spreken is goud, zwijgen is out
- JillPeeters
- EllenDeckx
- JolienHeusdens
- WendyAernouts
Titel: Spreken is goud, zwijgen is out.
Hoe kunnen we verpleegkundigen ondersteunen om de communicatie omtrent
seksualiteit bij de 65-plusser in een chronische zorgsetting te optimaliseren?
Groepsleden: Wendy Aernouts, Jolien Heusdens, Jill Peeters, Ellen Deckx
Promotor: Dorine Nevelsteen
SAMENVATTING
Context
Uit de literatuur blijkt dat er nog vaak stereotiep gedacht wordt over “seksualiteit op
oudere leeftijd”. Dit wordt ook bevestigd in de praktijk. Het weerspiegelt zich onder
andere in de houding van verpleegkundigen ten aanzien van seksualiteit bij ouderen.
Bovendien gaan ouderen zelf dit stereotiepe denken vaak internaliseren waardoor er een
schaamtegevoel en weinig openheid tot communicatie ontstaat. Nochtans is een open
houding ten aanzien van dit thema belangrijk. Diverse onderzoeken hebben de relatie
tussen seksueel welbevinden en algemene kwaliteit van leven aangetoond.
Probleemstelling
De hierboven geschetste context maakt dat seksuele gezondheid en welzijn vaak gezien
worden als taboeonderwerpen door verpleegkundigen. Daarbij veronderstellen
verpleegkundigen vaak dat seksualiteit geen prioriteit is voor patiënten. Een aanname
die in belangrijke mate de attitude van verpleegkundigen zal bepalen en voor een groot
deel gebaseerd is op een gebrek aan kennis over het onderwerp. Van hieruit is volgende
onderzoeksvraag geformuleerd:
Hoe kunnen we verpleegkundigen ondersteunen om de communicatie omtrent
seksualiteit bij de 65-plusser in een chronische zorgsetting te optimaliseren?
Methodologie
Voor deze bachelorproef is gezocht naar wetenschappelijke literatuur via de databank
'Limo', die toegang geeft tot verschillende databanken zoals pubmed, invert, portal4care
en tripdatabase. Daarbij is gezocht naar zowel Engelse als Nederlandse literatuur. Verder
is er gebruikt gemaakt van google scholar en zijn er artikels en boeken ontleend uit de
campusbibliotheek. Er is eveneens gebruik gemaakt van websites die expertise en
richtlijnen rond dit thema beschikbaar stellen. Tot slot werd er informatie bekomen aan
de hand van persoonlijke communicatie, mails met experten en het bijwonen van het
symposium “Tachtig Tinten” te Gent.
In deze bachelorproef zijn eerst een aantal begrippen scherp gesteld waarna dieper
wordt ingegaan op de seksuele behoeften en het belang van seksualiteit bij 65-plussers.
Daarna is gekeken naar factoren die de attitude van verpleegkundigen bepalen en de
impact daarvan op de zorgrelatie. Vervolgens is gekeken naar de context waarbinnen het
onderwerp zich afspeelt in het kader van deze bachelorproef, met name de chronische
zorgsetting. Daarbij is de rol onderzocht van de aan- dan wel afwezigheid van beleid
aangaande seksualiteit bij 65-plussers. Vervolgens is onderzocht wat er reeds
voorhanden is aan tools om het taboe bij verpleegkundigen te doorbreken, en eens
doorbroken hoe er verder mee om te gaan. Op het einde van deze bachelorproef zijn
twee specifieke aspecten van seksualiteit naderbij bekeken, met name seksueel
grensoverschrijdend gedrag in de zorgrelatie en seksuele diversiteit bij 65-plussers in
een chronische zorgsetting. Tenslotte is in het kader van deze bachelorproef een spel
ontwikkeld voor studenten verpleegkunde en actieve verpleegkundigen om het taboe te
doorbreken.
Conclusies
In deze bachelorproef is aangetoond dat de attitude van verpleegkundigen ten aanzien
van seksualiteit een grote impact heeft op het welbevinden van 65-plussers in een
chronische zorgsetting. Die attitude wordt beïnvloed door verschillende factoren.
Belangrijk is om een open houding aan te nemen over dit onderwerp teneinde
communicatie mogelijk te maken en tegemoet te komen aan de individuele noden en
behoeften van zorgvragers.
Beleid op instellingsniveau kan ertoe bijdragen dat verpleegkundigen zich veiliger voelen
om te communiceren over “seksualiteit”. Een duidelijk beleid geeft concrete handvaten
en richting over hoe er best wordt omgegaan met seksualiteit. Het ontbreken van
beleidsrichtlijnen daarentegen kan aanleiding geven tot onzekere praktijken en
inconsistentie. Dit kan grote gevolgen hebben voor de seksuele gezondheid van de
zorgvragers en daarmee ook voor diens levenskwaliteit.
In deze bachelorproef is verder aangetoond dat de heersende attitude vooral te maken
heeft met een gebrek aan kennis over seksualiteit bij 65-plussers. Het ontbreken van
vaardigheid om met onderwerp om te gaan vormt daarenboven een drempel om het
gesprek aan te gaan.
Teneinde attitude, kennis en vaardigheid te optimaliseren zijn in deze bachelorproef
tools aangereikt. Met name is ook gebleken dat bestaande communicatiemodellen als
(Ex-) PLISSIT en BLISSS zeer bruikbaar en nuttig zijn. Beide modellen kunnen
verpleegkundigen helpen wanneer ze het gesprek aangaan over het thema. Beide
modellen volgen grotendeels dezelfde stappen, met net iets andere accenten.
Wat grensoverschrijdend gedrag in de zorgrelatie betreft is gebleken dat het wel degelijk
bestaat en dat er modellen beschikbaar zijn, zoals het vlaggensysteem en de
hermeneutische cirkel, die kunnen helpen om het bespreekbaar te maken. Wel blijkt dat
er aan deze modellen nog gewerkt moet worden om ze meer af te stemmen op de
context zoals in deze bachelorproef geschetst.
Er is eveneens gebleken dat de attitude van verpleegkundigen een grote impact heeft op
de levenskwaliteit van 65-plussers die LHB (Lesbisch Homoseksueel Biseksueel) zijn,
meer nog dan bij heteroseksuelen. Daarbij is specifiek gekeken naar factoren die een
positieve attitude stimuleren, waaronder bewustwording, (h)erkenning van specifieke
noden en aandacht en zorg voor privacy en veiligheid. Regelmatige ethische
(zelf)reflectie, samen met training is erg belangrijk zodanig dat verpleegkundigen
beschikken over de juiste kennis en aandacht hebben voor de specifieke gevoeligheden
en de juiste benadering ten opzichte van LHB- ouderen.
Tenslotte is in het kader van deze bachelorproef een spel ontwikkeld. Door middel van
dit spel kunnen op interactieve wijze het bewustzijn, de kennis en de vaardigheden van
(student)- verpleegkundigen vergroot worden. Aan de hand van denk-, doe- en
discussieopdrachten wordt kennis en bewustzijn gecreëerd wat betreft seksualiteit bij
65-plussers in een chronische zorgsetting. Deze proef, en in het bijzonder het spel,
draagt daarmee hopelijk een steentje bij om de levenskwaliteit van 65-plussers in een
chronische zorgsetting te verhogen en hun verblijf aldaar aangenamer te maken.
Bibliografie
Aditi, seksualiteit en intimiteitszorg op maat. (s.a.). Gevonden op het internet op 2 mei
2018: http://aditivzw.be/nl/
Agentschap zorg & gezondheid (2015). Beleid inzake seksueel grensoverschrijdend
gedrag (Omzendbrief Minister Jo Vandeurzen van 30 januari 2015). Brussel.
Agentschap zorg en gezondheid (2017a). Aantal woongelegenheden in een
woonzorgcentra. Gevonden op het internet op 9 februari 2018: https://www.zorg-engezondheid.be/overzicht-aanbod-ouderenzorg
Agentschap zorg en gezondheid (2017b). Interpretatie van de erkennings -
woonzorgcentra , rust - en verzorgingstehuizen en centra voor kortverblijf.
Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, afdeling Zorginspectie. Gevonden op
het internet op 10 februari 2018: https://www.zorg-engezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/NORMIN…
Agentschap zorg en gezondheid. (2017c). Gevonden op het internet op 3 april 2018:
https://www.zorg-en-gezondheid.be/aandacht-en-projectoproep-voor-seksue…
Alles over seks. (s.a.). Begripsverklaringen seksuele identiteit en seksuele handelingen.
Gevonden op het internet op 13 maart 2018: https://www.allesoverseks.be/seks-vana-tot-z/
Alles over seks. (s.a.). Gevonden op het internet op 2 maart 2018:
https://www.allesoverseks.be/themas/seks-grenzen/seks-de-wet
Bauer, M., Chenco, C., McAuliffe, L. & Nay, R. (2013). Sexuality in Older Adults: Effect
of an Education Intervention on Attitudes and Beliefs of Residential Aged Care Staff.
Educational Gerontology, 39, 82-91. doi:10.1080/03601277.2012.682953
Bauer, M., Fetherstonhaugh, D., Tarzia, L. & Nay, R. (2013). Interviewing Older People
in Residential Aged Care About Sexuality: Difficulties and Challenges. Sexuality &
Disability, 31, 361-371. doi:10.1007/s11195-013-9297-5
Bauer, M., Fetherstonhaugh, D., Tarzia, L., Nay, R., & Beattie, E. (2014). Supporting
residents’ expression of sexuality: The initial construction of a sexuality assessment
tool for residential aged care facilities. BMC Geriatrics, 14(1), 1–6. doi:10.1186/1471-
2318-14-82
Bentrott, M. & Margrett, J. (2016). Adopting a Multilevel Approach to Protecting
Residents’ Rights to Sexuality in the Long-Term Care Environment: Policies, Staff
Training, and Response Strategies. Sex Res Soc Policy, 14, 359–369.
doi:10.1007/s13178-016-0260-y
Bosch, E., Suykerbuyk, E. (2000). Seksuele voorlichting aan mensen met een
verstandelijke handicap. Baarn: Nelissen.
Brinksma, A., Van Der Cingel, M., Hellema, F., Jansen, G. & Kleve, R. (2002). Zakboek
Verpleegkundige diagnosen. (editie 9). Groningen: Wolters-Noordhof
Budding, T. (2005). In vertrouwen, omgaan met ongewenst gedrag. Zaltbommel:
Thema.
120
Buttaro, T. M., Koeniger-Donohue, R., & Hawkins, J. (2014). Sexuality and quality of
life in aging: Implications for practice. Journal for Nurse Practitioners, 10(7), 480–485.
doi.org/10.1016/j.nurpra.2014.04.008
Catthoor, P. (2017). Seksualiteit bij ouderen: het taboe eindelijk doorbroken?
Gevonden op 15 november 2017 op het internet:
https://www.seniorennet.be/redactie/artikel/170/seksualiteit-bij-oudere…
Cohn, T. & Syme, M. (2016). Examining aging sexual stigma attitudes adults by
gender, age, and generational status. Aging & Mental Health, 20 (1), 36-45.
doi:10.1080/13607863.2015.1012044
Connolly, M.-T., Breckman, R., Callahan, J., Lachs, M., Ramsey-Klawsnik, H., &
Solomon, J. (2012). The Sexual Revolution’s Last Frontier: How Silence About Sex
Undermines Health, Well-Being, and Safety in Old Age. Generations, 36(3), 43–52.
Gevonden op het internet op 21 november 2017:
http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=82371241&s…
st-live&scope=site
Cook, C., Schouten, V., Henrickson, M., & McDonald, S. (2017). Ethics, intimacy and
sexuality in aged care. Journal of Advanced Nursing, 73(12), 3017–3027.
doi:10.1111/jan.13361
Davis, S. (2006). Rehabilitation: the use of theories and models in practice. Livingston:
Elsevier
De Fauw, N., Denier, Y., Peeters, M., Wuyts, Y., Dhaene, L., & Zenner C. (2013). Het
taboe doorbroken: seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen zorgaanbieders en
zorgvragers. Zorgnet Vlaanderen. Gevonden op het internet op 12 december 2017:
https://doi.org/D/2013/1267/1
Dementie. (s.a.). Omgaan met ongepast gedrag van mensen met dementie. Gevonden
op het internet op 7 mei 2018: https://dementie.nl/herhalen/omgaan-met-ongepastgedrag-van-mensen-met-d…
De Regt, W. (2012). 50 jaar GVO en Gezondheidsbevordering. Tijdschrift voor
gezondheidswetenschappen, 90 (6), 379-386. doi:10.1007/s12508-012-0130-9
De Sutter, P. (2018, april). Studiedag Tachtig Tinten, symposium Tachtig Tinten.
Agentschap zorg en gezondheid in samenwerking met o.a. KliQ: Gent.
Diesveldt, H. (2009). Ontremd gedrag of verlangen naar intimiteit. Denkbeeld, 21 (5),
6-8. Gevonden op het internet op 7 mei 2018: https://link-springercom.k.thomasmore.ezproxy.kuleuven.be/content/pdf/1…
Doll, G. (2013). Sexuality: practice and policy. Journal of Gerontological Nursing, 39
(7), 30-37. doi:10.3928/00989134-20130418-01
Dominguez, L. J., & Barbagallo, M. (2016). Ageing and sexuality. European Geriatric
Medicine, 7(6), 512–518. doi:10.1016/j.eurger.2016.05.013
Eeltink, C. (2014). Seksualiteit bij oudere patiënten: doorvragen naar seksueel
functioneren. Oncologica, 31 (1), 8-15.
Ensie. (s.a.). Gevonden op het internet op 13 maart 2018:
https://www.ensie.nl/redactie-ensie/transgender
121
Esterle, M., Sastre, M. T. M., & Mullet, E. (2011). Acceptability of sexual relationships
between elderly people residing in nursing homes. Sexuality and Disability, 29(2), 157–
164. doi:10.1007/s11195-010-9189-x
Evans, D. T. (2013). Promoting sexual health and wellbeing: the role of the nurse.
Nursing Standard. Royal College of Nursing Great Britain, 28(10), 53–57.
doi:10.7748/ns2013.11.28.10.53.e7654
Federale overheidsdienst. (s.a.). Gevonden op het internet op 15 mei:
http://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/document…
he_code_voor_de_belgische_verpleegkundigen_0.pdf
Flynn, T. & Gow, A. (2015). Examining associations between sexual behaviours and
quality of life in older adults. Age and Ageing, 44 (5), 823-828.
doi:10.1093/ageing/afv083
Fokkema, T. (2012). Ouderenzorg moet homovriendelijker. Tijdschrift voor
Gerontologie en Geriatrie, 43(1), 4-6. doi:10.1007/s12439-012-0001-5
Foley, S. (2015). Older Adults and Sexual Health: A Review of Current Literature.
Current Sexual Health Reports, 7(2), 70–79. doi:10.1007/s11930-015-0046-x
FPD. (2017). Gevonden op het internet op 1 maart 2018:
http://www.onprvp.fgov.be/NL/futur/retirement/age/Paginas/default.aspx#a
Frans, E. & De Bruycker, A. (2012). Raamwerk seksualiteit en beleid kwaliteit,
preventie en reactie in jouw organisatie. Sensoa. [Brochure]. Brussels: Vrancken, A.
Gevonden op 3 februari 2018 op het internet: www.sensoa.be
Frans, E. & Franck, T. (2010). Vlaggensysteem. Praten met kinderen en jongeren over
seks en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Antwerpen: Sensoa.
Fredriksen-Golden, K., Hoy-Ellis, C., Goldsen, J., Emlet, C. & Hooyman, N. (2014).
Creating a Vision for the Future: Key Competencies and Strategies for Culturally
Competent Practice With Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender (LGBT) Older Adults
in the Health and Human Services. J Gerontol Soc Work, 57(0), 80-107.
doi:10.1080/01634372.2014.890690
Gastmans, C. (2014). Sexual expression in nursing homes: a neglected nursing ethics
issue. Nursing ethics, 2 (5), 505-506. Gevonden op het internet op 22 februari 2018:
http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0969733014531530
Gastmans, C. (2015). Zorgmedewerkers spelen belangrijke rol om taboe te doorbreken.
Zorgnet Icuro. 55 (7), 16-17. Gevonden op het internet op 17 maart 2018:
https://www.zorgneticuro.be/sites/default/files/2015%20Zorgwijzer%2055%…
Gastmans, C., Denier, Y. & Degadt, P. (2015). Intimiteit en seksualiteit in de zorg voor
ouderen advies 18. Zorgnet Vlaanderen, 1–24. Gevonden op het internet op 11 maart
2018: http://www.zorgneticuro.be/publicaties/ethisch-advies-18-intimiteit-ens…
Geelen, R. (2010). Praktijkboek dementie: Van achterdocht tot zwerfgedrag. Houten:
Bohn Stafleu van Loghum.
Geuens, S. (s.a). Seksualiteit? Seks? Soa?. PowerPoint presentatie voor de bijscholing
“seksueel grensoverschrijdend gedrag”, PVT De Landhuizen, Zoersel.
122
Gits, J. (2015). Van schaamte naar trots. Een gezinswetenschappelijke benadering van
noden van oudere holebi's in woonzorgcentra. Onuitgegeven bachelorproef, Odisee
Campus Hoger Instituut Brussel, Departement Gezinswetenschappen.
Godemont, J., Dewaele, A. & Breda, J. (2004). Geen roos zonder doornen : oudere
holebi’s, hun sociale omgeving en specifieke behoeften. Steunpunt Gelijke kansenbeleid
- consortium UA en LUC. Gevonden op het internet:
http://www.steunpuntgelijkekansen.be/wp-content/uploads/12.-Geen-roos-z…
Gordon, M.(1995). Handleiding verpleegkundige diagnostiek 1995 – 1996. Utrecht: De
Tijdstroom
Haesler, E., Bauer, M., & Fetherstonhaugh, D. (2016). Sexuality, sexual health and
older people: A systematic review of research on the knowledge and attitudes of health
professionals. Nurse Education Today, 40, 57–71. doi:10.1016/j.nedt.2016.02.012
Harju, J. & Kortleve, B. (s.a.) Prisma. Praktijk voor therapie en coaching. Gevonden op
het internet op 13 maart 2018: https://www.prismapraktijk.nl/schematherapiegroep_homoseksuele_mannen
Heath, H. (2011). Older people in care homes: sex, sexuality and intimate
relationships. London: Royal College of Nursing, 23 (6).
Heemelaar, M. (2008). Seksualiteit, intimiteit en hulpverlening: informatie en
communicatietraining voor sociaal-agogisch hulpverleners en verpleegkundigen.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Hellemans, S., Buysse, A. (2013). Seksueel Grensoverschrijdend gedrag. Sexpert:
Seksuele gezondheid in Vlaanderen, 217-240. Gent: Academia
Henning-Smith, C., Gonzales, G., & Shippee, T. P. (2015). Differences by sexual
orientation in expectations about future long-term care needs among adults 40 to 65
years old. American Journal of Public Health, 105(11), 2359–2365.
doi:10.2105/AJPH.2015.302781
Hill, E. (2014). We'll Always Have Shady Pines: Surrogate Decision-Making Tools for
Preserving Sexual Autonomy in Elderly Nursing Home Residents. William & Mary Journal
of Women and the Law, 20 (2), 469-490.
Inspectie voor de gezondheidszorg, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
(2016). Het mag niet, het mag nooit. Seksueel grensoverschrijdend gedrag in de
gezondheidszorg [Brochure]. Utrecht. Gevonden op het internet op 10 februari 2018:
https://www.waardigheidentrots.nl/beleidsstukken/igz-brochure-seksueelg…
Joller, P., Gupta, N., Seitz, D. P., Frank, C., Gibson, M., & Gill, S. S. (2013). Approach
to inappropriate sexual behaviour in people with dementia. Canadian Family Physician
Medecin de Famille Canadien, 59 (3), 255–260. Gevonden op het internet op 6 februari
2018:
http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=3596201&tool=…;
rendertype=abstract
Jonkers, A. (2013). SEKS op de verpleegkundige agenda in de palliatieve fase. BijzijnXL, 6 (9), 8-11. doi:10.1007/s12632-013-0112-4.
123
Kaplan, M., & Pacelli, R. (2011). The sexuality discussion: Tools for the oncology nurse.
Clinical Journal of Oncology Nursing, 15(1), 15–17. doi:10.1188/11.CJON.15-17
Kenniscentrum Multiculturele Ouderenzorg. (2012). Gevonden op het internet op 23
april 2018: http://multiculturele-ouderenzorg.nl/wpcontent/uploads/2013/10/Kiwa_tol…
Keuzenkamp, S. (2011). Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland 2011:
Internationale vergelijking, ontwikkeling en actuele situatie. Den Haag: Sociaal en
Cultureel Planbureau. Gevonden op het internet op 5 april 2018:
https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2011/Accept…
seksualiteit_in_Nederland_2011
Klaeson, K., Hovlin, L., Guvå, H., & Kjellsdotter, A. (2017). Sexual health in primary
health care – a qualitative study of nurses’ experiences. Journal of Clinical Nursing, 26
(11–12), 1545–1554. doi:10.1111/jocn.13454
KliQ vzw. (s.a.). Gevonden op het internet op 21 april 2018:
https://kliqvzw.be/nl/ouderenzorg/workshop-voor-woonzorgcentra-tachtig-…
Kluit, M. (2012). Kleurrijke Kennis Homovriendelijkheid in De Ouderenzorg en De Rol
van Kennisverwerving, Masterscriptie, Universiteit voor Humanistiek. Gevonden op het
internet op 25 februari 2018: https://www.roze50plus.nl/assets/uploads/docs/1-
%20120829-kleurrijke-kennis-maaike-kluit-web.pdf
Krook, K., Van Straaten, G. (2003) Hoezo lastig! Omgaan met probleemgedrag van
ouderen. Baarn: HB Uitgevers
Kuyper, L., Verbeek-Oudijk, D. & van Campen, C. (2018). Jezelf zijn in het
verpleeghuis: intimiteit, seksualiteit en diversiteit onder bewoners van verpleeg- en
verzorgingstehuizen. Beleidssignalement Sociaal en Cultureel Planbureau. Gevonden
op het internet op 24 februari 2018:
https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2018/02/01/beleidssig…
Lester, P. E., Kohen, I., Stefanacci, R. G., & Feuerman, M. (2016). Sex in Nursing
Homes: A Survey of Nursing Home Policies Governing Resident Sexual Activity. Journal
of the American Medical Directors Association, 17(1), 71–74.
doi:10.1016/j.jamda.2015.08.013
Leyerzapf, H., Visse, M., de Beer, A. & Abma, T. (2013). Op weg naar betere roze
ouderenzorg. Eindrapport, Vumc/Rainbow City Rotterdam. Gevonden op het internet op
24 februari 2018:
http://www.participatiekompas.nl/sites/default/files/KB33_Eindrapport%2…%
20Roze%20Ouderen_september%202013.pdf
Leyerzapf, H., Klokgieters, S., Ghorashi, H. & Broese van Groenou, M. (2017).
Kleurrijke zorg: een verkennende literatuurstudie naar culturele en seksuele diversiteit
in de langdurige ouderenzorg, Cordaan, Institute for Societal Resilience (ISR) en
Medical Humanities, VUmc. Gevonden op het internet op 24 februari 2018:
http://www.zorgvoorbeter.nl/docs/PVZ/Actueel/Rapport%20Literatuurstudie…
le%20en%20seksuele%20diversiteit%20in%20de%20langdurige%20zouderenzorg_No
v%202017.pdf
Lichtenberg, P. A. (2014). Sexuality and Physical Intimacy in Long Term Care:
Sexuality, long term care, capacity assessment. Occupational Therapy in Health Care,
28(1), 42–50. doi:10.3109/07380577.2013.865858.Sexuality
124
Linschoten, M. & Boers, H. (2014). Handboek De Roze Loper, een methode om
aandacht voor seksuele diversiteit in de zorg te vergroten, Consortium Roze 50+.
Gevonden op het internet op 22 april 2018: https://www.zorg-engezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/80%20T…-
%20De%20Roze%20Loper%20handboek.pdf
Mahieu, L., De casterlé, B.D., Acke, J., Vandermarliere, H., Van Elssen, K., Fieuws, S.,
& Gastmans, C. (2016). Nurses' knowledge and attitudes toward aged sexuality in
Flemish nursing homes. Nursing Ethics, 23 (6), 605-623.
doi:10.1177/0969733015580813
Mahieu, L., & Gastmans, C. (2015). Older residents’ perspectives on aged sexuality in
institutionalized elderly care: A systematic literature review. International Journal of
Nursing Studies, 52 (12), 1891-1905. doi:10.1016/j.ijnurstu.2015.07.007
Mahieu, L., Van Elssen, K., & Gastmans, C. (2011). Nurses’ perceptions of sexuality in
institutionalized elderly: A literature review. International Journal of Nursing Studies,
48(9), 1140–1154. doi:10.1016/j.ijnurstu.2011.05.013
Mahieu, L., Cavolo, A. & Gastmans, C. (2018). How do community-dwelling LGBT
people perceive sexuality in residential aged care? A systematic literature revieuw.
Powerpoint-presentatie voor het symposium “Tachtig Tinten”, Zorg en Gezondheid en
expertisecentrum vzw KliQ, Gent. Gevonden op: https://www.zorg-engezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/De%20p…-
%20en%20transgender%20ouderen%20inzake%20seksualiteit%20en%20seksuele%2
0expressie%20in%20woonzorgcentra%20-%20Lieslot%20Mahieu.pdf
Makimoto, K., Kang, H. S., Yamakawa, M., & Konno, R. (2015). An integrated literature
review on sexuality of elderly nursing home residents with dementia. International
Journal of Nursing Practice, 21(S2), 80–90. doi:10.1111/ijn.12317
Maslow, A. H. (1943). A Theory of Human Motivation. Psychological Review, 50(4),
370-96
Meijsen, E. (2016). De Roze Loper, interventiebeschrijving, Movisie: Utrecht. Gevonden
op 21 februari 2018 op het internet:
https://www.movisie.nl/sites/default/files/alfresco_files/Methodebeschr…
er%20%5bMOV-11853577-1.0%5d.pdf
Mendes, A. (2015). A nurse’s role in nurturing a patient’s intimacy. British Journal of
Nursing, 24(22), 1165. doi.org/10.12968/bjon.2015.24.22.1165
Merghati-Khoei, E., Pirak, A., Yazdkhasti, M., & Rezasoltani, P. (2016). Sexuality and
elderly with chronic diseases: A review of the existing literature. Journal of Research in
Medical Sciences, 21(9), 1–10. Gevonden op het internet op 29 oktober 2017:
http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&AuthType=ip,shib&db=…
0294588&site=ehostlive&scope=site%0Ahttp://jrms.mui.ac.ir/index.php/jrms/article/download/10553/5202
%0Ahttp://ovidsp.ovid.com/ovidweb.cgi?T=JS&PAGE=reference&D=emex&NEWS=N&A
N=614
Movisie. (2012). Gevonden op het internet op 22 april 2018:
https://www.movisie.nl/artikel/roze-ouderen
Muller-Schoof, I., & Mouthaan, I. (2013). Scholingsmap: intimiteit en seksualiteit in de
ouderenzorg. Utrecht: Rutgers WPF & NZCO. Gevonden op 26 februari 2018.
125
Musaph, H. (1993). Ouderdom en seksualiteit. Utrecht: De Tijdstroom
Neville, S., Adams, J., Bellamy, G., Boyd, M. & CClinPsy, N. (2015). Perceptions
towards lesbian, gay and bisexual people in residential care facilities: a qualitative
study. International journal of older People Nursing, 10(1), 73-81.
doi:10.1111/opn.12058
Notter, J., & De Vocht, H. (2012). Seksualiteit en intimiteit in de oncologische en
palliatieve zorg in Nederland: een hermeneutisch onderzoek. Saxion University of
Applied Sciences.
Peeters, K. & Vandeurzen, J. (2014). Besluit van de Vlaamse Regering betreffende het
beleid inzake preventie van en omgaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag in
gezondheids- en woonzorgvoorzieningen. Vlaanderen: Agentschap Zorg en gezondheid.
Gevonden op het internet op 28 maart 2018: https://www.zorg-engezondheid.be/besluit-van-de-vlaamse-regering-van-9-…
Put, E. (2017). 'Vraag er gewoon naar'. Nursing, 23, 34-37.
Quinn, C., & Happell, B. (2016). Supporting the Sexual Intimacy Needs of Patients in a
Longer Stay Inpatient Forensic Setting. Perspectives in Psychiatric Care, 52(4), 239–
247. doi: 10.1111/ppc.12123
Regenboogambassadeurs. (s.a.). Gevonden op het internet op 8 mei 2018:
https://regenboogambassadeurs.be/
Roney, L., & Kazer, M. W. (2015). Geriatric sexual experiences: The seniors tell all.
Applied Nursing Research, 28(3), 254–256. doi:10.1016/j.apnr.2015.04.005
Rowntree, M. R., & Zufferey, C. (2015). Need or right : Sexual expression and intimacy
in aged care. Journal of Aging Studies, 35, 20–25. doi:10.1016/j.jaging.2015.07.003
Roze50plus. (2009). Roze 50+ de Onzichtbaarheid voorbij, Het Consortium Roze 50+
Nederland. Gevonden op het internet op 26 januari 2018:
https://www.roze50plus.nl/assets/uploads/docs/knowledgebase/325.1e8bfe6…
eef37ea91e3fba38b.pdf
Roze50plus. (2010). Gevonden op het internet op 3 april 2018:
https://www.roze50plus.nl/diensten/kennisbank/224/negatieve-anticipatie/
Rutgers. (s.a.). Seksuele grensoverschrijding. Kenniscentrum seksualiteit. Gevonden op
het internet op 10 februari 2018: https://www.seksualiteit.nl/seks-jouwleven/seksuele-grensoverschrijding
Rutgers WPF. (2011). Verschil in verlangen [Brochure]. Utrecht. Gevonden op het
internet: https://shop.rutgers.nl/webwinkel/verschil-in-verlangen/15310
Rutgers WPF. (2012a). Seksualiteit als je ouder wordt [Brochure]. Utrecht. Gevonden
op het internet: https://www.rutgers.nl/producten/seks-als-je-ouder-wordt
Rutgers WPF. (2012b). Seksualiteit en een chronische ziekte [Brochure]. Utrecht.
Gevonden op het internet: https://www.rutgers.nl/producten/seksualiteit-en-eenchronische-ziekte
126
Saunamäki, N., Andersson, M., & Engström, M. (2010). Discussing sexuality with
patients: Nurses’ attitudes and beliefs. Journal of Advanced Nursing, 66(6), 1308–
1316. doi:10.1111/j.1365-2648.2010.05260.x
Saunamäki, N., & Engström, M. (2014). Registered nurses’ reflections on discussing
sexuality with patients: Responsibilities, doubts and fears. Journal of Clinical Nursing,
23(3–4), 531–540. doi:10.1111/jocn.12155
Seks in de praktijk. (s.a.). Gevonden op 20 maart 2018 op het internet:
https://www.seksindepraktijk.nl/
Seksuele vorming. (s.a.). Gevonden op het internet op 22 februari 2018:
https://www.seksuelevorming.nl/themas/weerbaarheid-en-grensoverschrijdi…
Sensoa. (s.a.). Gevonden op het internet op 13 maart 2018:
https://www.sensoa.be/over-sensoa/organisatie/seksuele-gezondheid
Seksuele vorming. (s.a.). Gevonden op het internet op 22 februari 2018:
https://www.seksuelevorming.be/sensoa-vlaggensysteem
Sollicitatie Buddy's. (s.a.). De piramide van Maslow. Gevonden op het internet op 3 mei
2018: http://sollicitatiebuddys.nl/wp-content/uploads/2015/11/pyramide-vanmas…
Spring, L. (2015). Older women and sexuality—Are we still just talking lube? Sexual
and Relationship Therapy, 30(1), 4–9. doi:10.1080/14681994.2014.920617
Stapel, J. & Keukens, R. (2009). Sociologie voor gezondheidszorg en verpleegkunde,
Bohn Stafleu van Loghum: Houten. doi:10.1007/978-90-313-7730-55
Steyaert, J. (2017). Classificatie van geestesziekten. Gevonden op het internet op 13
maart 2018:
https://www.canonsociaalwerk.eu/nl_ggz/details.php?cps=2&canon_id=292
Swinnen, A. (2011). Seksualiteit van ouderen: een multidisciplinaire benadering.
Amsterdam: University Press.
Syme, M. L., Lichtenberg, P., & Moye, J. (2016). Recommendations for sexual
expression management in long-term care: a qualitative needs assessment. Journal of
Advanced Nursing, 72(10), 2457–2467. doi.org/10.1111/jan.13005
Tarzia, L., Fetherstonhaugh, D., & Bauer, M. (2012). Dementia, sexuality and consent
in residential aged care facilities. Journal of Medical Ethics, 38(10), 609-613. doi:
10.1136/medethics-2012-101066
Taylor, B., David, S. (2006). Using the exetented PLISSIT model to address sexual
healthcare needs. Nursing Standard, 21 (11), 35-40.
doi:10.7748/ns2006.11.21.11.35.c6382
Taylor, A., & Gosney, M. A. (2011). Sexuality in older age: Essential considerations for
healthcare professionals. Age and Ageing, 40(5), 538–543. doi: 10.1093/ageing/afr049
Tucker, I. (2010). Management of inappropriate sexual behaviors in dementia: a
literature review. International Psychogeriatrics, 22(5), 683-692.
doi:10.1017/S1041610210000189
127
Tzeng, Y. L., Lin, L. C., Shyr, Y. I. L., & Wen, J. K. (2009). Sexual behaviour of
institutionalised residents with dementia - A qualitative study. Journal of Clinical
Nursing, 18(7), 991–1001. doi:10.1111/j.1365-2702.2008.02708.x
Van Assche, L. (2015). Partnerrelatie, intimiteit en seksualiteit in de tweede
levenshelft. Amsterdam: Garant-Uitgevers nv.
Van Delft, P. (2014). Projectverslag “Als u begrijpt wat ik bedoel…”. Gevonden op het
internet op 22 februari 2018
https://www.movisie.nl/sites/default/files/alfresco_files/Projectversla…
0begrijpt%204%20maart%20[MOV-2320183-1.0].pdf
Van de Putte, E. (s.a.). Gevonden op het internet op 11 maart 2018:
https://evelinevandeputte.com/publicaties/stormachtig-stil/
van der Ploeg, A. (2017). De prevalentie van seksueel grensoverschrijdend gedrag
onder ouderen in Vlaamse woonzorgcentra. Onuitgegeven masterproef, KU Leuven,
Faculteit Geneeskunde Departement Neurowetenschappen Instituut voor Familiale en
Seksuologische Wetenschappen. Gevonden op het internet 12 mei 2018:
http://aditivzw.be/nl/documentatie/literatuur
Van de Ven, L., Van Assche, L., Vesentini, L. (s.a.). Intimiteit en seksualiteit bij
ouderen. Gevonden op het internet op 22 februari 2018:
https://www.seksuologischehulpverlening.info/sites/default/files/bestan…
enenintimiteitopt.pdf
Van Houdenhove, E., Messelis, E., & Van Velthoven, J. (2016a). Seksualiteit in het
woonzorgcentrum: taboe nog lang niet doorbroken. Gevonden op het internet op 15
november 2017: https://sociaal.net/analyse-xl/seksualiteit-in-het-woonzorgcentrum/
Van Houdenhove, E., Messelis, E. & Van Velthoven (2016b). Seksualiteit in het
woonzorgcentrum. Gevonden op het internet op 9 maart 2018:
https://www.seksonderzoek.be/wp-content/uploads/2016/03/samenvatting-on…
Van Lisdonk J. & Kuyper, L. (2014). 55-plussers en seksuele orientatie: ervaringen van
lesbische, homoseksuele en heteroseksuele 55-plussers. Den Haag: Sociaal en
Cultureel Planbureau. Gevonden op het internet op 5 april 2018:
https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2015/55_plu…
ele_ori_ntatie
Verkerk, M. (2016). (Over)behandelen van kwetsbare ouderen, een ethische
benadering. Bijblijven, 32(3), 180-188. doi:10.1007/s12414-016-0121-x
Verstraeten, M. (2012). Praten over seksualiteit: de negende vraag van Gordon.
Nursing, 18 (3), 24-28.
Vilans kenniscentrum langdurige zorg. (2011). Kennisbundel probleemgedrag voor
docenten Zorg en Welzijn.
Villar, F., Celdrán, M., Fabà, J., & Serrat, R. (2014). Barriers to sexual expression in
residential aged care facilities (RACFs): Comparison of staff and residents’ views.
Journal of Advanced Nursing, 70(11), 2518–2527. doi:10.1111/jan.12398
128
Villar, F., Fabà, J., Serrat, R., & Celdrán, M. (2015). What Happens in Their Bedrooms
Stays in Their Bedrooms: Staff and Residents’ Reactions Toward Male-Female Sexual
Intercourse in Residential Aged Care Facilities. Journal of Sex Research, 52(9), 1054
1063. doi:10.1080/00224499.2014.959882
VZW 't Volderke (2017). Visietekst seksualiteit, april 2017. Meerhout.
Westland Academy’s Approach. (s.a.). Gevonden op 26 februari 2018 op het internet:
http://westland.academy/westland-approach
WHO (2010). Standards for Sexuality Education in Europe. A framework for policy
makers, educational and health authorities and specialists. Keulen: WHO Regional
Office for Europe and BZgA.
Willekens, L., Driesen, F. & Mertens, E. (2013). Thomas More stijlwijzer: richtlijnen
voor het maken van schriftelijke werkstukken. Onuitgegeven nota’s voor de opleiding
bachelor in de verpleegkunde, Thomas More Kempen, Departement Gezondheidszorg
Turnhout.
Zorgnet-icuro. (2015). Advies 18: intimiteit en seksualiteit in de zorg voor ouderen.
Gevonden op het internet op 22 februari 2018:
https://www.zorgneticuro.be/sites/default/files/2015%20Ethisch%20advies…
v3.pdf
