'Wielrenners zijn halfgoden met kwetsbare harten'
Pauline Farazijn studeerde aan de Hogeschool West-Vlaanderen in Kortrijk net af als sportjournaliste. Als sluitstuk van de driejarige opleiding schreef ze een bachelorproef over het effect van profwielrennen op het hart. 'Profwielrenners lopen een groter risico op hartproblemen.'
Op zondag 8 april 2018 overleed Michael Goolaerts. De slechts 23-jarige wielrenner kreeg tijdens Parijs-Roubaix een hartstilstand, waarna hij van zijn fiets viel en in de berm van de tweede kasseistrook bleef liggen. Na de reanimatie bracht een helikopter Michael naar het ziekenhuis van Rijsel, maar het mocht niet zijn. Om 22u40 liet de jonge renner het leven los. Te vroeg, véél te vroeg. De koers ging door, maar Michael nam een andere route en zag het peloton nooit meer terug.
Daan Myngheer stierf in 2016 op dezelfde ongelukkige manier in Corsica. Bij beiden kon een autopsie geen duidelijkheid brengen over de oorzaak van de hartstilstand. Gianni Meersman, Klaas Lodewyck en Johan Vansummeren zijn enkelen die meer 'geluk' hadden. Tijdens hun wielercarrière stelden specialisten hartritmestoornissen vast. Zij hingen hun fiets aan de haak, Daan en Michael hadden die keuze niet. Profwielrenners lopen een groter risico op hartproblemen.
'Zoals roken een risico vormt voor longkanker, is intensief duursporten een risicofactor voor het ontwikkelen van hartritmestoornissen.’
Wielrennen is een uithoudingssport met veel explosiviteit: renners trekken op na elke bocht, plaatsen af en toe een stevige demarrage en sprinten zich op het einde van de koers doorheen hun pijngrens. Het hart moet gedurende vele uren grote volumes rondpompen, waardoor er een toename is van de wandspanning en de elektrische beschadiging. Daardoor kunnen ritmestoornissen gemakkelijker optreden. Cardioloog Johan Van Lierde, gespecialiseerd in het effect van sport op het hart, was in de jaren '90 de eerste in België die zei dat topsport schadelijk is voor de hartspier: 'Zoals roken een risico vormt voor longkanker, is intensief duursporten een risicofactor voor het ontwikkelen van hartritmestoornissen.'
‘Het wielerpeloton heeft een fantastische fysieke conditie, maar een slechte gezondheid.’
Elke specialist is het erover eens: topsport, bij uitstek profwielrennen, is niet gezond. Het peloton wacht op niemand, terwijl bijvoorbeeld een marathonloper een eigen tempo kan uitkiezen. Wielrennen nodigt uit om het lichaam te forceren. De sterksten leggen het tempo op en de zwakkere renners rijden zich volledig leeg om toch maar te kunnen blijven volgen. Of zoals Van Lierde het zegt: 'Het wielerpeloton heeft een fantastische fysieke conditie, maar een slechte gezondheid.' De wedstrijden zijn lang en zwaar. De profrenners kregen dit jaar in de Ronde van Vlaanderen maar liefst 264,7 kilometer en 18 hellingen te verduren. Straks gaat ook opnieuw le Tour de France van start, een sufferfest waarbij de renners na drie weken en 3351 kilometer uitgeteld over de streep in Parijs zullen bollen. En dan praten we nog niet over de vele trainingen.
‘Jonge profs die 80 koersen rijden, zijn na hun eerste jaar onmiddellijk uitgeblust. Dat kan niet de bedoeling zijn.’
Té veel en té zwaar kan nooit goed zijn. Bij de profs zijn er twee opties: ofwel blink je ergens in uit en maak je kans om wedstrijden te winnen, ofwel ben je gewoon heel goed en krijg je een helpersfunctie. Een tussenweg is er niet. Het is belangrijk om zo snel mogelijk te beslissen welk profiel je als renner hebt en daar vooral geen fouten in te maken. Jonge profs die 80 koersen rijden, zijn na hun eerste jaar onmiddellijk uitgeblust. Dat kan niet de bedoeling zijn. 'Vergeet niet: gematigd sporten is gezond. Als sport je werk wordt, zoals bij profwielrenners, is het echter een ander verhaal', benadrukt cardioloog Jan Vercammen.
Het wielrennershart ondergaat de intensieve inspanning en past zich aan. Het hart wordt groter én sterker. De rechterkamer van ons hart is echter minder sterk, waardoor het meer afziet. Kris Van der Mieren, sportarts bij Belgian Cycling, ziet hierbij de belangrijkste oorzaak van plotse hartdood bij topsporters: 'Een stukje van de hartspier kan op abnormale wijze verdikken of vergroten, waardoor het hart tijdens een inspanning onvoldoende bloed naar de organen en spieren stuwt. Dat leidt uiteindelijk tot hartstilstand.' Bovendien fietsen renners dag na dag met een hoge bloeddruk.
'Van plotse hartdoden bij wielrenners waarvan de oorzaak onduidelijk is, denken sommige specialisten aan de hartspierontstekingen.’
Kon de dood van Michael en Daan voorkomen worden? Profwielrenners zijn van de meest gecontroleerde topsporters. Elk jaar moeten wielrenners een hartscreening laten uitvoeren om eventuele aangeboren of niet-aangeboren hartafwijkingen vast te stellen. De feiten tonen ons dat specialisten jammer genoeg niet alles kunnen opsporen. Voorlopig toch nog niet.
Niets doen is geen optie. Dat vindt ook Van der Mieren: 'Er loopt op dit moment een onderzoek waarbij het hart van enkele topsporters gedurende twintig jaar gevolgd wordt. Michael Goolaerts nam deel aan de studie.' Van plotse hartdoden bij wielrenners waarvan de oorzaak onduidelijk is, denken sommige specialisten aan de hartspierontstekingen. Griep kan zich bijvoorbeeld op de hartspier zetten. Als een wielrenner dan toch gaat fietsen, is dat niet veilig. Helaas hebben specialisten op dit moment weinig vat op de hartspierontstekingen. Van doping is er in de recente cases geen sprake. Dopingcontroles zijn vandaag zo strak, dat het veel moeilijker is om de boel te manipuleren.
‘Het spektakel lijkt soms belangrijker dan het leven van een wielrenner.’
Het spektakel lijkt soms belangrijker dan het leven van een wielrenner. Geen kat zou komen kijken als renners hand in hand over de finish zouden rijden. Mensen kijken op naar profwielrenners, omdat ze net door het rood gaan en nooit opgeven. Een wielrenner kan bij wijze van spreken dertig keer sterven tijdens een koers, maar toch nog de kracht vinden om aan de staart van het peloton te blijven hangen. Het zijn halfgoden.
Die titel bracht Michael en Daan helaas niks goeds. Het wielrennen was hun leven, maar betekende ook hun dood. Over tien jaar zullen er dankzij studies misschien al andere verklaringen naar boven komen. Voorlopig moeten we er vrede mee nemen dat niet alles gevonden kan worden. Maar wat vaststaat, is dat profwielrenners zich geen hartprobleem kunnen permitteren.
Bibliografie
13 juli : Wielerlegende Tom Simpson breekt op Mont Ventoux. (2014, juli 13). Opgeroepen op februari 12, 2018, van printispower: https://printispower.wordpress.com/2014/07/13/13-juli-tragisch-einde-va…
Aangeboren hartafwijkingen. (2014). Opgeroepen op februari 3, 2018, van Hartcentrum Gent: http://www.hartcentrum.be/nl/pati%C3%ABnten/hartziekten/aangeboren-hart…
Ablatie. (2018). Opgeroepen op februari 11, 2018, van Hartwijzer: https://www.hartwijzer.nl/Ablatie.php
Alle hart- en vaatziekten. (2018). Opgeroepen op januari 30, 2018, van Hartstichting.nl: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten
Alles over het hart. (2018). Opgeroepen op december 22, 2017, van InfoNu.nl: https://wetenschap.infonu.nl/anatomie/32029-alles-over-het-hart.html
Armstrong: Verbruggen wist van positieve test. (2017, maart 18). Opgeroepen op februari 4, 2018, van BN De Stem: https://www.bndestem.nl/overig/armstrong-verbruggen-wist-van-positieve-…
Artois, J. (2018, april 11). Verdict autopsie bekend: Goolaerts kreeg hartaanval voor hij viel. Opgeroepen op mei 10, 2018, van Het Laatste Nieuws: https://www.hln.be/sport/wielrennen/parijs-roubaix/verdict-autopsie-bek…
B, R. (2018, januari 7). UCI World Tour. Opgeroepen op december 28, 2017, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/UCI_World_Tour
BBC. (2017, december 13). Chris Froome speelt mogelijk Vuelta-zege kwijt na positieve dopingtest, schorsing dreigt. Opgeroepen op februari 3, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20171213_03240267
Belga. (2014, april 15). Hartoperatie voor Robert Gesink. Opgeroepen op januari 31, 2018, van Het Nieuwsblad: http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20140415_01068910
Belga. (2014, oktober 6). Niels Albert: “Heb heel mijn carrière clean gekoerst”. Opgeroepen op februari 12, 2018, van Het Laatste Nieuws: https://www.hln.be/sport/wielrennen/veldrijden/niels-albert-heb-heel-mi…
Belga. (2015, september 1). Klaas Lodewyck stopt volgend jaar met wielrennen. Opgeroepen op februari 12, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20150901_01844222
Belga. (2015, juni 15). Klaas Lodewyck: 'Chip zo groot als een luciferdoosje naast mijn hart'. Opgeroepen op april 25, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20150615_01731956
Belga. (2016, april 25). Hartproblemen dwingen ex-wereldkampioen Michael Rogers om te stoppen met wielrennen. Opgeroepen op februari 3, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20160425_02256996
Belga. (2016, juni 29). Zelfs twee zware operaties brengen geen soelaas: emotionele Johan Vansummeren stopt met koersen. Opgeroepen op februari 12, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20160629_02362346
Belga. (2017, oktober 11). Gianni Meersman volgt Danny De Bie op als ploegleider bij Marlux-Napoleon Games. Opgeroepen op februari 10, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20171011_03125246
Bever. (2017, juli 26). UCI Continentale circuits. Opgeroepen op januari 31, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/UCI_Continentale_circuits
Boks, J. (2015, juni 30). De val van Jan Ullrich. Opgeroepen op mei 19, 2018, van Helden: https://www.helden.media/columns/jasper-boks/de-val-van-jan-ullrich/
Bolle, J. (2017, april 1). Zo begrijp je alles wat er gebeurt in een wielerwedstrijd. Opgeroepen op januari 26, 2018, van nrc.nl: https://www.nrc.nl/nieuws/2017/04/01/zo-begrijp-je-alles-wat-er-gebeurt…
Bot, R. (2011, mei 8). Doping in de wielersport. Opgeroepen op februari 4, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Gebruiker:ElKonquistador/Doping_in_de_wie…
Brants, G. (2014, januari 14). Wauters vs Waes: zo ging het er in de eerste Bordeaux-Parijs aan toe. Opgeroepen op februari 3, 2018, van Newsmonkey: http://newsmonkey.be/article/1290
Breugel, E. V. (2018). Archief - 1999, Stive Vermaut. Opgeroepen op februari 3, 2018, van Sport Vlaanderen - Baloise: http://www.sportvlaanderen-baloise.be/hall-of-fame/hall-of-fame/jaar/19…
Brugada, P. (2018, januari 9). Hartproblemen bij profwielrenners.
Brugada, P. (2018, januari 9). Persoonlijke communicatie. (P. Farazijn, Interviewer)
Bruyndonx, W. (2004, juni 30). Vermaut overleden. Opgeroepen op februari 3, 2018, van Sport.be: http://www.sport.be/nl/wielrennen/article.html?Article_ID=47639
Cardiol. (2016, mei 30). Apixaban safer, more effective for non-valvular AF versus other NOACs. Opgeroepen op januari 30, 2018, van Mims Today: https://today.mims.com/apixaban-safer--more-effective-for-non-valvular-…
CIM. (2015). Echtverklaring resultaten. Opgeroepen op mei 10, 2018, van CIM: http://www.cim.be/nl/pers/echtverklaring-resultaten
Clemons, H. (2013, januari 23). New information in understanding hypertrophic cardiomyopathy. Opgeroepen op januari 26, 2018, van Advocates For Injured Athletes: http://advocatesforinjuredathletes.blogspot.be/2013/01/new-information-…
Coorevits, H. (2013, maart 22). Eddy Merckx kreeg pacemaker ingeplant. Opgeroepen op februari 12, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20130321_00513656
Coorevits, H. (2018, april 13). Profrenner stopt met koersen: “Het is een ramp om je kind te verliezen, dat kon ik mijn ouders niet aandoen”. Opgeroepen op april 25, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20180413_03460763
Creteur, J. (2018, april 4). De mooiste 499,75 meter ter wereld’. Sport/Voetbalmagazine, pp. 70-74. Opgeroepen op mei 10, 2018
Cycling to extremes: Heart health and endurance sports. (2015, augustus). Opgeroepen op februari 3, 2018, van Velonews: http://www.velonews.com/cycling-to-extremes-heart-health-and-endurance-…
CyclingTips. (2010, oktober 27). Exercise is good for the heart… but is there a limit? Opgeroepen op januari 26, 2018, van Cyclingtips: https://cyclingtips.com/2010/10/exercise-is-good-for-the-heart-but-is-t…
Dansie, S. (2013, december 21). How pros cope with overtraining. Opgeroepen op februari 4, 2018, van Bikeradar: http://www.bikeradar.com/road/gear/article/how-pros-cope-with-overtrain…
De Knop, J. (2016, december 31). Cardioloog Brugada hekelt Franse dokters: “Meersman hoefde niet te stoppen”. Opgeroepen op februari 10, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.hln.be/sport/wielrennen/cardioloog-brugada-hekelt-franse-do…
Declercq, M. (2016, december 13). Ik opende mijn ogen. Artsen vertelden me dat mijn schedel in de diepvriezer van het ziekenhuis werd bewaard. Ik schoot in de lach. Humo, p. 130. Opgeroepen op mei 9, 2018
Depoortere, L. (2009, februari 6). Wielerwereld in rouw. Opgeroepen op januari 31, 2018, van skynetblogs: http://ludo-depoortere.skynetblogs.be/archive/2009/02/06/wielerwereld-i…
Diamantino. (2017, juli 28). Klaas Lodewyck. Opgeroepen op februari 12, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Klaas_Lodewyck
Diamantino. (2017, juli 4). Michael Rogers. Opgeroepen op februari 3, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Michael_Rogers
Drievoudig wereldkampioen tijdrijden nooit meer op fiets vanwege hartproblemen. (2016, april 25). Opgeroepen op februari 3, 2018, van Sportnieuws.nl: https://sportnieuws.nl/wielrennen/drievoudig-wereldkampioen-tijdrijden-…
Ducroquet, T. (2011, april 10). Johan Vansummeren. Opgeroepen op mei 15, 2018, van Wikipedia: https://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Vansummeren_PR2011_4.JPG
Duursport conditietoename. (2018). Opgeroepen op december 2, 2017, van Dietcetera: https://www.dietcetera.nl/voedingsthemas/duursport-conditietoename
Effects of PEDs. (2014). Opgeroepen op februari 10, 2018, van Usada: https://www.usada.org/substances/effects-of-performance-enhancing-drugs/
Elektrocardiogram (ECG). (2018). Opgeroepen op februari 12, 2018, van Hartcentrum Gent: http://www.hartcentrum.be/nl/behandelingen/elektrocardiogram-ecg?origin…
Ex-renner Stive Vermaut overleden. (2004, juni 30). Opgeroepen op april 25, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dma30062004_002
Extra Time Koers . (2018, april 11). Opgeroepen op mei 1, 2018, van http://sporza.be/cm/sporza/videozone/programmas/Extra_Time_Koers/2.52906
Farazijn, P. (2018, 27 april). Hometrainer. Opgeroepen op mei 15, 2018
Farrand, S. (2015, januari 20). Prudhomme explains the Tour de France wild card selections. Opgeroepen op januari 31, 2018, van cyclingnews: http://www.cyclingnews.com/news/prudhomme-explains-the-tour-de-france-w…
GazetVanAntwerpen. (2012, september 6). Johan Museeuw: ‘Bijna elke renner nam doping in mijn tijd’. Opgeroepen op februari 4, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20120906_060
Ghyselinck, M. (2018, april 19). "We kunnen alleen maar jammeren". Het Laatste Nieuws, p. 4. Opgeroepen op mei 1, 2018, van https://www.hln.be/sport/wielrennen/twee-jonge-wielrenners-overlijden-d…
Gianni Meersman. (2017, september 5). Opgeroepen op februari 10, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Gianni_Meersman
Grégory Habeaux explique pourquoi met un terme à sa carrière [radiouitzending]. (2018, april 12). Luik. Opgeroepen op mei 1, 2018, van https://www.rtbf.be/auvio/detail_gregory-habeaux-explique-pourquoi-met-…
Grote Ronde. (2018, januari 6). Opgeroepen op februari 3, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Grote_Ronde
Hart en bloedsomloop. (2018). Opgeroepen op december 22, 2017, van Gezondheidsplein: https://www.gezondheidsplein.nl/menselijk-lichaam/hart-en-bloedsomloop/…
Hartritmestoornissen bij duursporters. (2006, november). Opgeroepen op december 2, 2017, van Stin: https://www.stin.nl/leven-met-de-icd/medische-verhalen/hartritmestoorni…
Heidbuchel, H. (2001). Infosessie behandeling van ritmestoornissen. Opgeroepen op januari 26, 2018, van harpa.be: http://www.harpa.be/images/pdf%20infosessies/ritmestoornissen.pdf
Heidbuchel, H., Prior, D., & La Gerche, A. (2012, maart 9). Ventricular arrhythmias associated with long-term endurance sports: what is the evidence? Opgeroepen op januari 27, 2018, van British Journal Of Sports Medicine: http://bjsm.bmj.com/content/46/Suppl_1/i44
Heinen, F. (2011, februari 15). Vergeten wielrenner Stive Vermaut. Opgeroepen op februari 1, 2018, van HetIsKoers: http://hetiskoers.nl/vergeten-wielrenner-vermaut-stive/
Hellemans, K. (2014, oktober 17). Klaas Lodewyck met succes geopereerd. Opgeroepen op april 25, 2018, van Het Laatste Nieuws: https://www.hln.be/sport/wielrennen/klaas-lodewyck-met-succes-geopereer…
Hoe werkt een hart. (2018). Opgeroepen op december 3, 2017, van Hartchirurgie Middelheim Antwerpen: http://www.hartchirurgie-antwerpen.be/hoe-werkt-een-hart/#prettyPhoto
Hoogsteen, J., Fagard, R., Ector, H., Willems, R., Heidbüchel, H., van Lierde, J., & Vanhees, L. (2003, augustus 1). High prevalence of right ventricular involvementin endurance athletes with ventricular arrhythmias: Role of an electrophysiologic study in risk stratification. Opgeroepen op december 2, 2017, van European Heart Journal: https://academic.oup.com/eurheartj/article/24/16/1473/548381/High-preva…
Hoogsteen, J., van Lierde, J., Outhof, J., van Hemel, N., van der Wall, E., Janssens, L., & van Mantgem, J.-P. (2006, mei). Cycling and the heart, short term follow-up of 17-year-old cyclists. Opgeroepen op december 2, 2017, van Researchgate: https://www.researchgate.net/publication/245951453_Cycling_and_the_hear…
Inspanningstest fietsen. (2018). Opgeroepen op februari 12, 2018, van Bakala Academy: http://www.bakala-academy.com/testing-training/wielrennen/inspanningste…
Ives, B. (2013, juni 26). Fatigue, overtraining & the road to recovery. Opgeroepen op februari 4, 2018, van myithlete.com: https://www.myithlete.com/overtraining-by-ben-ives/
Jähnick, J.-G.-H. (2015, maart 21). Handzame Classic 2015. Opgeroepen op mei 15, 2018, van Wikipedia: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bredene_-_Handzame_Classic,_20_…
.JPG){kind=link}
John, T. (2013, januari 7). Saxo Bank-Tinkoff Bank unveil 2013 team kit. Opgeroepen op februari 3, 2018, van Roadcycling UK: https://roadcyclinguk.com/news/racing-news/saxo-bank-tinkoff-bank-unvei…
Jonathan Breyne en Michael Rogers witgewassen door UCI. (2014, april 23). Opgeroepen op april 24, 2018, van Sporza: http://sporza.be/cm/sporza/wielrennen/1.1947803
Kerkhof, M. (2017, januari 18). Robert Gesink tevreden na eerste test. Opgeroepen op februari 1, 2018, van procycling.nl: https://www.procycling.nl/2017/01/18/robert-gesink-tevreden-eerste-test/
Klaasen, L. (2007, februari 1). Hartfalen bij sporters. Opgeroepen op februari 3, 2018, van users.skynet.be: http://users.skynet.be/livinklaasen/Hartfalen%20bij%20sporters.html
Klaasen, L. (2017). Hartfalen bij sporters. Opgeroepen op februari 12, 2018, van www.livinklaasen.net: http://www.livinklaasen.net/Hartfalen%20bij%20sporters.html
Klaasen, L. (2018). Foto's. Opgeroepen op februari 12, 2018, van www.livinklaasen.net: http://www.livinklaasen.net/Foto's.html
Klaasen, L. (2018). Livin Klaasen. Opgeroepen op februari 12, 2018, van www.livinklaasen.net: http://www.livinklaasen.net/index.html
Knack. (2018, mei 9). Knack. Knack.
Lemmens, F. (2017, maart 21). Boezemflutter hartritmestoring bij Marfanpatiënt. Opgeroepen op februari 1, 2018, van funslemmens: http://www.funslemmensmarfan.nl/dagboek-2017/boezemflutter-hartritmesto…
Liekens, R. (2018, april 17). We kennen in België zoveel burn-outs en depressies omdat het kan. In de VS hebben ze die luxe niet. Humo, pp. 16-23. Opgeroepen op mei 10, 2018
Loterij, N. (2017). Ronde van Frankrijk. Opgeroepen op december 28, 2017, van Nationale Loterij: https://www.nationale-loterij.be/nl/ronde-van-frankrijk
Medicijnen bij hartritmestoornissen. (sd). Opgeroepen op februari 11, 2018, van Hartstichting: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/behandelingen/medicijn…
Meersman, G. (2018, mei 14). Persoonlijke communicatie. (P. Farazijn, Interviewer) Opgeroepen op mei 15, 2018
Mieren, K. V. (2018, april 27). Persoonlijke communicatie. (P. Farazijn, Interviewer)
Myngheer, F. (2018, april 29). Persoonlijke communicatie. (P. Farazijn, Interviewer)
NOS. (2016, juni 29). Tour de France in cijfers. Opgeroepen op december 28, 2017, van NOS: https://nos.nl/tour/artikel/2114296-tour-de-france-in-cijfers.html
OxfortUniversityPress. (2013, juni 4). Blood doping at the Tour de France. Opgeroepen op februari 10, 2018, van Oxfort Presents: http://oxfordpresents.com/bozzone/blood-doping/
Pacemaker. (2018). Opgeroepen op februari 11, 2018, van www.hartwijzer.nl: https://www.hartwijzer.nl/Pacemaker.php
Pacemakers. (2017). Opgeroepen op februari 12, 2018, van Cardio Consultancy: http://cardioconsultancy.nl/pacemakers/
Pantani en Ullrich reden Tour 1998 op epo. (2013, juli 24). Opgeroepen op mei 18, 2018, van Sporza: http://sporza.be/cm/sporza/wielrennen/1.1686320
Pattyn, S. (2012, januari 21). De geschiedenis van de fiets. Opgeroepen op december 28, 2018, van Bloggen.be: https://www.bloggen.be/de_geschiedenis_van_de_fiets/archief.php?ID=1800…
Paul. (2011, oktober 15). Spierverzuring: 6 tips tegen verzuren van spieren. Opgeroepen op februari 3, 2018, van gezondr.nl: https://gezondr.nl/spierverzuring-tips-tegen-verzuren-spieren/
Ploegen 2018. (2018). Opgeroepen op december 28, 2017, van WVCycling: http://www.wvcycling.com/nl/ploegen/2018/ct/
Polkinghorne, D. (2016, april 26). Michael Rogers forced to retire from cycling due to heart condition. Opgeroepen op februari 3, 2018, van The Sydney Morning Herald: http://www.smh.com.au/sport/cycling/michael-rogers-retires-from-cycling…
Poosen, F. (2004, april 19). Frank Vandenbroucke schrijft zijn waarheid in een boek. Opgeroepen op mei 18, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dma18042008_006
Retour 13 juli 1967: Tom Simpson bezwijkt op Mont Ventoux. (2017, juli 13). Opgeroepen op februari 11, 2018, van Sporza: http://sporza.be/cm/sporza/wielrennen/Tour/1.3022821
Retour 15 juli 1999: de glimlach (en de blunder) van Dierckxsens. (2017, juli 15). Opgeroepen op mei 18, 2018, van Sporza: http://sporza.be/cm/sporza/wielrennen/Tour/1.3024540
Robbie. (2018). De voordelen van een sterk en gezond sporthart. Opgeroepen op december 2, 2017, van InfoNu.nl: https://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/40093-de-voordelen-van-ee…
Robbot. (2018, januari 2). Lance Armstrong. Opgeroepen op februari 4, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Lance_Armstrong
Roularta. (2018). Kerncijfers. Opgeroepen op mei 12, 2018, van Roulartamedia: http://www.roulartamedia.be/nl/merken/magazines/sportvoetbalmagazine
Scholten, M. (2007, mei 4). Bjarne Riis kon niet van epo afblijven. Opgeroepen op mei 19, 2018, van nrc.nl: https://www.nrc.nl/nieuws/2007/05/04/bjarne-riis-kon-niet-van-epo-afbli…
Scholten, M. (2014, augustus 29). Gesink kan weer met de besten mee omhoog na hartoperatie. Opgeroepen op januari 30, 2018, van nrc.nl: https://www.nrc.nl/nieuws/2014/08/29/gesink-kan-weer-met-de-besten-mee-…
Sharma, S., Merghani, A., & Mont, L. (2015, april 3). Exercise and the heart: the good, the bad, and the ugly. Opgeroepen op januari 31, 2018, van European Heart Journal: https://academic.oup.com/eurheartj/article/36/23/1445/2293352
Sporthart. (2014, juli 21). Opgeroepen op december 1, 2017, van Gezondheidsplein: https://www.gezondheidsplein.nl/aandoeningen/sporthart/item112691
Stive Vermaut. (2015). Opgeroepen op februari 1, 2018, van Jungle Key: http://www.junglekey.be/search.php?query=Stive+Vermaut&type=image&lang=…
Stive Vermaut. (2015, februari 4). Opgeroepen op februari 3, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Stive_Vermaut
Stubru. (2010, maart 30). Waarom is wielrennen zo populair? Opgeroepen op december 21, 2017, van Het Nieuwsblad: http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20100330_091
Sustructu. (2017, november 8). Parijs-Brest-Parijs. Opgeroepen op februari 3, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Parijs-Brest-Parijs
Taalvoske. (2017, maart 29). Bordeaux-Parijs. Opgeroepen op februari 3, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Bordeaux-Parijs
Takken, T. (2016). Wielrennen en wetenschap. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Opgeroepen op februari 3, 2018, van https://books.google.be/books?id=wswcDQAAQBAJ&pg=PA136&lpg=PA136&dq=wie…
TeamSports. (2016, maart 23). Inspanningstest. Opgeroepen op februari 12, 2012, van www.uza.be: https://www.uza.be/behandeling/inspanningstest
Toth. (2015, maart 14). Wielerploeg. Opgeroepen op januari 31, 2018, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Wielerploeg
TV, C. (2017). Kijkcijfers Vlaanderen. Opgeroepen op december 28, 2017, van TVvisie: http://www.tv-visie.be/overzicht/cijfers/vlaanderen/
Twaalf Costa Ricaanse wielrenners betrapt op doping. (2018, januari 31). Opgeroepen op februari 10, 2018, van NOS: https://nos.nl/artikel/2214739-twaalf-costa-ricaanse-wielrenners-betrap…
U wordt opgenomen voor een elektrofysiologisch onderzoek of ablatie [brochure]. (2012). Opgeroepen op januari 29, 2018, van uza.be: https://www.uza.be/sites/default/files/uza_elektrofysilogisch_onderzoek…
UCI. (2018, januari 1). UCI cycling regulations. Opgeroepen op december 21, 2017, van UCI: http://www.uci.ch/mm/Document/News/Rulesandregulation/18/23/94/2-ROA-20…
UCI ProTour en WorldTour. (sd). Opgeroepen op december 28, 2017, van Fietspraat.nl: http://www.fietspraat.nl/index.php/overig/19-uci-protour-en-worldtour
UZLeuven. (2017, maart 31). Aortaklepstenose. Opgeroepen op februari 3, 2018, van uzleuven: https://www.uzleuven.be/nl/kindercardiologie/aortaklepstenose
Van Baelen, J. (2018, mei 9). Deze sport is gebroken. Knack, pp. 102-105. Opgeroepen op mei 12, 2018
van den Brand, C. (2016, december 8). Zo klopt het hart. Opgeroepen op december 22, 2017, van Gezondheidsnet: https://www.gezondheidsnet.nl/hart-en-vaatziekten/zo-klopt-het-hart
Van der Mieren, K. (2018, april 27). Persoonlijke communicatie. (P. Farazijn, Interviewer)
van Langeveld. (sd). Cardioversie: herstel tot normaal hartritme. Opgeroepen op februari 11, 2018, van Hartfalenonderwijs.nl: http://hartfalenderwijs.nl/cardioversie.htm
Van Lierde, J. (2018, april 24). Persoonlijke communicatie. (P. Farazijn, Interviewer) Opgeroepen op mei 1, 2018
van Praat, F. (2015, augustus 6). Duursporters hebben een groot hart. Opgeroepen op december 2, 2017, van Mannen van de sport: http://www.mannenvandesport.nl/2015/08/06/duursporters-hebben-een-groot…
Vanclooster, B. (2016, september 14). Ik dacht: ik zal nooit meer kunnen koersen. Sport/Voetbalmagazine, p. 112. Opgeroepen op mei 10, 2018
Vandeweghe, H. (2013). Wie gelooft die coureurs nog? In H. Vandeweghe, Wie gelooft die coureurs nog (p. 352). Amsterdam: Carrera.
Vandeweghe, H. (2014, mei 19). Het hard van de wielrenners is zo sterk, maar soms ook zo zwak. Opgeroepen op december 2, 2017, van De Morgen: https://www.demorgen.be/sport/het-hart-van-de-wielrenner-is-zo-sterk-ma…
Vandeweghe, H. (2015, januari 23). Patrick Lefevere: "Het wielrennen wordt veel te zwaar. En te saai". Opgeroepen op februari 12, 2018, van De Morgen: https://www.demorgen.be/sport/patrick-lefevere-het-wielrennen-wordt-vee…
Vandeweghe, H. (2016, februari 13). Sporten tot je barst. Opgeroepen op december 3, 2017, van Hans Vandeweghe: https://hansvdw1.wordpress.com/2016/02/14/verhaal-sporten-tot-je-barst-…
Vandeweghe, H. (2016, april 1). Waarom wij zo van wielrennen houden. Opgeroepen op december 21, 2017, van De Morgen: https://www.demorgen.be/opinie/waarom-wij-zo-van-wielrennen-houden-b667…
Venderickx, K., & Kieboom, T. (2018, maart 12). OPINIE: “Het beeld van de domme topvoetballer is een wijdverspreid, maar groot misverstand”. Opgeroepen op mei 15, 2018, van Het Laatste Nieuws: https://www.hln.be/nieuws/binnenland/opinie-het-beeld-van-de-domme-topv…
Vercammen, J. (2017, december 18). Persoonlijke communicatie. (P. Farazijn, Interviewer)
Verschil krachtsport en duursport. (2018). Opgeroepen op december 2, 2017, van Gezondr: https://gezondr.nl/verschil-krachtsport-duursport/
Voorkamer- of atriumfibrillatie: de meest voorkomende hartritmestoornis. (2016, juni). Opgeroepen op april 25, 2018, van gezondheid.be: https://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=21334
Vrints, C. (2014, juli 15). Hard sporten? Hartproblemen. Opgeroepen op januari 26, 2018, van uza.be: https://www.uza.be/hard-sporten-hartproblemen
Wada. (2018). What is prohibited. Opgeroepen op februari 10, 2018, van Wada: https://www.wada-ama.org/en/content/what-is-prohibited
Wagendorp, B. (2013, januari 12). Doping maakt het gevecht geloofwaardig. Opgeroepen op februari 4, 2018, van Volkskrant.nl: https://www.volkskrant.nl/archief/doping-maakt-het-gevecht-geloofwaardi…
Wat is een normale hartslag. (2018). Opgeroepen op december 1, 2017, van Ziekenhuis.nl: https://www.ziekenhuis.nl/dossiers/hartslag-meten-bij-hartritmestoornis…
Wat is salbutamol, het middel waarop Froome is betrapt? En ga je er echt beter van rijden? Sportarts Jan Mathieu geeft het antwoord. (2017, december 13). Opgeroepen op februari 3, 2018, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20171213_03240293
Welke doping wordt gebruikt bij fietsen. (2018). Opgeroepen op februari 9, 2018, van Corvos: https://www.corvos.nl/welke-doping-wordt-gebruikt-wielrennen/
Werking van het hart. (2018). Opgeroepen op december 28, 2017, van Mariaziekenhuis Noord-Limburg: http://www.mznl.be/diensten-en-centra/centrum-voor-cardiale-revalidatie…
Wielrennen: trainingsplanning en periodisering. (2018). Opgeroepen op februari 3, 2018, van Gezond sporten: https://cjsm.be/gezondsporten/themas/training/praktische-trainingstips/…
Zijn de wielrenners van nu betere sporters dan renners van vroeger? (2018). Opgeroepen op februari 3, 2018, van City of Talent: https://www.cityoftalent.nl/uitgelicht/zijn-de-wielrenners-van-nu-beter…
