De psychiatrische patiënt aan het stuur van zijn behandeling.
Samen kiezen in de zorg: een nieuw patiëntenrecht?
Elke dag maken we keuzes, zowel op basis van informatie als op basis van onze eigen ervaringen en voorkeuren. Samen kiezen in de zorg, ook wel gezamenlijke besluitvorming of shared decision making genoemd, is een nieuw overlegmodel waarbij het maken van keuzes centraal staat. Hulpverlener en patiënt maken samen een keuze, niet alleen op basis van de wetenschappelijke kennis van de hulpverlener, maar ook op basis van de ervaringskennis, de waarden en voorkeuren van de patiënt en zijn omgeving. Er is nood aan een nieuw patiëntenrecht om deze keuzebegeleiding en keuze-informatie te garanderen.
Het belang van keuzes in de zorg
Onze medische kennis is voortdurend in ontwikkeling. Dankzij deze medische vooruitgang zijn er vandaag voor psychische problemen meerdere behandelingen mogelijk. Er is niet langer sprake van één behandeling die in alle omstandigheden de beste keuze is. Zo kan een ernstige depressie zowel behandeld worden via medicatie, psychotherapie, sociale ondersteuning of een combinatie hiervan. De behandeling kan aan huis, via de huisarts, in een centrum voor geestelijke gezondheidszorg, via daghospitalisatie of via opname in een psychiatrische afdeling van een algemeen of een psychiatrisch ziekenhuis. Elk van die behandelmogelijkheden heeft voordelen, nadelen en risico’s. De keuze voor een bepaalde behandeling mag niet alleen bepaald worden door de wetenschappelijke inzichten van de hulpverlener. De voorkeur van de patiënt en zijn omgeving spelen eveneens een belangrijke rol in de keuze voor een bepaalde behandeling. Patiënten verwachten vandaag meer dan enkel informatie. Ze verwachten ook echte betrokkenheid bij het maken van de voor hen relevante keuzes.
Gezamenlijke besluitvorming: een nieuw overlegmodel
Gezamenlijke besluitvorming vertrekt vanuit de relatie tussen hulpverlener en patiënt waarbij zowel ‘informatie’ als ‘gedeelde besluitvorming’ centraal staan. Dit nieuwe overlegmodel houdt het midden tussen twee andere vormen van besluitvorming bij medische behandelingen. In het ‘oude’ paternalistische model kiest de arts in de plaats van de patiënt. Als deskundige weet de arts wat best is voor zijn patiënt. In een consumentenmodel geeft de arts informatie vanuit zijn expertise. De volle verantwoordelijkheid voor de keuze ligt bij de patiënt. Bij gezamenlijke besluitvorming is er sprake van ‘twee experten’, waarbij de patiënt gezien wordt als ervaringsdeskundige. Dit nieuwe overlegmodel, ontwikkeld bij de behandeling van personen met kanker, wordt ondertussen met succes toegepast bij de behandeling van personen met psychische problemen.
Aan het stuur van de eigen behandeling
Psychiatrisch patiënten willen net als alle andere patiënten betrokken worden bij behandelkeuzes. Een sterkere betrokkenheid en een betere inschatting van de voor- en nadelen leidt tot een sterker gevoel van ‘eigen regie’ en dus tot hogere tevredenheid. Niet de hulpverlener maar de patiënt zit aan het stuur van zijn behandelkeuzes.
Gezamenlijke besluitvorming kan enkel slagen indien de keuzevaardigheid van patiënten ondersteund en begeleid wordt en indien hulpverleners beschikken over de nodige gespreksvaardigheid. Deze benadering sluit nauw aan bij een nieuwe visie op lichamelijke, psychische of sociale beperkingen. Alle burgers, ook personen met psychische beperkingen, willen participeren in belangrijke beslissingen en zo sturing geven aan hun leven.
De huidige Wet Patiëntenrechten
Vandaag heeft elke patiënt recht op geïnformeerde toestemming (informed consent) voor elke behandeling. Volgens de Wet Patiëntenrechten heeft die informatie niet enkel betrekking op het doel en de financiële gevolgen van de behandeling, maar ook op de risico’s van de mogelijke behandelingsalternatieven. De hulpverlener die deze informatie niet of niet correct geeft, kan hiervoor aansprakelijk gesteld worden als de patiënt schade lijdt.
Vergelijkend onderzoek
Uit een vergelijkend onderzoek tussen Belgische, Franse en Nederlandse wetgeving en rechtspraak blijkt duidelijk dat het recht op geïnformeerde toestemming niet meer voldoet. Het richt zich te eenzijdig op de vraag naar de toestemming en te weinig op de noodzaak van keuze-informatie. De huidige patiëntenwet sluit bovendien personen met ernstige psychische problemen uit indien de behandelaar van oordeel is dat ze feitelijk ‘wilsonbekwaam’ zijn. Nochtans blijkt die patiënt meestal wel bekwaam te zijn om keuzes te maken wanneer hij de nodige ondersteuning van familie en omgeving krijgt en een gepaste begeleiding door de behandelaar.
Wat als het fout gaat?
Als de behandelaar vandaag het recht op geïnformeerde toestemming schaadt, leidt dit uiterst zelden tot een gepaste schadevergoeding. De patiënt moet niet alleen bewijzen dat de behandelaar een fout heeft gemaakt, hij moet ook bewijzen dat hij een andere keuze zou gemaakt hebben indien hij wel correcte informatie had gekregen. Deze bewijsvoering blijkt in de praktijk quasi onmogelijk.
Gezamenlijke besluitvorming als nieuw patiëntenrecht
We stellen daarom voor om gezamenlijke besluitvorming als een nieuw patiëntenrecht te formuleren. Deze gezamenlijke besluitvorming treedt niet in de plaats van geïnformeerde toestemming, ze gaat eraan vooraf. Elke patiënt heeft het recht op alle relevante keuze-informatie en ondersteuning. Gezamenlijke besluitvorming op deze manier inschuiven in de bestaande Wet Patiëntenrechten is geen revolutie, maar wel een evolutie die recht doet aan het groeiende belang van keuze-informatie. Het respect voor de autonome keuze van de patiënt is een basiswaarde. Het waarborgt dat ook de patiënt met een psychische kwetsbaarheid zijn behandelkeuzes stuurt.
Bibliografie
ABERKANE, P, La réparation du dommage médical et sa jurisprudence, Brussel, Larcier, 2013, 371 p.
AMPE, S., SEVENANTS, A., COPPENS, E., SPRUYTTE, N., SMETS, T., DECLERCQ, A. en VAN AUDENHOVE, C., "Study protocol for we DECide: implementation of advance care planning for nursing home residents with dementia", 2015, 1156-1168.
AMPE, S., SEVENANTS, A., SMETS, T., DECLERCQ, A. en VAN AUDENHOVE, C., "Advance care planning for nursing home residents with dementia: Influence of ‘we DECide’ on policy and practice", Patient Education and Counseling 2016, 139-146.
APPELBAUM, P. S. en GRISSO, T., "Assessing Patients Capacities to Consent to Treatment", The New England Journal of Medicine 1988, 1635-1638.
AUDULV, A., ASPLUND, K. en NORBERGH, K. G., "Who is in charge? The role of responsibility attribution in self-management among people with chronic illness", Patient Education and Counseling 2010, 94.
BACACHE, M., "L'obligation d'information du médecin", Médecine & Droit 2005, 3-9.
BAEYENS, S., "De theorie van het verlies van een kans vanuit een rechtsvergelijkend perspectief" Indicatieve tabel 2016 / Tableau indicatif 2016, Brugge, Die Keure / La Charte, 2017, 101-124.
BÄHLER, M. en OOSTERVELD, H, "SamenKeuzesMaken, gereedschap voor shared decision making in de GGZ", Kwaliteit in Zorg 2013, 16-18.
BAK, M., DOMEN, P. en J., Van Os, Innovatief leerboek persoonlijke psychiatrie: terug naar de essentie, Leusen, Diagnosis Uitgevers, 2017, 575 p.
BÄR DEUCHER, A., HENGARTNER, M. P., KAWOHL, W., KONRAD, J., PUSCHNER, B., CLARKE, E., SLADE, M., DEL VECCHIO, V., SAMPOGNA, G., ÉGERHÁZI, A., SÜVEGES, Á, KROGSGAARD BORDING, M., MUNK-JØRGENSEN, P. en RÖSSLER, W., "Participation in medical decision-making across Europe: An international longitudinal multicenter study", European Psychiatry 2016, 39-46.
BARRY, M. en EDGMAN - LEVITAN, S., "Shared Decision Making — The Pinnacle of Patient-Centered Care", The New England Journal of Medicine 2012, 780-781.
BEAUCHAMP, T. L. en CHILDRESS, J. F., Principles of biomedical ethics, New York, Oxford university press, 2001, XI + 454 p.
BERGOIGNAN-ESPER, C en SARGOS, P., Grands Arrêts. Les grands arrêts du droit de la santé, Parijs, Dalloz, 2016, xi + 733 p.
BIRKELAND, S. F., "Informed Consent Obtainment, Malpractice Litigation, and the Potential Role of Shared Decision-making Approaches", European Journal of Health Law 2017, 264-284.
BOCKEN, H., BOONE, I. en KRUITHOF, M., Inleiding tot het schadevergoedingsrecht. Buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 270 p.
BOONE, I., "Informatieverplichting van de zorgvuldige arts met betrekking tot zeldzame risico’s (noot onder Cass. 26 juni 2009)", NJW 2009, 815-816.
BRASSELET, R., "La sanction du défaut d'information du patient au regard de l'arrêt du 9 février 2012", Journal International de Bioéthique 2015, 37-45.
BRODERICK, A., The Long and Winding Road to Equality and Inclusion for Persons with Disabilities : The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Antwerpen, Intersentia, 2015, xx + 443 p.
BROER, T., NIEBOER, A. en BAL, R., "Quest for client autonomy in improving long‐term mental health care", International Journal of Mental Health Nursing 2010, 385-393.
BROER, T., NIEBOER, A. en BAL, R., "Mutual powerlessness in client participation practices in mental health care", Health Expectations 2014, 186-196.
BRUNET, N., "Défaut d’information préalable: présomption de la souffrance morale et préjudice d’impréparation", Médecine & Droit 2017, 11-14.
CALLENS, S., VERMOTE, A. en MARTENS, L., "De patiënt in de gezondheidszorg en medische aansprakelijkheid" in S. CALLENS en J. PEERS (eds.), Organisatie van de gezondheidszorg (tweede editie), Mortsel, Intersentia, 2008, 559-637.
CALLENS, S., VOLBRAGT, I. en NYS, H., Kostenbesparende richtlijnen, kwaliteitsvolle zorg en medische aansprakelijkheid, Antwerpen, Intersentia, 2006, xvii + 283 p.
CALLEWAERT, V., "La preuve de la bonne exécution du devoir d'information du patient : la révolution copernicienne?" in I. LUTTE (eds.), États généraux du droit médical et du dommage corporel, Limal, Anthemis, 2016, 7-39.
CHARLES, C., GAFNI, A. en WHELAN, T., "Shared decision-making in the medical encounter: What does it mean? (or it takes at least two to tango)", Social Science & Medicine 1997, 681-692.
CLEVER, L. Sarah, FORD, E. Daniel, RUBENSTEIN, V. Lisa, ROST, M. Kathryn, MEREDITH, S. Lisa, SHERBOURNE, D. Cathy, WANG, J. Nae-Yuh, ARBELAEZ, A. Jose en COOPER, A. Lisa, "Primary Care Patients’ Involvement in Decision-Making Is Associated With Improvement in Depression", Medical Care 2006, 398-405.
CORGAS-BERNARD, C., "Chronique de responsabilité civile médicale", Médecine & Droit 2012, 29-41.
CORGAS-BERNARD, C. en PIERRE, P., "L'obligation d'information du médicin et le consentement éclairé du patient. Rapport de synthèse" in B. DUBUISSON (ed.), L'indemnisation des victimes d'accidents médicaux en Europe, Brussel, Bruylant, 2015, 205-221.
CORNELIS, C., "Het bewijs van 'informed consent' door een toestemmingsformulier", T.Gez. 2017-18, 48-54.
CORNELIS, C., "'The story continues': de bewijslast inzake 'informed consent' van de patiënt", T.Gez. 2017-18, 57-63.
COULTER, A., EDWARDS, A., ENTWISTLE, V. A., KRAMER, G., NYE, A., THOMSON, R. en WALKER, E., "Shared decision making in the UK: Moving towards wider uptake", Zeitschrift fuer Evidenz, Fortbildung und Qualitaet im Gesundheitswesen 2017, 99-103.
COULTER, A., HARTER, M., MOUMJID-FERDJAOUI, N. en PERESTELO-PEREZ, L., "European Experience with Shared Decision Making", The International Journal of Person Centered Medicine 2015, 9-14.
D'ESPALLIER, A., WOUTERS, J. en SOTTIAUX, S., De doorwerking van het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap, Mortsel, Intersentia, 2014, ix + 141 p.
D'HAESE, R., "Medische contracten in het licht van het recht op eerbied voor de fysieke integriteit: de informed consent-vereiste als raakpunt", TBBR 2010, 430-475.
D'HAESE, R., "De verplichting van de arts tot het verstrekken van afdoende informatie omtrent de risico’s (noot onder Cass. 26 juni 2009)", TBBR 2012, 313-316.
D'HAESE, R. en PUT, J., De rechtspositiebepaling en –bescherming van de cliënt in de zorgverlening, Leuven, Steunpunt Welzijn Volksgezondheid en Gezin, 2015, 102 p.
DE GROVE-VALDEYRON, N., "La directive sur les droits des patients en matière de soins de santé transfrontaliers: véritable statut juridique européen du patient ou simple clarification d'un régime de mobilité?", Revue trimestrielle de droit européen 2011, 299-327.
DE HERT, M. en WAMPERS, M., "Juridische aspecten in België" in I. HEIN en A. HONDIUS (eds.), Wilsbekwaamheid in de medische praktijk, Utrecht, De Tijdstroom, 2018, 29-45.
DE JAEGERE, V., DE SMET, A., DE COSTER, I. en VAN AUDENHOVE, C., Starterskit voor Betere GGZ: visie en methodieken, Leuven, Lucas, 2010, 36 p.
DEBARRE, J. M., "Consentement à l’acte médical en droit. Un état des lieux", Médecine & Droit 2017, 57-69.
DELBEKE, E., "De informatieplicht over de relevante risico's van een medische ingreep: draagwijdte, determinerende factoren en gevolgen bij miskenning", T.Gez. 2007-08, 355-369.
DELBEKE, E., Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Mortsel, Intersentia, 2012, xxi + 1247 p.
DELLA FINA, V., CERA, R. en PALMISANO, G., The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities: A Commentary, Cham, Springer International Publishing, 2017, p.
DEVROE, W., Rechtsvergelijking in een context van europeanisering en globalisering, Leuven, Acco, 2010, 298 p.
DIEFENBACH, M., MILLER-HALEGOUA, S. en BOWEN, D.J., Handbook of Health Decision Science, New York, NY, New York, NY : Springer New York : Imprint Springer, 2016, xiv + 377 p.
DIJKHOFFZ, W., "Het recht op informatie en geïnformeerde toestemming", T.Gez. 2003-04, 104-120.
DONNELLY, M., Healthcare Decision-Making and the Law. Autonomy, Capacity and the Limits of Liberalism, New York, Cambridge University Press, 2010, xxiv + 320 p.
DRAKE, R. E., CIMPEAN, D. en TORREY, W. C., "Shared decision making in mental health: prospects for personalized medicine", Dialogues in clinical neuroscience 2009, 455.
DUBUISSON, B., CALLEWAERT, V., DE CONINCK, B. en GATHEM, G., Le fait générateur et le lien causal, Brussel, Larcier, 2009, 1074 p.
DUNCAN, G. N., AHMED, A. O., MABE, P. A., ANDERSON, B., FENLEY, G. en ROLLOCK, M., "Shared Decision-Making" in N. SINGH, J. W. BARBER en S. VAN SANT (eds.), Handbook of Recovery of Inpatient Psychiatry, Switzerland, Springer, 2016, 99-123.
DURAND, M. A., MOULTON, B., COCKLE, E., MANN, M. en ELWYN, G., "Can shared decision-making reduce medical malpractice litigation? A systematic review", BMC Health Services Research 2015.
EHRLICH, C. en DANNAPFEL, P., "Shared decision making: People with severe mental illness experiences of involvement in the care of their physical health", Mental Health & Prevention 2017, 21-26.
ELWYN, G., BARR, P. J., GRANDE, S. W., THOMPSON, R., WALSH, T. en OZANNE, E. M., "Developing CollaboRATE: a fast and frugal patient-reported measure of shared decision making in clinical encounters", Patient Education and Counseling 2013, 102-7.
ELWYN, G., COCHRAN, N. en PIGNONE, M., "Shared Decision Making-The Importance of Diagnosing Preferences", JAMA internal medicine 2017, 1239.
ELWYN, G., EDWARDS, A. en THOMPSON, R.. Shared decision making in health care. Archieving evidence-based patient choice, Oxford, Oxford University Press, 2016, xxi + 309 p.
ELWYN, G., FROSCH, D. L. en KOBRIN, S., "Implementing shared decision-making: consider all the consequences", Implementation Science 2016, 114.
ELWYN, G., FROSCH, D. L., THOMSON, R., JOSEPH-WILLIAMS, N., LLOYD, A., KINNERSLEY, P., CORDING, E., TOMSON, D., DODD, C., ROLLNICK, S., EDWARDS, A. en BARRY, M., "Shared Decision Making: A Model for Clinical Practice", Journal of General Internal Medicine 2012, 1361-1367.
ELWYN, G., QUINLAN, C., MULLEY, A., AGORITSAS, T., VANDVIK, P. en GUYATT, G., "Trustworthy guidelines - excellent; customized care tools - even better", BMC Medicine 2015.
ENGBERTS, D. P. en KALKMAN-BOGERD, L. E., Leerboek gezondheidsrecht, Houten, Bohn, Stafleu, Van Loghum, 2017, xix + 421 p.
ENGBERTS, D. P., VAN DEN ENDE, T. A. M. , KALKMAN-BOGERD, L. E. en LINDERS, J. J. M. , Gezondheidsrecht: tekst en commentaar, Deventer, Wolters Kluwer, 2017, XXX + 2221 p.
ENTWISTLE, V. A. en WATT, I. S., "Treating Patients as Persons: A Capabilities Approach to Support Delivery of Person-Centered Care", The American Journal of Bioethics 2013, 29-39.
ENTWISTLE, V. A. en WATT, I. S., "Broad versus narrow shared decision making: Patients' involvement in real word contexts" in G. ELWYN, A. EDWARDS en R. THOMPSON (eds.), Shared decision making in health care. Archieving evidence-based patient choice, Oxford, Oxford University Press, 2016, 7-12.
FABER, M., HARMSEN, M., VAN DER BURG, S. en VAN DER WEIJDEN, T., Gezamenlijke besluitvorming & zelfmanagement. Een literatuuronderzoek naar de effectiviteit en naar de voorwaarden voor succes, Nijmegen, IQ Healthcare, 2013, 87 p.
FADEN, R., BEAUCHAMP, T. en KING, N., A history and theory of informed consent, New York, Oxford university press, 1986, 392 p.
FLYNN, K., SMITH, M. en VANNESS, D., "A typology of preferences for participation in healthcare decision making", Social Science & Medicine 2006, 1158.
FOUNDATION, The Health, Helping people share decision making. A review of evidence considering whether shared decsion making is worthwhile., London, The Health Foundation, 2012, 68 p.
FRANSE, A.M., "Vergoeding van integriteitsschade", Nederlans tijdschrift voor gezondheidsrecht 2015, 12-19.
GENICOT, G., "Le dommage consécutif à un manquement au devoir d'information du médecin: une valse à trois temps" Droit médical et dommage corporel, Limal, Anthemis, 2014, 77-125.
GENICOT, G., Droit médical et biomédical, Brussel, Larcier, 2016, 1020 p.
GENICOT, G., "Blouses blanches et robes noires: ce que le droit attend des médecins" in S. BOUFFLETTE (ed.), Les responsabilités professionnelles, Limal, Anthemis, 2017, 145-268.
GEZIN, Strategische Adviesraad Welzijn Gezondheid. Advies. Vlaams Charter van de rechten van de cliënt/patiënt, 2017.
GIESEN, I. en ENGELHARD, E., "Medical Liablity in the Netherlands" in B. A. KOCH (eds.), Medical Liability in Europe. A Comparison of Slected Jurisdictions, Berlijn, De Gruyter, 2011, 361-410.
GIESEN, Ivo, Herstel als er (juridisch) geen schade is: ‘integriteitsschade’, 2014, 43-68 p.
GIRER, M., "La qualification juridique du consentement aux soins: accord contractuel, droit fondamental de la personne?" in A. LAUDE (ed.), Consentement et santé, Parijs, Dalloz, 2014, 55-75.
GLANSDORFF, F., Les obligations d'information, de renseignement, de mise en garde et de conseil, Brussel, Larcier, 2006, 398 p.
GLANSDORFF, F., "noot onder Cass. 25 juni 2015", RGAR 2015, 15219.
GOFFIN, T., "Toestemming in het medisch recht: een nieuwe lezing van een oud probleem", RW 2007-08, 1306-1317.
GOFFIN, T., "Het einde van geïnformeerde toestemming. Als medische noodzakelijkheid de regels bepaalt. (noot onder EHRM 7 oktober 2008, Bogumil v. Portugal)", T.Gez. 2010-11, 32-47.
GOFFIN, T., De professionele autonomie van de arts. De rechtspositie van de arts in de artspatiëntrelatie, Brugge, Die Keure, 2011, 494 p.
GORDON, G. H., JOOS, S. K. en BYRNE, J., "Physician expressions of uncertainty during patient encounters", Patient Education and Counseling 2000, 59.
GOUT, O. en PORCHY-SIMON, S., "L'obligation d'information du médicin et le consentement éclairé du patient. Rapport français" in B. DUBUISSON (eds.), L'indemnisation des victimes d'accidents médicaux en Europe, Brussel, Bruylant, 2015, 141-157.
GRIM, K., ROSENBERG, D., SVEDBERG, P. en SCHÖN, U. K., "Shared decision-making in mental health care-A user perspective on decisional needs in community-based services", International Journal of Quality Studies on Health and Well-Being 2016, 30563.
HAMANN, J., PARCHMANN, A., SASSENBERG, N., BRONNER, K., ALBUS, M., RICHTER, A., HOPPSTOCK, S. en KISSLING, W., "Training patients with schizophrenia to share decisions with their psychiatrists: a randomized-controlled trial", The International Journal for Research in Social and Genetic Epidemiology and Mental Health Services 2017, 175-182.
HÄRTER, M., MOUMJID, N., CORNUZ, J., ELWYN, G. en VAN DER WEIJDEN, T., "Shared decision making in 2017: International accomplishments in policy, research and implementation." in Zeitschrift fuer Evidenz, Fortbildung und Qualitaet im Gesundheitswesen, 1-5, 2017.
HARTLIEF, T., "Het Nederlandse aansprakelijkheidsrecht op de drempel van 2015" in T. VANSWEEVELT en B. WEYTS (eds.), Actuele ontwikkelingen in het aansprakelijkheidsrecht en verzekeringsrecht, Mortsel, Intersentia, 2015, 269-297.
Haute Autorité de SANTÉ , Décision médicale partagée. Patient et professionnels de santé: décider ensemble, HAS, 2013, 74 p.
HEEREN, T. J. en VAN ESTERIK, A. C., "Nieuwe verhoudingen in de geestelijke gezondheidszorg: aanspraak op de brede competenties van de psychiater", Tijdschrift voor psychiatrie 2014, 595-596.
HENDRIKS, A. C., GERARDS, J. H. en KOFFEMAN, N. R. , "Zelfbeschikking in het overige (gezondheids)recht" in ZONMW (ed.), Achtergrondstudies. Zelfbeschikking in de zorg, Den Haag, ZonMw, 2013, 95-110.
HENDRIKS, A., HUBBEN, J. H., LEGEMAATE, J. en SLUIJTERS, B., "Een variabele standaard van wilsbekwaamheid?" in G. DEN HARTOGH (ed.), Grondrechten in de gezondheidszorg: liber amicorum voor prof. mr. J.K.M. Gevers, Houten, Bohn Stafleu van Loghum, 2010, 113-122.
HENDRIX, L. G. J., "Causaliteitsonzekerheid bij informed consent. Beschouwingen naar aanleiding van Chester v. Afshar", Nederlands tijdschrift voor gezondheidsrecht 2007.
HONDIUS, E., The development of medical liability, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, xi + 220 p.
JESTE, D. V., DEPP, C. A. en PALMER, B.W., "Magnitude of Impairment in Decisional Capacity in People With Schizophrenia Compared to Normal Subjects: An Overview", Schizophrenia Bulletin 2006, 121-128.
JOOSTEN, E. A. G., DEFUENTES-MERILLAS, L., DE WEERT, G. H., SENSKY, T., VAN DER STAAK, C. P. F. en DE JONG, C. A. J., "Systematic Review of the Effects of Shared Decision-Making on Patient Satisfaction, Treatment Adherence and Health Status", Psychotherapy and Psychosomatics 2008, 219-226.
JOSEPH- WILLIAMS, N., ELWYN, G. en EDWARDS, A., "Knowledge is not power for patients: a systematic review and thematic synthesis of patient-reported barriers and facilitators to shared decision making", Patient Education and Counseling 2014, 291-309.
JOSEPH-WILLIAMS, N. E., LLOYD, A., EDWARDS, A., STOBBART, L., TOMSON, D., MACPHAIL, S., DODD, C., BRAIN, K., ELWYN, G. en THOMSON, R., "Implementing shared decision making in the NHS: lessons from the MAGIC programme", BMJ 2017.
KING, J. en MOULTON, B., "Rethinking Informed Consent: The Case for Shared Medical Decision-Making", American Journal of Law & Medicine 2006, 429-501.
KOCH, B. A., Medical Liability in Europe. A Comparison of Slected Jurisdictions, Berlijn, De Gruyter, 2011, xliv + 701 p.
KONG, C., Mental Capacity in Relationship. Decision-Making, Dialogue, and Autonomy, New Yord, Cambridge University Press, 2017, xiii + 258 p.
LANGER, D. A., MOONEY, T. K. en WILLS, C. E., Shared Decision-Making for Treatment Planning in Mental Health Care: Theory, Evidence, and Tools, Oxford, Oxford Handbooks Online, 2015, 43 p.
LEENEN, H. J. J., DUTE, J. C. J., GEVERS, J. K. M., LEGEMAATE, J., DE GROOT, G. R. J., GELPKE, M. E. en DE JONG, E. J. C., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag, Boom juridische uitgevers, 2017, 881 p.
LEGEMAATE, J. en WIDDERSHOVEN, G., Basisboek ethiek en recht in de gezondheidszorg, Amsterdam, Boom, 2016, p.
LEMMENS, C., "De invulling van het begrip ‘relevant risico’ aan de hand van de frequentie en de ernst van het risico", T.Gez. 2010-11, 156-158.
LEMMENS, C., Voorafgaande wilsverklaringen met betrekking tot het levenseinde, Antwerpen, Intersentia, 2013, xxvi + 995 p.
LEMMENS, C., "Het pleit dan toch niet beslecht: De implicaties van het arrest van het Hof van Cassatie van 25 juni 2015 op de bewijslast van de geïnformeerde toestemming van de patient", T.Gez. 2016-17, 352-367.
LEMMENS, C., "De omkering van de bewijslast van 'informed consent' nu onontkoombaar?", T.Gez. 2017-18, 42-45.
LIERMAN, S., "Het pleit beslecht: de patiënt draagt de bewijslast van de informatiemiskenning door de arts (noot onder Cass. 16 december 2004)", T.Gez. 2004-05, 302-302.
LINDENBERGH, S. D. en WALLINGA, T., "Compensation of Non-Pecuniary Loss in The Netherlands: Past, Present, Predictions", The Chinese Journal of Comparative Law 2015, 308-326.
MACLEAN, A., Autonomy, Informed Consent and Medical Law, A Relational Challenge, Cambridge, Cambridge University Press, 2009, xii + 296 p.
MAKOUL, G. en CLAYMAN, M. L., "An integrative model of shared decision making in medical encounters", Patient Education and Counseling 2006, 301-312.
MEMETEAU, G., "Une nouvelle extension du devoir d’information appliquée au Service Public", Médecine & Droit 2017, 121-124.
MEMETEAU, Gérard, "Le devoir d’information du Médecin (CAA de Nantes; 2 juin 2016)", Médecine & Droit 2017, 87-91.
MORBÉ, E., De wet betreffende de rechten van de patiënt, Heule, UGA, 2003, 236 p.
MORRISSEY, F., "The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities: A New Approach to Decision- Making in Mental Health Law", European Journal of Health Law 2012, 423-440.
MORRISSEY, F. E., "The introduction of a legal framework for advance directives in the UN CRPD era: The views of Irish service users and consultant psychiatrists", Ethics, Medicine and Public Health 2015, 325-338.
MOUMJID, N., CARRETIER, J., MARSICO, G., BLOT, F., DURIF-BRUCKERT, C. en CHAUVIN, F., "Moving towards shared decision making in the physician- patient encounter in France: State of the art and future prospects", Zeitschrift fuer Evidenz, Fortbildung und Qualitaet im Gesundheitswesen 2017, 41-45.
MUNTEN, G., VERHOEF, J. en KUIPER, C., Evidence-based practice voor verpleegkundigen: gezamenlijke geïnformeerde besluitvorming, Amsterdam, Boom, 2016, 293 p.
NYS, H., "De wet betreffende de rechten van de patiënt", RW 2002, 1121-1134.
NYS, H., Recht en Bio-ethiek. Wegwijs voor mensen in de gezondheidszorg, Leuven, LannooCampus, 2010, 280 p.
NYS, H., Recente ontwikkelingen in het gezondheidsrecht, Mechelen, Kluwer, 2012, 130 p.
NYS, H., "The right to informed choice and the patients rights directive", European Journal of Health Law 2012, 327-331.
NYS, H., Geneeskunde. Recht en medisch handelen, Mechelen, Kluwer, 2016, xlviii + 669 p.
NYS, H., "De informatieplichten van de arts jegens de patiënt en de bewijsrisicoverdeling" in N. CARETTE en B. WEYTS (eds.), Verantwoord aansprakelijkheidsrecht, Mortsel, Intersentia, 2017, 449-465.
NYS, H., Naar een betere afstemming van de rechten van de patiënt/cliënt op de noden van personen met een chronische zorgbehoefte, Leuven, Cortexs, 2017, 14 p.
NYS, H., BODDEZ, L. en VANERMEN, E., Overzicht van het gezondheidsrecht in 2012-2014, Mechelen, Wolters Kluwer, 2015, 173 p.
NYS, H., WELIE, S., GARANIS-PAPADATOS, T. en PLOUMPIDIS, D., "Patient Capacity in Mental Health Care: Legal Overview", An International Journal of Health Care Philosophy and Policy 2004, 329-337.
OKAI, D., OWEN, G., MCGUIRE, H., SINGH, S., CHURCHILL, R. en HOTOPF, M., "Mental capacity in psychiatric patients. Systematic review", British Journal of Psychiatry 2007, 291-297.
ORLANDO, M. A., "La charge de la preuve du devoir d'information du médecin: un revirement de jurisprudence?", RGAR 2017, 15374-15383.
OUWENS, M., VAN DER BURG, S., FABER, M. en VAN DER WEIJDEN, T., Shared Decision Making & Zelfmanagement. Literatuuronderzoek naar begripsbepaling, Nijmegen, IQ Scientific Institute for Quality of Healthcare, 2012, 68 p.
PEETERS, M., "Free Movement of Patients: Directive 2011/24 on the Application of Patients Rights in Cross-Border Healthcare", European Journal of Health Law 2012, 29-60.
RAYMONT, V., BINGLEY, W., BUCHANAN, A., DAVID, A. S., HAYWARD, P., WESSELY, S. en HOTOPF, M., "Prevalence of mental incapacity in medical inpatients and associated risk factors: cross-sectional study", The Lancet 2004, 1421-1427.
ROWLAND, K. J. en POLITI, M. C., "Shared Decision-Making and the Patient-Provider Relationship" in M. DIEFENBACH, S. MILLER-HALEGOUA en D.J. BOWEN (eds.), Handbook of Health Decision Science, New York, Springer 2016, 181-192.
RUISSEN, A., MEYNEN, G. en WIDDERSHOVEN, G. A. M., "Perspectieven op wilsbekwaamheid in de psychiatrie: cognitieve functies, emoties en waarden", Tijdschrift voor psychiatrie 2011, 405.
SADLER, John Z., FULFORD, K. W. M. en VAN STADEN, W., The Oxford Handbook of Psychiatric Ethics, Volume 2, New York, Oxford University Press, 2014, 636-1437 p.
SANDERS, A., VAN WEEGHEL, I., VOGELAAR, M., VERHEUL, W., PIETERS, R. H. M., DE WIT, N. J. en BENSING, J. M., "Effects of improved patient participation in primary care on health-related outcomes: a systematic review", Family Practice 2013, 365-378.
SCHOLTEN, R. J. P. M., OFFRINGA, M. en ASSENDELFT, W. J. J., Inleiding in evidence-based medicine: klinisch handelen gebaseerd op bewijsmateriaal, Houten, Houten : Bohn Stafleu Van Loghum, 2014, xvi + 211 p.
SCHULLER-HOEKSTRA, J., "Over falen in professie, informatieverzuim en bewijsproblematiek [Nederland]", Tijdschrift voor Privaatrecht 2013, 1363-1377.
SERIES, L., "Relationships, autonomy and legal capacity: Mental capacity and support paradigms", International Journal of Law and Psychiatry 2015, 80-91.
SHAY, L. A. en LAFATA, J. E., "Where Is the Evidence? A Systematic Review of Shared Decision Making and Patient Outcomes", Medical Decision Making 2015, 114-131.
SJÖSTRAND, M., KARLSSON, P., SANDMAN, L., HELGESSON, G., ERIKSSON, S. en JUTH, N., "Conceptions of decision-making capacity in psychiatry: Interviews with Swedish psychiatrists Ethics in Public Health, medical law, and health policy", BMC Medical Ethics 2015, 034.
SLADE, M., "Implementing shared decision making in routine mental health care", World Psychiatry 2017, 146-153.
SMITS, C. en JUKEMA, J., Gezamenlijke besluitvorming in zorg en welzijn, Amsterdam, Boom Uitgevers, 2016, 96 p.
SOMERS, S., Aansprakelijkheidsrecht en mensenrechten, Mortsel, Intersentia, 2016, xxxi + 788 p.
STACEY, D., LÉGARÉ, F., LEWIS, K., BARRY, M. J., BENNETT, C. L., EDEN, K. B., HOLMES-ROVNER, M., LLEWELLYN-THOMAS, H., LYDDIATT, A., THOMSON, R. en TREVENA, L., "Decision aids for people facing health treatment or screening decisions", The Cochrane database of systematic reviews 2017, CD001431.
STIGGELBOUT, A. M., PIETERSE, A. H. en DE HAES, J. C. J. M., "Shared decision making: Concepts, evidence, and practice", Patient Education and Counseling 2015, 1172-1179.
STOVELL, D., MORRISON, A. P., PANAYIOTOU, M. en HUTTON, P., "Shared treatment decision-making and empowerment-related outcomes in psychosis: systematic review and meta-analysis", British Journal of Psychiatry 2016, 23-8.
SWENNEN, F., Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2001, xxvi + 879 p.
TACK, S. en BALTHAZAR, T., Patiëntenrechten. Informed consent in de zorgsector: recente evoluties, Gent, Larcier, 2007, 100 p.
TAMBUYZER, E., PIETERS, G. en VAN AUDENHOVE, C., "Patient involvement in mental health care: one size does not fit all", Health Expectations 2014, 138-150.
TAMBUYZER, E. en VAN AUDENHOVE, C., "Is perceived patient involvement in mental health care associated with satisfaction and empowerment?", Health Expectations 2015, 516-526.
TOEBES, B., HARTLEV, M., HENDRIKS, A. en ROTHMAR HERRMANN, J., Health and human rights in Europe, Antwerpen, Intersentia, 2012, 310 p.
VAN AUDENHOVE, C., Medische keuzes. Praktische gids voor overleg tussen zorgverstrekker en patiënt, Leuven, LannooCampus, 2015, 247 p.
VAN AUDENHOVE, C., "De geestelijke gezondheidszorg: een nieuwe mindset?", Tijdschrift Klinische Psychologie 2017, 5-18.
VAN AUDENHOVE, C., VAN HUMBEECK, G. en VAN MEERBEECK, A., De vermaatschappelijking van de zorg voor psychisch kwetsbare mensen: onderzoek, praktijk en beleid, Leuven, LannooCampus, 2005, 139 p.
VAN AUDENHOVE, C. en VERTOMMEN, H., "A negotiation approach to intake and treatment choice", Journal of psychotherapy integration 2000, 287-299.
VAN DER WEIJDEN, T., DREESENS, D. H. H. en VAN DEN BOVENKANP, H., "Gedeelde besluitvorming en richtlijnen" in J. J. E. VAN EVERDINGEN, D. H. H. DREESENS, J. S. BURGERS, J. A. SWINKELS, T. A. VAN BARNEVELD en T. VAN DER WEIJDEN (eds.), Handboek evidence-based richtlijnontwikkeling. Een leidraad voor de praktijk, Houten, Bohn Stafleu van Loghum, 2014, 165-174.
VAN OMMESLAGHE, P., "Perte d'une chance et risque réalisé: cherchez l'erreur" in C. DE BOE (ed.), Droit médical et dommage corporel, Limal, Anthemis, 2014, 211-228.
VAN OS, J., De DSM-5 voorbij!: persoonlijke diagnostiek in een nieuwe ggz, Leusden, Diagnosis Uitgevers, 2016, 224 p.
VAN OS, J. en TRIFFAUX, J. ‐M, "Evidence that the Two‐Way Communication Checklist identifies patient–doctor needs discordance resulting in better 6‐month outcome", Acta Psychiatrica Scandinavica 2008, 322-326.
VAN STAVEREN, R., Patiëntgericht communiceren in de ggz, Utrecht, De Tijdstroom, 2013, 258 p.
VANDENBUSSCHE, W., Bewijs en onrechtmatige daad, Mortsel, Intersentia, 2017, xxix + 800 p.
VANDERHULST, V., "De therapeutische exceptie en het recht van de patient op informatie, met bijzondere aandacht voor de zorg rond het levenseinde", T.Gez. 2016-17, 326-351.
VANDERSTEEGEN, T., MARNEFFE, W., LIERMAN, S., DE GENDT, T., CLEEMPUT, I., VANDIJCK, D. en VEREECK, L., "Invloed van het Belgische vergoedingssysteem voor medische ongevallen op het gedrag van artsen", T.Gez. 2015-16, 331-346.
VANDERSTEEGEN, T., MARNEFFE, W. en VANDIJCK, D., "Defensive medicine: implications for clinical practice, patients and healthcare policy", Acta Clinica Belgica 2015, 396-397.
VANERMEN, E. en NYS, H., "De geestelijke gezondheidszorgberoepen: nieuwkomers in de wet op de uitoefening van de gezondheidszorgberoepen", RW 2016, 522-537.
VANSWEEVELT, T., De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Antwerpen, Maklu, 1997, 960 p.
VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F., Handboek gezondheidsrecht, Volume I, Antwerpen, Intersentia, 2014, Lx + 1686 p.
VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F., Handboek gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, Lvii + 1630 p.
VANSWEEVELT, T. en WEYTS, B., Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, xxxii + 935 p.
VELLINGA, A. en VANDENBERGHE, J., "Ethische beschouwingen" in I. HEIN en A. HONDIUS (eds.), Wilsbekwaamheid in de medische praktijk, Utrecht, De Tijdstroom, 2018, 47-57.
VERHOEF, M. en VAN DARTEL, H., "Denkbeelden van psychiaters over de verantwoordelijkheid van patiënten voor hun gezondheid; een kwalitatief onderzoek", Tijdschrift voor psychiatrie. 2016, 11-19.
VERJANS, E., "Schade wegens gebrek aan voorbereiding bij schending van het informed-consent-vereiste", T.Gez 2014-15, 242-249.
VERJANS, E., "Aansprakelijkheid van de arts en het ziekenhuis. Aansprakelijkheid voor schending van het recht op geïnformeerde toestemming en het recht op informatie over de gezondheidstoestand" in I. SAMOY (eds.), Professionele aansprakelijkheid, Mortsel, Intersentia, 2015, 1-47.
VERJANS, E., "Informatie van artsen over medische fouten en incidenten aan patiënten", T.Gez. 2017-18, 179-201.
VERPLAETSE, J. en DELMOTTE, C., Basisboek ethiek en rechtsfilosofie, Antwerpen, Maklu, 2015, p.
VEYS, M. N., De Wet Patiëntenrechten in de psychiatrie. In opdracht van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Gent, Larcier, 2008, x + 245 p.
VIALLA, F., "Comparaison des jurisprudences rendues en matière de responsabilité pour défaut d’information", Médecine & Droit 2013, 57-64.
WEINDLING, P. N., Nazi medicine and the Nuremberg Trials: from medical war crimes to informed consent, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2004, xii + 482 p.
WELLER, P., New Law and Ethics in Mental Health Advance Directives. The Convention on the Rights of Persons with Disabilities and the Right to Choose, Londen, Routledge, 2013, xxiv + 184 p.
WHITNEY, S. N., HOLMES-ROVNER, M., BRODY, H., SCHNEIDER, C., MCCULLOUGH, L. B., VOLK, R. J. en MCGUIRE, A. L., "Beyond Shared Decision Making: An Expanded Typology of Medical Decisions", Medical Decision Making 2008, 699-705.
WHITNEY, S. N., MCGUIRE, A. L. en MCCULLOUGH, L. B., "A typology of shared decision making, informed consent, and simple consent", Annals of internal medicine 2004, 54-59.
WIJNE, R. P., Aansprakelijkheid voor zorggerelateerde schade, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2017, 1014 p.
WIJNE, R. P., De geneeskundige behandelingsovereenkomst, Deventer, Wolters Kluwer, 2017, 158 p.
