De Tweede Wereldoorlog, het nationaalsocialisme, de Schutzstaffel (SS) en de collaboratie zijn allemaal thema’s die veel mensen blijven fascineren. De talloze oorlogsdocumentaires op Canvas of National Geographic zijn daar sprekende voorbeelden van. Toch blijven er aspecten van die thema’s amper onderzocht. De ideologische scholing van de Vlaamse SS en de Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap (DeVlag) was er zo een. Deze masterproef focuste daarom op de manier waarop de SS de ideologische vorming van haar leden in Vlaanderen tijdens de Tweede Wereldoorlog organiseerde.
Wie binnenkort Berlijn bezoekt, moet zeker eens binnenspringen in het vrij toegankelijke museum en documentatiecentrum Topographie des Terrors. Dat museum besteedt aandacht aan de misdaden van het naziregime tussen 1933 en 1945. Vooral de macht die de NSDAP en de SS in het nationaalsocialistische systeem hadden, wordt er uitgebreid toegelicht. De NSDAP was de nationaalsocialistische politieke partij van Adolf Hitler. De SS fungeerde als de paramilitaire tak van die partij. Ze had een autonome structuur en stond onder leiding van Heinrich Himmler. De leden van de SS beschouwden zichzelf als de elite van de nationaalsocialistische samenleving. Dit betekende dat er van de SS’ers zowel fysiek als ideologisch hoge eisen werden gesteld.
De geschiedschrijving over de SS heeft tot nu toe vooral gefocust op de wandaden die de SS-leden pleegden aan en achter de oorlogsfronten. Historici gingen er daarbij gemakshalve van uit dat de ideologie geen grote rol speelde binnen de organisatie, de fysieke paraatheid voor de strijd primeerde volgens hen. Ook de bezoekers van Topographie des Terrors krijgen te lezen dat het theoretische element slechts een weinig belangrijke rol speelde binnen de SS.
Uit recent historisch onderzoek bleek dat die stelling te ongenuanceerd was. Verschillende onderzoekers wezen er op dat de SS-top wel degelijk begaan was met de nationaalsocialistische kennis van haar leden. Vanaf Hitlers machtsovername in 1933 werkte de SS daarom een heel opleidingssysteem uit om haar leden fysieke oefeningen op te leggen én om ze ideologisch te onderwijzen.
Aanvankelijk bleef het SS-opleidingssysteem beperkt tot het grondgebied van nazi-Duitsland. Maar, zoals bekend startte nazi-Duitsland de Tweede Wereldoorlog en veroverde het vanaf 1939 grote delen van Europa. Dit liet de SS toe om activiteiten te ontwikkelen in de gebieden die Duitsland bezette. Ook in Vlaanderen probeerde de SS voet aan de grond te krijgen. Opmerkelijk genoeg was er over de manier waarop de SS haar ideologisch onderwijs organiseerde in Vlaanderen nog geen studie verschenen.
Geen succes voor de Vlaamse SS
De Vlaamse SS bleek geen succesverhaal. Vooral het tijdrovende, veeleisende lidmaatschap én het vooruitzicht om zelf ten strijde te moeten trekken, hadden een zeker afschrikeffect voor potentiële leden. Bovendien verhulde de Vlaamse SS niet dat ze een voorstander was van een Duitse annexatie van Vlaanderen. Dat terwijl veel Vlamingen die aangetrokken waren tot de ideeën van de Nieuwe Orde, niet onmiddellijk een voorstander van een Duitse annexatie waren. Omwille van die redenen kon de Vlaamse SS geen stevige machtspositie verwerven.
De Duitse SS-top moest noodgedwongen op zoek naar een alternatieve strategie om haar invloed in Vlaanderen uit te kunnen breiden. Zo kwam ze terecht bij de Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap (DeVlag). Dat was een organisatie die toegankelijker bleek te zijn.
De DeVlag was een Duits-Vlaamse organisatie die halverwege de jaren dertig was opgericht. Vóór de oorlog was het een strikt cultureel samenwerkingsverband met als doel om de culturele en academische banden tussen Duitsland en Vlaanderen aan te halen. Het publiek dat de DeVlag in die periode wist te bereiken was zeer beperkt. Tijdens de oorlog veranderde het opzet van de DeVlag totaal. De organisatie transformeerde in een politieke organisatie die collaboreerde met de Duitse bezetter. Met de steun van de SS groeide de DeVlag uit van een marginale organisatie tot de belangrijkste collaborerende organisatie in Vlaanderen. De DeVlag zette verschillende initiatieven op poten om het maatschappelijke middenveld te veroveren. Zo richtte ze onder andere een nationaalsocialistische jeugdbeweging en verschillende tijdsschriften op.
Ideologische scholing door de DeVlag
Onder de beschermvleugels van de SS werkte de DeVlag vanaf het najaar van 1943 een grondscholingsplan uit. Dit scholingsplan diende om de DeVlag-leden de beginselen van de nationaalsocialistische leer bij te brengen. Concreet betekende dit dat de leden tien maanden lang elke maand twee zondagvoormiddagen verplicht moesten vrijhouden om lessen over de nazi-ideologie te volgen.
In de lessen stond vooral de rassenleer – met haar inherente antisemitische en anticommunistische inslag – centraal. Andere belangrijke thema’s waren de geschiedenis van de Germanen en de verheerlijking van Adolf Hitler. Opmerkelijk was dat de nazi-ideologie niet in steen was gebeiteld, ze werd aangepast aan de Vlaamse gevoeligheden. Zo werd de antikatholieke retoriek sterk afgezwakt en leerden de DeVlag-leden dat een Duitse annexatie niet gelijkstond aan verduitsing of aan de verdwijning van de Nederlandse taal.
De Duitse SS-top monitorde het grondscholingsplan van bovenaf. Himmler benadrukte steevast het belang om de lessen interessant en boeiend te houden. Om dat doel te kunnen bereiken ontvingen de lesgevers van de DeVlag uitgebreide richtlijnen over de manier waarop ze hun lessen moesten organiseren. Een voorbeeld hiervan was dat de lesgevers werden aangemoedigd om hun cursisten met elkaar te laten discussiëren. Zelfstandig leren redeneren en onderlinge gedachten uitwisselen werden aangemoedigd, al moest de lesgever natuurlijk wel in de gaten houden dat alles in overeenstemming bleef met de nationaalsocialistische leer. Op die manier kreeg de indoctrinatie in de lessen vorm.
Met die bevindingen bevestigde dit onderzoek wat andere recente onderzoeken al hadden aangehaald, namelijk dat het theoretische element binnen de SS crucialer was dan lange tijd werd verondersteld. Daarmee droeg het bij aan de meer genuanceerdere visie over de werking van de SS.
Dus, wie binnenkort naar Berlijn reist en graag nog meer wilt weten over de SS, kan met deze achtergrondinfo zeker eens een bezoekje brengen aan het Topographie des Terrors-museum. En, na zo’n zware geschiedenisles is een drankje in één van de vele hippe bars of nachtclubs die Berlijn rijk is meer dan verdiend.
Bibliografie
GENT, Universiteitsbibliotheek UGent
Algemeene-SS Vlaanderen Scholingsbrieven
LEUVEN, Artes Universiteitsbibliotheek KU Leuven
Germanische Leithefte
Scholingsbrieven DeVlag
VAN DE WIELE J., Joden zijn ook menschen, Brussel, 1942
VAN DE WIELE J., Op zoek naar een Vaderland, Brussel, 1942
BERLIJN-LICHTERFELDE, Bundesarchiv
Dossier NS 19/1557
Dossier NS 19/2140
Dossier NS 31/155
Dossier NS 31/413
BRUSSEL, CEGESOMA, Archief DeVlag
Dossier AA155/176
Dossiers AA155/193-194
Dossier AA155/202
Dossiers AA155/206-207
Dossier AA155/209
Dossiers AA155/216-233
Dossiers AA155/235-236
Dossiers AA155/390-392
BRUSSEL, CEGESOMA, Collection d’Affiches du CEGES – Seconde Guerre mondiale – Belgique
Dossier CA AF 308
BRUSSEL, CEGESOMA, Deelarchief Algemene/Germaanse SS
Dossier AA 243
AERTS K. e.a., Was opa een nazi? Speuren naar het oorlogsverleden, Tielt, 2017
CARLIER M., ‘Ongedwongen doch plichtvol: De visie op de vrouw en het kind in het weekblad Balming’, ongepubliceerde MA Thesis KU Leuven, 2013
CLAES L., Het verdrongen verleden: de collaboratie, haar rechters en geschiedschrijvers, Beveren, 1983
CHRISTENSEN C.B., POULSEN N.B. en SMITH P.S., De Waffen-SS, Het Europese leger van de nazi’s, Antwerpen, 2016
CHRISTENSEN C.B., POULSEN N.B. en SMITH P.S., ‘The Danish Volunteers in the Waffen-SS and German Warfare at the Eastern Front’, Contemporary European History, 1999, 73-96
CROMBEZ B., ‘De Algemene-SS Vlaanderen’, Cahiers d’Histoire de la seconde guerre mondiale, 1995, 162-202
DAFINGER J., ‘Show solidarity, live solitarily: the Nazi ‘New Europe’ as a ‘family of peoples’’, European Review of History: Revue européenne d’histoire, 2017, 905-917
DAMSMA J.M., ‘Nazis in the Netherlands: A social history of National Socialist Collaborators, 1940-1945’, doctoraatsthesis Universiteit van Amsterdam, 2013
DE JONGHE A., ‘De strijd Himmler-Reeder om de benoeming van een HSSPF te Brussel’, Bijdragen tot de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 1974-1984
DE JONGHE A., ‘Robert van Genechten (1895-1945) in J. CHARITÉ (red.), Biografisch Woordenboek van Nederland. Deel I, 1979
DE WEVER B., Greep naar de macht, Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde, Het VNV 1933-1945, Gent, 1994
DE WEVER B., Oostfronters: Vlamingen in het Vlaamse Legioen en de Waffen-SS, Tielt, 1984
DE WEVER B. en DE WEVER B., ‘Groot-Nederland als utopie en voorwendsel’ in K. DEPREZ en L. VOS red., Nationalisme in België, Identiteiten in beweging 1780-2000, Antwerpen, 1999
DE WILDE M., België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 5: De kollaboratie, Kapellen, 1985
DE WINNE T., ‘De pers van de DeVlag tijdens de bezetting. Case: De Gazet’, ongepubliceerde MA Thesis UGent, 1999
FIORAVANZO M., ‘Die Europakonzeption von Faschismus und Nationalsozialismus (1939–1943)’, Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 2010, 509–41
GALLO D., ‘La politique de formation idéologique de la SS (1933-1945). Une étude sur la transmission de la normativité nazie’, Revue historique, 2015, 875-898
GRUBBERT R., Der Europagedanke Westeuropäischer faschistischer Bewegungen 1940–1945, Paderborn, 2012
GUTMANN M., ‘Engineering the European Volksgemeinschaft: Social Engineering, Pedagogy and Fascism in the case of the Swiss Alfred Zander’, Journal of Contemporary History, 2016, 40-60
HARTEN H., Himmlers Lehrer: Die Weltanschauliche Schulung in der SS 1933-1945, Paderborn, 2014
HUYSE L. en DHONDT S., Onverwerkt verleden: collaboratie en repressie in België 1942-1952, Leuven, 1991
KERSHAW I., Hitler, Hoogmoed, 1889-1936, Utrecht, 1999
KLIJN E. en TE SLAA R., De NSB: Onstaan en opkomst van de Nationaal Socialistische Beweging 1931-1935, Amsterdam, 2010
KOCKA J., ‘Comparison and Beyond’, History and Theory, 2003, 39-44
KÜBLER R., Chef KWG: Das Kriegsgefangenenwesen unter Gottlob Berger, Lindhorst, 1984
LITTLEJON D., The Patriotic Traitors, Londen, 1972
MARTIN D., Bespreking van F. SEBERECHTS, Geschiedenis van de DeVlag. Van cultuurbeweging tot politieke partij 1935-1945, Gent, 1991, Revue belge de philologie en d’histoire, 1992, 1136-1137
MATTHÄUS J., Ausbildingsziel Judenmord?. “Weltanschauliche Erziehung” von SS, Polizei und Waffen-SS im Rahmen der “Endlösung”, Frankfurt am Main, 2003
MEIRE F., ‘De DeVlag voor mei 1940’, Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 1982, 419-466
PASTURE P., Imagining European Unity since 1000 AD, Basingstoke, 2015
PATEL K.K., ‘An Emperor without Clothes? The Debate about Transnational History Twenty-five Years on’, Histoire@Politique, 2015
PATEL K.K., ‘Transatlantische Perspektiven Transnationaler Geschichte’, Geschichte und Gesellschaft, 2003, 625-647
POLLERS G., ‘Het weekblad Balming van de DeVlag: nazi-propaganda in Vlaanderen’, ongepubliceerde MA Thesis KU Leuven, 1987
SAX A., Voor Vlaanderen volk en Führer: de motivatie en het wereldbeeld van Vlaamse collaborateurs tijdens de Tweede Wereldoorlog, 1940-1945, Antwerpen, 2012
SEBERECHTS F., Geschiedenis van de DeVlag. Van cultuurbeweging tot politieke partij 1935-1945, Gent, 1991
SEBERECHTS F., Ieder zijn zwarte: verzet, collaboratie en repressie, Leuven, 1994
SEBERECHTS F., ‘Jef Van de Wiele (1903-1979): Een biografische schets. Deel 1: Jef Van de Wiele vóór de Tweede Wereldoorlog’, Verschaeviana Jaarboek 1987, 1988, 188-203
SEBERECHTS F., ‘Jef Van de Wiele (1903-1979): Een biografische schets. Deel 2: Jef Van de Wiele 1940-1979’, Verschaeviana Jaarboek 1990-1991, 1992, 265-340
STEENHAUT W. en VAN DE STEEN M., ‘Archief DeVlag’, Navorsings- en studiecentrum voor de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, Brussel, 1977
STYVEN D., ‘Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst! De verduitsing van de Hitlerjeugd Vlaanderen’, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 2011, 161-210
TRIGG J., Oostfronters: Hitlers SS-Legioen Vlaanderen, Antwerpen, 2014
VANCLOOSTER S., ‘Door wie? Op welk gezag? Het onrustige zoeken van Pol Le Roy’ in L. DE VOS, Y. T’SJOEN en L. STYNEN red., Verbrande schrijvers. ‘Culturele’ collaboratie in Vlaanderen 1933-1953, Gent, 2009, 183-204
VAN DEN EECKHOUT V., ‘Ninoofse vrouwen en de naoorlogse repressie: de rol van de getuige en de verdachte in repressieonderzoeken na de Tweede Wereldoorlog’, ongepubliceerde MA Thesis UGent, 2009
VERSTRAETE J.P., Trouw en Dietsch: Vlaamse leiders en hun collaboratie: Staf de Clercq en Hendrik Jozef Elias, Soesterberg, 2006
VON FREITAG DRABBE KÜNZEL G., ‘’Germanje’: Dutch empire-building in Nazi-occupied Europe’, Journal of Genocide Research, 2017, 240-257
VREYS B., ‘Het wezen in wording: de literatuuropvatting van Jan Demets in Balming (1943-1944), ongepubliceerde MA Thesis KU Leuven, 1996
Kinderen van de collaboratie, Canvas, november 2017
KNUPPEL D., bespreking van H. HARTEN, Himmlers Lehrer: Die Weltanschauliche Schulung in der SS 1933-1945, Paderborn, 2014, H-Soz-Kult, 2015, (https://www.hsozkult.de/publicationreview/id/rezbuecher-22936?language=…). Geraadpleegd op 20 februari 2018
LEEMHUIS R., bespreking van H. HARTEN, Himmlers Lehrer: Die Weltanschauliche Schulung in der SS 1933-1945, Paderborn, 2014, Einsicht. Bulletin des Fritz Bauer Instituts, 2015, (https://www.recensio.net/rezensionen/zeitschriften/einsicht/2015/14/Rev…). Geraadpleegd op 20 februari 2018
SAMMOND N., ‘Education for Death: The making of a Nazi’, Critical Commons, For Fair & Critical Participation in Media Culture, 2018, (http://www.criticalcommons.org/Members/sammondn/clips/disneys-education…). Geraadpleegd op 21 mei 2018
WOUTERS N. e.a., ‘Kunnen we ons verleden recht in de ogen kijken?’, VRT NWS, 2017, (https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/11/08/opinie-kinderen-van-de-collabor…). Geraadpleegd op 18 november 2017