Schermen met geschiedenis: historische documentaires op de VRT, 1997-2017
“Geschiedenis was wat de tv toonde.” Deze boude uitspraak van gewezen BBC-historica Jean Seaton vormt het uitgangspunt van mijn scriptie. De verhalen uit historische documentairereeksen als Kinderen van de collaboratieof The Vietnam War vormen ons beeld van het verleden, meer dan wetenschappelijke publicaties dat doen. Daarom onderzocht ik de productie en programmering van historische documentaires op Canvas en Eén, sinds de start van Canvas in 1997 tot en met 2017. Welke thema’s, periodes en regio’s komen aan bod? Hoe presenteren en vertellen documentaires geschiedenis? En hoe kwamen de keuzes rond inhoud en vorm tot stand?
Geschiedenis op Canvas: meer dan WOII
Welke plaats heeft geschiedenis in het uitzendschema? Op basis van een systematische steekproef stelde ik vast dat de VRT, en vooral Canvas, tussen 1997 en 2017 gemiddeld drie historische documentaires per week uitzond. Tussen 1997 en 2003 lag het volume een derde lager dan daarna, maar het aantal eigen producties lag tussen 1997 en 2005 wel een derde hoger dan na 2005. Een keerpunt was de stopzetting van de reeks Histories, waarin acht jaar lang wekelijks eigen of aangekochte documentaires werden uitgezonden. Het einde van Histories in 2005was niet ‘the end of history’, er werden daarna zelfs meer geschiedenisprogramma’suitgezonden, maar minder zelf gemaakt.
Over welke geschiedenis spreken we? Driekwart van de programma’s ging over ‘onze’ geschiedenis, namelijk die van Westerse regio’s in de twintigste eeuw. Slechts 12% van het aanbod focust specifiek op niet-Westerse regio’s als Rusland, het Midden-Oosten, Azië, Afrika of Latijns-Amerika. Relevant is het onderscheid tussen interne producties (ipro), externe producties (epro) en aankoop. Waar ipro en epro vooral focussen op naoorlogse geschiedenis (68%) en de geschiedenis van België en Vlaanderen (60%), gaan aangekochte documentaires, frequenter dan ipro en epro, ook over oudere historische periodes, en zijn Europa (43%) en de VS (19%) de meest behandelde regio’s. Bovendien gaat ipro vooral over politieke (33%) en sociale geschiedenis (25%), epro over sociale (37%) en sportgeschiedenis (27%), en aankoop in de eerste plaats over politieke geschiedenis (42%), maar daarnaast ook relatief meer over muziek (15%), kunst (10%) en wetenschap (10%). En de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog? Die is met 14% inderdaad oververtegenwoordigd in het aanbod, maar Canvas schermt dus absoluut niet uitsluitend met Hitler en co.
Historische documentaires: meer dan verhalen?
Zijn documentaires goede geschiedenisleraars? Kunnen ze het persoonlijke en tastbare van een dramatische vertelling overstijgen om te komen toteen gedegen en kritische analyse? Presenteren ze het verleden als een proces dat vastligt en kenbaar is, of confronteren ze de kijker met de problemen van de geschiedenis, namelijk interpretatie en representatie? Ik analyseerde 10 relevante geschiedenisprogramma’s om dit na te gaan. Reeksen als Histories (1997-2005),Publiek geheim (o.a. 2010) en Kinderen van de collaboratie (2017) willenin de eerste plaats een emotionele reactie opwekken: nieuwsgierigheid, spanning, empathie. Ze vertellen een realistisch en geloofwaardig verhaal, maar research, scenario en performance blijven buiten beeld. Keuzes van de makers rond inhoud en vorm - wat willen we vertellen en waarom zo? - worden nooit expliciet verantwoord.
Zulke dramatische strategieën zijn op zich niet problematisch. Identificatie met een personage kan tot kritische reflectie leiden, net zoals goede fictie ons doet stilstaan bij vragen en problemen. Toch houdt een doorgedreven realisme risico’s in. Een empathische reflex heeft mogelijk een kortere houdbaarheid dan inhoudelijke kritiek, omdat de betrokkenheid van het publiek sneller afneemt. Ook problematisch is het gemak waarmee de kijker zich van de thematiek kan distantiëren. In de context van de WOI-documentairereeks Niets is zwart-wit(2010) heb ik betoogd dat het verhaal zodanig realistisch als ‘vroeger’ wordt voorgesteld, bijvoorbeeld door het gebruik van reconstructies in zwart-wit, dat de reeks niets leert over de actuele relevantie van de oorlog. Geschiedenis wordt dan een reservoir voor spannende verhalen, maar geen inspiratiebron of spiegel voor onze hedendaagse maatschappij. Haar potentieel wordt zo maar ten dele benut.
Toch kunnen documentaires sterk verschillen van fictiefilms, in weerwil van wat bepaalde historici en filmwetenschappers daarover hebben beweerd.[1]Zo kan de nevenschikking van verschillende getuigenissen een vertelling meer gelaagd maken, zoals in veel programma’s gebeurt. Het stellen van vragen, in interviews of door een commentaarstem, verschuift de focus nog explicieter van het verhaal naar het onderzoek. Hoe beoordelen de ‘kinderen van de collaboratie’ bijvoorbeeld de naoorlogse repressie tegen collaborateurs? Hun analyses en interpretaties werpen, voorbij het dramatische verhaal, een licht op wat geschiedenis is: zelden objectief, maar daarom niet onwaar. Vragen, eerder dan antwoorden, maken het verschil tussen anekdotiek en geschiedenis.
Achter de schermen: makers en managers
Geschiedenis valt onder educatie, een basisopdracht van de VRT. Tegelijk moeten geschiedenisprogramma’s kijkcijfers halen, en dus aantrekkelijk en toegankelijk zijn. Hoe zijn de prioriteiten op dat vlak geëvolueerd? Wie maakte de keuzes rond inhoud en vorm, en waarom? Op basis van diverse interne documenten en interviews met een twintigtal makers en managers, suggereer ik in mijn scriptie het verband tussen productiestructuren enerzijds, en inhoudelijke en vormelijke keuzes anderzijds.
Histories werd tussen 1997 en 2005 gemaakt door een vaste redactie van historici en redacteurs. Inhoudelijke kwaliteit stond voorop en werd bewaakt door de eindredacteur. De afschaffing van Histories gebeurde deels uit economische en strategische overwegingen. Productie werd een zaak van programmering, dus van managers, en niet langer van redacteurs. Nieuwe programma’s moesten vormelijk innoverend zijn. Er volgden ‘formats’ met wedstrijden, reconstructies en bekende Vlamingen, zoals in De grootste Belg (2005), Keerpunt (2006) en Verloren land (2008). Recente producties als Wissel van de macht (2017) of internationale reeksen als The Vietnam War (2018) grijpen echter terug naar het oude recept: sober qua vorm en inhoudelijk relevant. Kinderen van de collaboratie volgt datzelfde spoor. De redactie geniet het vertrouwen van het netmanagement en maakte een deskundige, geëngageerde reeks. Hopelijk kan ze dat blijven doen.
[1]Robert Rosenstone vergeleek de historische documentaire met mainstream-Hollywoodfilms. Ook Robert Toplin beschouwde de documentaire als een ongeschikt medium voor geschiedenis. Zie Robert Rosenstone, Visions of the past. The challenge of film to our idea of history (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1995) en Robert Brent Toplin, ‘The filmmaker as historian,’ The American Historical Review 93, nr. 5 (1988).
Bibliografie
“About HWO.” History Workshop. Geraadpleegd 17.04.2018. http://www.historyworkshop.org.uk/about-us/.
“About the field.” National Council on Public History (NCPH). Geraadpleegd 17.04.2018. http://ncph.org/cms/what-is-public-history/.
Anderson, Benedict. Imagined communities: reflections on the origin and spread of nationalism.Londen: Verso, 2006.
Anderson, Benedict. “The nation and the origins of national consciousness.” In The ethnicity reader. Uitgegeven door Montserrat Guiberneau en John Rex, 56-63. Cambridge: Polity, 2010.
Appadurai, Arjun. Modernity at large: cultural dimensions of globalization. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1996.
“Bekijk het exclusiviteitscontract tussen VRT en Woestijnvis.” Het Nieuwsblad, 09.10.07. Geraadpleegd 14.06.18. https://www.gva.be/cnt/oid500620/archief-bekijk-het- exclusiviteitscontract-tussen-vrt-en-woestijnvis.
Biltereyst, Daniel. “Kunst-, cultuur- en educatieve programma’s: bedreigde categorieën of ultieme legitimatie?” In Publieke televisie in Vlaanderen. Een geschiedenis, uitgegeven door Alexander Dhoest en Hilde Van den Bulck, 247-74. Gent: Academia Press, 2007.
Bonte, Leo. “’Bollenstructuur’: de toekomst of de chaos.” De Standaard, 17.10.2007. Geraadpleegd 14.06.2018. https://www.standaard.be/cnt/r01ipe6q.
Bonte, Leo. “Canvas betaalt de rekening.” De Standaard, 16.10.2007. Geraadpleegd 14.06.2018. http://www.standaard.be/cnt/m01insdf.
Bonte, Leo. “Terug naar de slechte oude tijd.” De Standaard, 18.10.07. Geraadpleegd 14.06.18. http://www.standaard.be/cnt/sn1iqv9n.
179
Braudel, Fernand. “Histoire et sciences sociales: la longue durée.” Annales. Economies, sociétés, civilisations 13de jaargang, nr. 4 (1958): 725-53.
Cannadine, David. “Introduction.” In History and the media, uitgegeven door David Cannadine, 1-6. New York: Palgrave Macmillan, 2004.
Cauvin, Thomas. Public history: a textbook of practice. New York: Routledge, 2016.
Claes, Stijn. “De historische documentaire in het BRT-beleid 1970-1989.” Masterproef, Katholieke
Universiteit Leuven, 2008.
Corner, John. “Backward looks: mediating the past.” Media, culture and society 28, nr. 3 (2006): 466- 72.
de Groot, Jerome. Consuming history: historians and heritage in contemporary popular culture. Londen: Routledge, 2009.
de Groot, Jerome. “The genealogy boom: inheritance, family history and the popular historical imagination.” In The impact of history? Histories at the beginning of the twenty-first century, uitgegeven door Pedro Ramos Pinto en Bertrand Taithe, 21-33. Londen: Routledge, 2015.
De Hondt, Aron. “Geschiedenis in documentaire. Historische beeldvorming in de documentaires van de BRT - Dienst Wetenschappen.” Masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, 1995.
De Maesschalck, Edward. “Geschiedenis op televisie.” In Publieke televisie in Vlaanderen. Een geschiedenis, uitgegeven door Alexander Dhoest en Hilde Van den Bulck, 280-85. Gent: Academia Press, 2007.
de Preter, Jeroen. “'Van sommige collaborateurs kun je de fout wel begrijpen. Het is zoals bij die jihadi's, vandaag'.” Knack 44. 01/11/17.
“De Vlaming kijkt bijna drie uur per dag tv.” De Standaard. Geraadpleegd 11.04.2018. http://www.standaard.be/cnt/dmf20180410_03456879.
De Wever, Bruno en Roel Vande Winkel. “Sterke verhalen en foute uitvindingen. De historische speelfilm als geschiedenisfabriek.” In Filmsporen. Opstellen over film, verleden en geheugen, uitgegeven door Daniel Bilteryst en Christel Stalpaert, 198-212. Gent: Academia Press, 2007.
180
Donders, Karen en Caroline Pauwels. “De verkeerde kant van de telescoop: uiteenlopende visies op de publieke omroep.” In De VRT in de 21ste eeuw: overbodige luxe of maatschappelijke meerwaarde, uitgegeven door Karen Donders en Hilde Van den Bulck, 33-50. Antwerpen: University Press Antwerp, 2012.
Donders, Karen en Hilde Van den Bulck. “De beheersovereenkomst 2012-2016: niemand tevreden, niemand ongelukkig?.” In De VRT in de 21ste eeuw: overbodige luxe of maatschappelijke meerwaarde?, uitgegeven door Karen Donders en Hilde Van den Bulck, 117-31. Antwerpen: University Press Antwerp, 2012.
Downing, Taylor. “Bringing the past to the small screen.” In History and the media, uitgegeven door David Cannadine, 7-19. New York: Palgrave Macmillan, 2004.
Edgerton, Gary R. “Introduction: Television as Historian. A Different Kind of History Altogether.” InTelevision Histories. Shaping Collective Memory in the Media Age, uitgegeven door Gary R. Edgerton en Peter C. Rollins, 1-16. Lexington, KY: University Press of Kentucky, 2001.
“Een onvergetelijke dag.” VRT. Geraadpleegd 27.05.2018. https://www.vrt.be/nl/over-de- vrt/nieuws/2017/01/25/een-onvergetelijke-dag/.
Eitzen, Dirk. “Against the ivory tower: an apologia for ‘popular’ historical documentaries.” In New Challenges for documentary, uitgegeven door Alan Rosenthal en John Corner, 409-18. Manchester: Manchester University Press, 2005.
Gansemans, Erika. “Geschiedenis op de Vlaamse televisie, 1953-1973. Een kwantitatief onderzoek. Een casusanalyse: politiek-, economisch- en sociaalhistorische NIR-BRT-programma’s m.b.t. de nieuwste geschiedenis.” Masterproef, Universiteit Gent, 1991.
Govaerts, Bert. “Geschiedenis op televisie: hoe archiefbeelden de waarheid kunnen liegen.”Tijdingen uit Leuven, nr. 3 (2007): 10-3.
Gray, Ann en Erin Bell. History on television. Londen: Routledge, 2013.
181
Gray, Ann en Erin Bell. “History on television. Charisma, narrative and knowledge,” European Journal of Cultural Studies 10, nr. 1 (2007): 113-133.
Grossman, James en Jason Steinhauer. “Historians and public culture: widening the circle of advocacy.” Perspectives on history (2014). Geraadpleegd 8.01.2018. https://www.historians.org/publications-and-directories/perspectives-on…- 2014/historians-and-public-culture.
Hartley, John. Television truths. Malden: Blackwell Publishing, 2008.
Hagedoorn, Berber. “De poëtica van de verbeelding van geschiedenis op broadcast televisie. De
casus van Andere tijden sinds 2000.” Tijdschrift voor Mediageschiedenis 20, nr. 1 (2017): 78-114. Hendy, David. Public service broadcasting. Londen: Palgrave Macmillan, 2013.
“History from below.” Making History (Institute of Historical Research). Geraadpleegd 18.04.2018. http://www.history.ac.uk/makinghistory/themes/history_from_below.html.
“Hoeveel mensen werken er bij de VRT?.” VRT. Geraadpleegd 14.06.2018. https://www.vrt.be/nl/over-de-vrt/financien/hoeveel-mensen-werken-er-bi….
Humphries, Steve. “Oral history on television: a retrospection.” Oral History 36, nr. 2 (2008): 99-106. Hunt, Lynn. Writing history in the global era. New York: W.W. Norton & Company, 2014.
Hunt, Tristram. “Reality, identity and empathy. The changing face of social history television.” Journal of Social History 39, nr. 3 (2006): 843-58.
Isaacs, Jeremy. “All our yesterdays.” In History and the media, uitgegeven door David Cannadine, 34- 50. New York: Palgrave Macmillan, 2004.
Jones, Gareth Stedman. “Obituary: Raphael Samuel.” The Independent. Geraadpleegd 17.04.2018. https://www.independent.co.uk/incoming/obituary-raphael-samuel-5588939….
182
Kershaw, Ian. “The past on the box: strenghts and weaknesses.” In History and the media, uitgegeven door David Cannadine, 118-23. New York: Palgrave Macmillan, 2004.
Knevel, Paul en Joke Turpijn. “’Dat is wel eens anders geweest!’ Geschiedenis op de Nederlandse televisie.” BMGN - Low Countries Historical Review 130, nr 1 (2015): 87-106
Korte, Barbara en Sylvia Paletschek. “Geschichte in populären Medien und Genres: vom historischen Roman zum Computerspiel.” In History Goes Pop. Zur Repräsentation von Geschichte in populären Medien und Genres, uitgegeven door Barbara Korte en Sylvia Paletschek, 9-60. Bielefeld: Transcript- Verlag, 2015.
Lersch, Edgar. “Zur Entwicklung dokumentarischer Formen der Geschichtsvermittlung im öffentlich- rechtlichen Fernsehen der Bundesrepublik.” In History Goes Pop. Zur Repräsentation von Geschichte in populären Medien und Genres, uitgegeven door Barbara Korte en Sylvia Paletschek, 167-90. Bielefeld: Transcript-Verlag, 2015.
Luvigsson, David. “The historian-filmmaker’s dilemma. Historical Documentaries in Sweden in the Eraof Häger and Villius.” PhD diss., Uppsala University, 2003.
McArthur, Colin. Television and history. Londen: British Film Institute, 1978.
Neckers, Jan. “Televisie en documentaires: de grote illusie.” In Communicatie. Tijdschrift voor
massamedia en cultuur 19, nr. 2 (1989): 40-8.
Nichols, Bill. Introduction to documentary. Bloomington: Indiana University Press, 2010.
Nichols, Bill. Representing reality: issues and concepts in documentary. Bloomington: Indiana University Press, 1991.
O’Connor, John. “Historical analysis, stage one: content, production, and reception.” In New challenges for documentary, uitgegeven door Alan Rosenthal en John Corner, 382-96. Manchester: Manchester University Press, 2005.
“Over het IPG.” Instituut voor Publieksgeschiedenis (IPG). Geraadpleegd 08.01.2018. http://www.ipg.ugent.be/nl/ipg.
183
Paulussen, Steve, Koen Panis en Hilde Van den Bulck. “De Vlaming en de VRT. De ‘normaliteit’ van een publieke omroep.” In Een VRT voor morgen of morgen geen VRT meer?. Uitgegeven door Tim Raats, Hilde Van den Bulck en Leen d’Haenens, 63-84. Kalmthout: Pelckmans Pro, 2016.
Raats, Tim, Hilde Van den Bulck en Leen d’Haenens. “’Een hoop gedoe om niets?’ De beheersovereenkomst als basis voor een slagvaardige publieke omroep op lange termijn?.” In Een VRT voor morgen of morgen geen VRT meer?, uitgegeven door Tim Raats, Hilde Van den Bulck en Leen d’Haenens, 201-18. Kalmthout: Pelckmans Pro, 2016.
Raats, Tim, Hilde Van den Bulck en Leen d’Haenens. “’Een VRT voor morgen, of morgen geen VRT meer?’ De publieke omroep tussen politiek, publiek, partners en concurrenten.” In Een VRT voor morgen, of morgen geen VRT meer?, uitgegeven door Tim Raats, Hilde Van den Bulck en Leen d’Haenens, 9-25. Kalmthout: Pelckmans Pro, 2016.
Raspoet, Erik “’Zelfs het verzet reageerde positief’.” Knack 51. 20.12.17-02.01.18.
Reynebeau, Marc en Bart Brinckman. “De Tweede Wereldoorlog is bijna voorbij.” De Standaard
16.09.2017.
Rosenstone, Robert A. “Space for the bird to fly.” In Manifestos for history, uitgegeven door Keith Jenkins, Sue Morgan en Alun Munslow, 11-18. New York: Routledge, 2007.
Rosenstone, Robert A. Visions of the past. The challenge of film to our idea of history. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1995.
Saeys, Frida. “Statuut, organisatie en financiering van de openbare televisieomroep in Vlaanderen.” In Publieke televisie in Vlaanderen. Een geschiedenis, uitgegeven door Alexander Dhoest en Hilde Van den Bulck, 23-51. Gent: Academia Press, 2007.
Samuel, Raphael. Theatres of memory: past and present in contemporary culture. Londen: Verso, 1994.
Schama, Simon. “Television and the trouble with history.” In History and the media, uitgegeven door David Cannadine, 20-33. New York: Palgrave Macmillan, 2004.
184
Seaton, Jean. “Writing the history of broadcasting.” In History and the media, uitgegeven door David Cannadine, 141-59. New York, Palgrave Macmillan, 2004.
Seghers, Wim. “Audiovisuele geschiedschrijving. De verbeelding van het verleden op televisie. Case study: Boulevard, historische documentaires op de BRTN.” Masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, 1995.
Theerlyck, Sarah. “’Belga Sport’ ziet kritisch succes nu ook vertaald in kijkcijfers.” De Morgen, 20.04.2009. Geraadpleegd 30.07.2018. https://www.gopress.be/nl/search-article.
Theuwissen, Dries. “Uitgebeeld verleden. Geschiedenis op de Vlaamse televisie (1953-1974).” Masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, 2002.
Tucker, Aviezer. “Historiographic revision and revisionism: the evidential difference.” In Past in the making: historical revisionism in Central Europe after 1989, uitgegeven door Michal Kopecek, 1-14. Boedapest: Central European University Press, 2008.
van den Berghe, Jan. Vergeten vrouwen. Een tegendraadse kroniek van België. Antwerpen: Uitgeverij Polis, 2016.
Van den Bulck, Hilde. “Een blik achteruit: de publieke omroep in Vlaanderen in historisch perspectief.” In De VRT in de 21ste eeuw: overbodige luxe of maatschappelijke meerwaarde?, uitgegeven door Karen Donders en Hilde Van den Bulck, 19-32. Antwerpen: University Press Antwerp, 2012.
Van den Bulck, Hilde en Alexander Dhoest. “Programmering: het precaire evenwicht tussen informatie, educatie, cultuur en ontspanning.” In Publiek televisie in Vlaanderen: een geschiedenis, uitgegeven door Alexander Dhoest en Hilde Van den Bulck, 173-97. Gent: Academia Press, 2007.
Van den Bulck, Hilde, Tim Raats en Leen d’Haenens. “De VRT gebenchmarkt. Organisatie, aanbod, financiering en bereik.” In Een VRT voor morgen of morgen geen VRT meer?, uitgegeven door Tim Raats, Hilde Van den Bulck en Leen d’Haenens, 107-31. Kalmthout: Pelckmans Pro, 2016.
185
Vanden Daelen, Veerle. “22 jaar oorlog op de BRT. Geschiedenis van ‘Productiekern Wereldoorlog II’ (1970-1991).” Masterproef, Universiteit Gent, 2000.
Van Roe, Piet. “Voorwoord.” In De VRT in de 21ste eeuw: overbodige luxe of maatschappelijke meerwaarde?, uitgegeven door Karen Donders en Hilde Van den Bulck, 7-8. Antwerpen: UPA, 2012.
Vos, Chris. Bewegend verleden. Inleiding in de analyse van films en televisieprogramma’s. Amsterdam: Boom, 2004.
Vos, Chris. Het verleden in bewegend beeld. Een inleiding in de analyse van audiovisueel materiaal. Houten: De Haan, 1991.
VRT Communicatie. Brave Little Belgium – Persdossier juli 2014. Geraadpleegd 24.07.2018. https://communicatie.canvas.be/brave-little-belgium.
Wood, Michael. “The humanities and public service broadcasting: a history film-maker’s view.” In The impact of history? Histories at the beginning of the twenty-first century, uitgegeven door Pedro Ramos Pinto en Bertrand Taithe, 46-69. Londen: Routledge, 2015.
Woodhead, Leslie. “Dramatised documentary.” In New challenges for documentary, uitgegeven door Alan Rosenthal en John Corner, 475-84. Manchester: Manchester University Press, 2005.
