and WOODHEAD, Linda, Homeless Minds Today?, in Linda WOODHEAD, Paul HEELAS, and David MARTIN (ed.), Peter Berger and the Study of Religion, New York, Routledge, 2001, 43-72.
HEFNER, Robert W., Going Global: An Anthropology of the Two Pluralisms, in Society 53 (2016) 13-19.
HERVIEU-LÉGER, Danièle, The Twofold Limit of the Notion of Secularization, in Linda WOODHEAD, Paul HEELAS, and David MARTIN (ed.), Peter Berger and the Study of Religion, New York, Routledge, 2001, 112-125.
HOOVER, Dennis R., Pluralist Responses to Pluralist Realities in the United States, in Sociology 53 (2016) 20-27.
HORRELL, David G., Berger and New Testament Studies, in Linda WOODHEAD, Paul HEELAS, and David MARTIN (ed.), Peter Berger and the Study of Religion, New York, Routledge, 2001, 142-53.
KARPOV, Vyacheslav, Desecularization: A Conceptual Framework, in Journal of Church and State 52:2 (2010) 232-70.
LONERGAN, Bernard, Method in Theology, New York, Seabury, 1972.
LUCKMANN, Thomas, The Invisible Religion, New York, Macmillan, 1967.
MACLURE, Jocelyn, & TAYLOR, Charles, Secularism and Freedom of Conscience, transl. by Jane M. Todd, Cambridge, MS, University Press, 2011.
MARSH, Christopher, The Two Pluralisms under the Third Rome, in Society 53 (2016) 123-30.
MARTIN, Bernice, Berger’s Anthropological Theology, in Linda WOODHEAD, Paul HEELAS, and David MARTIN (ed.), Peter Berger and the Study of Religion, New York, Routledge, 2001, 154-88.
MARTIN, David, Berger: An Appreciation, in Linda Woodhead, Paul Heelas, and David Martin (ed.), Peter Berger and the Study of Religion, New York, Routledge, 2001, 11-16.
METAXAS, Eric, Bonhoeffer: Pastor, Martyr Prophet, Spy, Nashville, Tennessee, Thomas Nelson, 2010.
OTTO, Rudolf, Das Heilige: Über das Irrationale in der Idee des Göttlichen und sein Verhältnis zum Rationalen, Breslau, Trewendt & Granier, 1917.
POLLACK, Detlef, Response by Detlef Pollack: Toward a New Paradigm for the Sociology of Religion?, in Peter L. BERGER, The Many Altars of Modernity: Towards a New Paradigm of Religious Pluralism, Boston, De Gruyter, 2014, 111-122.
POLLACK, Detlef, Religious Pluralism: Undermining or Reinforcing Religiosity?, in Society 53 (2016) 131-36.
SCHÜTZ, Alfred, Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt: eine Einleitung in die verstehende Soziologie, Vienna, Springer, 1932.
SCHÜTZ, Alfred, & LUCKMANN, Thomas, The Structures of the Life-World, Translated by Richard M. ZANER and H. Tristam ENGELHARDT JR., Evanston, IL, Northwestern University Press, 1973.
SHAH, Timothy, & FORSTER, Greg, Evangelicalism and the Two Pluralisms, in Society 53 (2016) 142-52.
STEETS, Silke, Pluralismus im Bewusstsein und die Struktur: kognitiver Minderheiten, in Peter L. BERGER, Silke STEETS, and Wolfram WEISSE (ed.), Zwei Pluralismen: Positionen aus Sozialwissenschaft und Theologie zu religiöser Viefalt und Säkularität, Münster, Waxmann, 2017, 179-90.
TAYLOR, Charles, A Secular Age, Harvard, University Press, 2007.
TILLICH, Paul, Theology of Culture, Oxford, University Press, 1959.
TROEN, Ilan, Multiple Modernities: A View from Jerusalem, in Society 51 (2014) 145-51.
TROEN, Ilan, Secular Judaism in Israel, in Society 53 (2016) 153-62.
WEIGEL, George, Modernity, Pluralism, and Catholicism, in Society 53 (2016) 163-70.
WEISSE, Wolfram, Religious Pluralization and Secularization in Continental Europe, with Focus on France and Germany, in Society 53 (2016) 32-40.
WOODHEAD, Linda, Introduction, in L. WOODHEAD, P. HEELAS and D. MARTIN (ed.), Peter Berger and the Study of Religion, London: Routledge, 2001, 1-8.
WOODHEAD, Linda, Intensified Religious Pluralism and De-Differentiation: The British Example, in Society 53 (2016) 41-46.
WUTHNOW, Robert, After Heaven: Spirituality in America since the 1950’s, Berkeley, CA, University of California Press, 1998.
YANG, Fenggang, Response by Fenggang Yang: Agency-Driven Secularization and Chinese Experiments in Multiple Modernities, in Peter L. BERGER, The Many Altars of Modernity: Toward a Paradigm for Religion in a Pluralist Age, Boston, De Gruyter, 2014.
