De Belgische politiek na Congo: humanitaire breuk of koloniale voortzetting?
Wat weet u over het koloniale verleden van België? Hoewel dit thema steeds meer aandacht krijgt, heeft onze koloniale geschiedenis voor veel mensen nog steeds geen gezicht. Afgelopen jaar was bijvoorbeeld het televisieprogramma ‘Kinderen van de kolonie’ op de buis te zien en kende het vernieuwde AfricaMuseum zijn opening. Daarnaast riepen de Verenigde Naties België ook op om verontschuldigingen aan te bieden voor de wreedheden die onder het koloniaal bewind in Congo plaatsvonden. Excuses kwamen er echter pas in april 2019. Dat is bijna zestig jaar na de Congolese onafhankelijkheid.
Deze late spijtbetuiging heeft mede te maken met ons collectief geheugen. Het is immers frappant hoe snel de gruwelijkheden van het Belgische koloniale project hieruit verdwenen zijn. Toen Congo in 1960 onafhankelijk werd, leek het Belgische imperialisme voorgoed verdwenen te zijn. In de plaats daarvan kwam er aandacht voor ontwikkelingssamenwerking en het promoten en beschermen van mensenrechten. Het koloniale beeld van de Congolezen als ongeciviliseerd, barbaars en zonder recht op mensenrechten leek uit de herinnering te zijn gewist. Maar was dat wel echt zo? In mijn scriptie onderzocht ik in hoeverre het Belgisch humanitarisme – de hulp over de grenzen heen en de activiteiten ter bescherming en verbetering van volkeren – te begrijpen valt als een verlengstuk dan wel als een breuk ten aanzien van de koloniale praktijk.
Een voortzetting van The White Man’s Burden
Hoewel België zich definieerde als humanitaire actor, had het Belgische ontwikkelingsbeleid na de dekolonisatie van Congo nog veel weg van de koloniale beschavingsmissie. Het veelvuldige gebruik in diplomatieke bronnen van woorden en zinsconstructies als “ontwikkelingspad”, “van leerling naar volwassenheid” en “onderontwikkeld” staaft dit argument. Met deze woorden leken Belgische ambtenaren, hoewel niet expliciet, de autonomie van de Derde Wereld te betwisten.
Het koloniale verleden zat duidelijk nog te vers in het geheugen om resoluut over te gaan naar een humanitaire ruimte met totaal andere dimensies. Politici kenden België nog steeds de rol van meester toe, terwijl derdewereldlanden opnieuw in hun ondergeschikte positie werden bevestigd. Bovendien zorgde een groeiend besef van de Belgische koloniale misdaden ervoor dat onze natie zich meer en meer ging distantiëren van dit verleden. Het verdween bijgevolg uit de collectieve herinnering en werd vervangen door een nieuw verhaal dat Belgische politici over België wilden vertellen.
Geheugenverlies als de meest gewenste staat
Na de dekolonisatie van Congo herschreef België aldus de eigen geschiedenis. Ons land deed dit meer bepaald door de koloniale periode te verdringen en door humanitaire waarden overdreven te gaan benadrukken in het politieke discours. Deze strategie van geheugenverlies maakte het mogelijk om de aandacht te blijven richten op de eigen politieke en economische belangen. Niet alleen uit schrik voor een neokoloniaal imago, maar eveneens als dekmantel voor een hidden agenda breidde het daarbij de ontwikkelingshulp uit: “Western Europe must understand that one of its chances of upholding its influence (and even to ensure the survival of Western civilization) lies in helping Latin America” (Belgisch discours tijdens een Raadgevende Vergadering van de Raad van Europa).
Toch was er op het einde van de jaren 1960 en het begin van de jaren 1970 een keerpunt zichtbaar. De verminderde spanning tijdens de Koude Oorlog tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten maakte de weg vrij voor een zoektocht naar een gemeenschappelijke Europese identiteit. Solidariteit, humanitarisme en mensenrechten werden de concepten die centraal stonden in ‘West-Europa’. Op Europees niveau presenteerde België zich als pionier op vlak van mensenrechten, wat het in een goede positie bracht om hiertoe bij te dragen. Via een verenigd Europa was het immers ook gemakkelijker zich te distantiëren van de koloniale misdaden die de lidstaten afzonderlijk hadden begaan.
Een strategische humanitaire identiteit
De Belgische ‘humanitaire’ identiteit uit de jaren 1960 dient vooral gezien te worden als een strategie. Dat blijkt onder meer uit een verschil tussen het publieke en het interne Belgische discours in die periode. Tot doel werd genomen om zich te distantiëren van het duistere verleden. Interne nota’s en correspondentie bewijzen dat het humanitarisme na de dekolonisatie nog vaak misbruikt werd voor andere doeleinden dan de verbetering van de mensheid. Het Belgische buitenlandse beleid bleek dus een dubbele agenda te hebben.
Hoewel mensenrechten en ontwikkelingssamenwerking initieel gebruikt werden als strategie en gebaseerd waren op koloniale concepten, kwam er vanaf het midden van de jaren 1970 verandering. Geleidelijk aan ontplooiden deze zich tot ware prioriteiten binnen het Belgische buitenlandse beleid. Ondanks de imperiale echo’s kan het Belgische humanitarisme dus niet louter gezien worden als een koloniaal verlengstuk. De nieuwe humanitaire identiteit zorgde voor een bijdrage aan een evolutie van mensenrechten enkel voor ‘Europeanen’ naar universele mensenrechten. De Belgische regering slaagde daarbij wel in haar opzet om de herinnering van de koloniale periode af te leiden.
Tot een paar maanden terug werd dit bewuste geheugenverlies zodus nog steeds in stand gehouden. De oproep tot officiële verontschuldigingen voor ons koloniale verleden zorgde ervoor dat het onmogelijk werd om nog te zwijgen over ons verleden. Hoewel deze excuses zeker een vooruitgang betekenen voor ons land, kunnen we het hier onmogelijk bij laten. Laat ons nu niet stoppen met in de juiste richting te kijken. Wordt het bijvoorbeeld geen tijd om eindelijk een plaats te geven aan Belgische koloniale geschiedenis in het onderwijs? Moge mijn masterproef een bijdrage zijn tot het doorbreken van de wall of silence over de rol van het koloniale verleden met betrekking tot de Belgische identiteitsvorming.
Bibliografie
- Gedrukte bronnen
-
- Archivalische bronnen
BRUSSEL, Diplomatiek Archief FOD Buitenlandse Zaken:
Dossier 13.416
Dossier 14.314
Dossier 15.948
Dossier 16.507/5
Dossier 16.507/6c
Dossier 17.202/1
Dossier 17.214
Dossier 17.205/1
Dossier 17.224
Dossier 18.778/I/2
Dossier 18.805/1
Dossier 18.808/I
Dossier 18.891/II/1
Dossier 18.891/II/3
LEUVEN, Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving:
Archief Alfred Bertrand: dossier 274
Archief André Dequae: dossier 900
Archief Anton A. Jozef (Jef) Van Bilsen: dossier 6.6.2
Archief Jan de Meyer: dossier 55
Archief Leo Tindemans: dossier 156(1), 156(2), 156(3), 163(1), 163(2), 163(3), 698, 1604
Archief Maurice Dewulf: dossier 396
-
- Parlementaire handelingen
Senaat – parlementaire handelingen: sessie van 18 februari 1960, Brussel.
Ibid.: sessie van 28 juni 1961.
Ibid.: sessie van 21 maart 1962.
Ibid.: sessie van 7 februari 1963.
Ibid.: sessie van 4 maart 1964.
Ibid.: sessie van 5 maart 1964.
Ibid.: sessie van 4 maart 1965.
Ibid.: sessie van 11 maart 1965.
Ibid.: sessie van 26 mei 1966.
Ibid.: sessie van 18 januari 1967.
Ibid.: sessie van 11 juli 1968.
Ibid.: sessie van 16 januari 1969.
Ibid.: sessie van 23 januari 1969.
Ibid.: sessie van 25 februari 1970.
Ibid.: sessie van 17 maart 1971.
Ibid.: sessie van 23 maart 1972.
Ibid.: sessie van 7 juni 1973.
Ibid.: sessie van 17 juli 1974.
Ibid.: sessie van 15 januari 1975.
-
- Uitgegeven en gedrukte bronnen
‘Belgique et Tiers Monde’, Courrier Hebdomadaire du CRISP, 43 (133), 1961, 1-19.
‘La politique extérieure belge: Mai 1961 – Mai 1962’, Courrier Hebdomadaire du CRISP, 16 (150), 1962, 1-24.
‘Declaration on European Identity’, Bulletin of the European Communities, Luxembourg: Office for official publications of the European Communities, december 1973, nr 12, 118-122.
Memo from Belgium ‘Views and Surverys’: Belgium and human rights, Belgian Ministry of Foreign Affairs, nr 190, Brussel, 1981.
Official Report of Debates of the Consultative Assembly, Raad van Europa (ed.), 3 (2), 23-27 januari 1967.
Ibid., 20-28 januari 1971.
Ibid., 19-26 januari 1972.
RENARD, R. en VLEUGELS, W., Ontwikkelingshulp in theorie en praktijk, Leuven, 1973.
Yearbook of the European Convention on Human Rights, Raad van Europa (ed.), 1961.
Ibid., 1967.
Ibid., 1968 (2).
- Werken
AMOS, J., ‘Embracing and contesting: the Soviet Union and the Universal Declaration of Human Rights, 1948-1978’, in HOFFMANN, S.-L. (red.), Human Rights in the Twentieth Century, Cambridge, 2011, 147-165.
BARNETT, M., Empire of Humanity: A History of Humanitarianism, Ithaca, 2011.
BATES, E., The Evolution of the European Convention on Human Rights: From its Inception to the Creation of a Permanent Court of Human Rights, Oxford, 2010.
BEKEMANS, L., ‘Identity and Identity-building in Europe: A Citizenship Perspective’, in BOGNÁR, B. en ALMÁSI, Z. (red.), Transfigurations of the European Identity, 21-41.
BERGER, J., ‘Une oeuvre international d’un caractère humanitaire?’, in KLOSE, F. (red.), Humanity: A History of European Concepts in Practice From the Sixteenth Century to the Present, Göttingen, 2016, 51-70.
BERMAN, B. en LONSDALE, J., Unhappy Valley: Conflict in Kenya, Ohio, 1992.
BETHENCOURT, F., ‘Humankind: From Division to Recomposition’, in KLOSE, F. (red.), Humanity: A History of European Concepts in Practice From the Sixteenth Century to the Present, Göttingen, 2016, 29-50.
BETTS, P., ‘Universalism and its Discontents: Humanity as a Twentieth-Century Concept, in KLOSE, F. (red.), Humanity: A History of European Concepts in Practice From the Sixteenth Century to the Present, Göttingen, 2016, 51-70.
BORGHS, J., De Evolutie in het Belgische Ontwikkelingsdenken, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, department Geschiedenis, 2008.
BRIER, R., ‘From Emancipation to Transcendence? Dignity, Catholicism, and the Changing imageries of Humanity in Post-War Europe’, in KLOSE, F. (red.), Humanity: A History of European Concepts in Practice From the Sixteenth Century to the Present, Göttingen, 2016, 169-186.
BURKE, R., Decolonization and the Evolution of Human Rights, Pennsylvania, 2010.
CHIRIYANKANDATH, J., ‘Colonialism and Post-Colonial Development’, in BURNELL, P. en RANDALL, V., Politics in the developing world, Oxford, 2008, 36-51.
COOLSAET, R., België en zijn buitenlandse politiek 1830-2000, Leuven, 2001.
COOPER, Decolonization and African Society: The Labor Question in French and British Africa, Cambridge, 1996.
DAUVILLE, K., ‘Verkiezingen cruciaal voor ontwikkelingssamenwerking: ‘niet gebonden door koloniale reflex’’, MO* paper, lente 2016, 12-17.
DE BÚRCA, ‘G., The Road not taken: The European Union as a global human rights actor’, American Journal of International Law, 105 (4), 2011, 649-693.
DE CLERCK, Belgisch-Congo: recht op mensenrecht? Europese en Congolese invloeden op het koloniale mensenrechtenbeleid van België (1949-1960), Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, departement Geschiedenis, 2017.
DESCHAMPS, E. ‘Penser l’aide aux pays en voie de développement dans la Belgique coloniale des années 1950’, Du Congo belge à la République du Congo 1955-1965, Brussel, 2012.
DEVELTERE, P., De Belgische ontwikkelingssamenwerking, Leuven, 2005.
DEVELTERE, P. en MICHEL, A., Een kroniek van een halve eeuw Belgische ontwikkelingssamenwerking, Brussel, 2010.
DIBUA, J., Modernization and the Crisis of Development in Africa: The Nigerian Experience, Ashgate, 2006.
DIMIER, V., The Invention of a European development aid bureaucracy: recycling empire, Basingstoke, 2014.
DUMOULIN, M. (red), Du Congo belge à la République du Congo 1955-1965, Brussel, 2012.
DURANTI, M., The Conservative Human Rights Revolution: European Identity, Transnational Politics, and the Origins of the European Convention, Oxford, 2017.
EKBLADH, D., The Great American Mission: Modernization and the Construction of an American World Order,Princeton, 2011.
EYSKENS, G. en SMITS, J., Gaston Eyskens, een biografie, Tielt, 1994.
FERRARI, L., Sometimes Speaking with a Single Voice. The European Community as an International Actor, 1969-1979, Brussel, 2016.
FERRARI, L., ‘The European Community as a promoter of human rights in Africa and latin America, 1970-80’, Journal of European Integration History, 21 (2), 2015, 217-230.
FERREIRA, N., The human face of the European Union: Are EU law and policy humane enough? An introduction,Cambridge, 2016.
FISHER ONAR, N. en NICOLAÏDIS, K., ‘The Decentring Agenda: Europe as a post-colonial power’, Cooperation and Conflict, 48 (2), 2013, 283-303.
FORCHTNER, B. en KØLVRAA, C., ‘Narrating a ‘new Europe’: From ‘bitter past’ to self-righteousness?, Discourse & Society, 23 (4), 2012, 377-400.
FREEMAN, M., Human Rights, Cambridge, 2017.
FUKUYAMA, F., The End of History and the Last Man, New York, 1992.
GARAVINI, G., After Empires: European Integration, Decolonization, and the Challenge from the Global South 1957-1986, Oxford, 2012.
GEYER, M., ‘Humanitarianism and human rights: A troubled rapport’, in KLOSE, F. (red.), The Emergence of Humanitarian Intervention, Cambridge, 2016, 31-55.
GFELLE, A.E., Building a European Identity. France, The United States, and the Oil Shock, 1973-1974, Oxford, 2012.
GOODRICH, R.E., Making Wishes: Quotes, Thoughts, & a Little Poetry for Every Day of the Year, 2015.
HANSEN, P. en JONSSON S., Eurafrica: the untold history of European integration and colonialism, Londen, 2013.
HOFFMANN, S.-L., ‘Human Rights and History’, Past & Present, 232 (1), 2016, 279-310.
HUBER, S., ‘Dialogue avec le Tiers Monde: l’Europe communautaire à la recherche d’une identité postcoloniale’, Relations internationales, 140 (4), 2009, 19-36.
HUNT, L., Inventing Human Rights: A History, New York, 2008.
JENSEN, S., The Making of International Human Rights: The 1960s, Decolonization and the Reconstruction of Global Values, Cambridge, 2016.
JONES, E. en WEINHARDT, C., ‘Echos of colonialism in trade negotiations between the European Union and African, Caribbean and Pacific Countries’, in NICOLAÏDES, K. (red.), Echoes of Empire: Memory, identity and Colonial Legacies, Londen, 2015, 226-250.
KARAGIANNIS, N., Avoiding Responsibility: the politics and discourse of European development policy, Londen, 2004.
KLOSE, F., ‘”A War of Justice and Humanity’’: Abolition and Establishing Humanity as an International Norm’, in KLOSE, F. (red.), Humanity: A History of European Concepts in Practice From the Sixteenth Century to the Present,Göttingen, 2016, 169-186.
KLOSE, F., ‘Europe as a colonial project: a critique of its anti-liberalism’, in GOSEWINCKEL, D. (red.), Anti-liberal Europe: A Neglected Story of Europeanization, Oxford, 2014, 50-71.
KLOSE, F., ‘”Source of Embarrassment”, Human Rights, State of Emergency, and the Wars of Decolonization’, in HOFFMAN, S. (red.), Human Rights in the Twentieth Century, Cambridge, 2011.
KRUIP, G., ‘The Unity of the Human Family: A Foundation for Global Justice’, in KLOSE, F. (red.), Humanity: A History of European Concepts in Practice From the Sixteenth Century to the Present, Göttingen, 2016, 267-284.
LEBOVICS, H., Bringing the Empire Back Home. France in the Global Age, Londen, 2004.
MACDONALD, M.S., ‘Lord Vivian’s tears: The moral hazards of humanitarian intervention’, in KLOSE, F. (red.), The Emergence of Humanitarian Intervention: Ideas and Practice from the Nineteenth Century to the Present, Cambridge, 2016, 121-141.
MACQUEEN, N., ‘Cold war peacekeeping versus humanitarian intervention: Beyond the Hammarskjöldian model’, in KLOSE, F. (red.), The Emergence of Humanitarian Intervention: Ideas and Practice from the Nineteenth Century to the Present, Cambridge, 2016, 231-252.
MADSEN, M.R., ‘Human rights and European integration: from institutional divide to convergent practice’, in KAUPPI, N., A Political Sociology of Transnational Europe, Colchester, 2013, 147-161.
MADSEN, M.R., Law and the Formation of Modern Europe: perspectives from the Historical Sociology of Law, Cambridge, 2014.
MADSEN, M.R. ‘The challenging authority of the European Court of Human Rights: from Cold War legal diplomacy to the Brighton Declaration and backlash’, Law and Contemporary Problems, 79 (1), 2016, 141-178.
MAZOWER, M., Governing the World: The History of an Idea, New York, 2012.
MICHEL, A., ‘50 jaar Belgisch-Congolese samenwerking’, Dimensie 3: het magazine van de Belgische ontwikkelingssamenwerking, 3, 2010, 14-16.
MOORE, L. en SIMPSON, B., ‘Ghosts of colonialism in the European Convention on Human Rights’, British Year Book of International Law, 76, 2005, 121-193.
MOYN, S., Christian Human Rights, Philadelphia, 2015.
MOYN, S., The Last Utopia: human rights in history, Cambridge, 2010.
NICOLAÏDIS, K., ‘Southern barbarians’, A Post-colonial critique of EUniversalism’, in NICOLAÏDIS, K. (red.), Echoes of Empire: Memory, identity and Colonial Legacies, Londen, 2015, 283-304.
PASTURE, P., ‘The EC/EU between the Art of Forgetting and the Palimpsest of Empire’, European Review, 26 (3), 2018, 545-581.
PASTURE, P., ‘The Invention of European Human Rights’, History, 103 (356), 2018, 485-504.
PASTURE, P., Imagining European Unity after 1000 AD, Basingstoke, 2015.
PATEL, P., ‘Provincializing European Union: Co-operation and Integration in Europe in a Historical Perspective’, Contemporary European History, 22 (4), 2013, 649-673.
PAULMANN, J., ‘Humanity – Humanitarian Reason – Imperial Humanitarianism: European Concepts in Practice’, in KLOSE, F. (red.), Humanity: A History of European Concepts in Practice From the Sixteenth Century to the Present,Göttingen, 2016, 287-312.
PORSDAM, H., ‘Human rights and European identity since World War II: Vergangenheitsbewältigung through law’, in SPIERING, M. en WINTLE, M. (red.), European Identity and the Second World War, Basingstoke, 2011, 21-36.
RIDDELL, R., Does Foreign Aid Really Work?, Londen, 2008.
RIST, G., The History of Development: From Western Origins to Global Faith, Londen, 1997.
RUTTEN, M., LELIVELD, A. en FOEKEN, D., Inside Poverty and Development in Africa, Leiden, 2008.
SAID, E., Orientalism, New York, 1978.
SCHMALE, W., Geschichte und Zukunft der Europäische Identität, Stuttgart, 2008.
SIMMS, B. en TRIM, D.J.B., Humanitarian Intervention: A History, Cambridge, 2011.
STRÅTH, B., ‘A European Identity: to the historical limits of a concept’, European Journal of Social Theory, 5 (4), 2002, 387-401.
STRÅTH, B., Europe and the Other and Europe as the Other, Brussel, 2000.
TÄNGERSTAD, E., ‘’The Third World” as an Element in the Collective Construction of a Post-Colonial European Identity’, in STRÅTH, B., Europe and the Other and Europe as the Other, 157-193.
TERRETTA, M., ‘”We had been fooled into thinking that the UN watches over the entire world”: Human Rights, UN Trust Territories, and Africa’s Decolonization’, Human Rights Quarterly, 34 (2), 2012, 329-360.
THIEMEYER, G., Europäische Integration: Motive – Prozesse – Strukturen, Keulen, 2010.
THOMSETT, C, War and conflict quotations, Londen, 2008, 67.
THOMPSON, A., ‘Humanitarian interventions, past and present’, in KLOSE, F. (red.), The Emergence of Humanitarian Intervention: Ideas and Practice from the Nineteenth Century to the Present, Cambridge, 2016, 331-356.
TOSI, L., ‘Europe, the United Nations and dialogue with the Third World’, in MIGANI, G. (red.), Europe in the International Arena in the 1970s: Entering a Different World, Brussel, 2011, 161-191.
VAN DAM, P., ‘Moralizing postcolonial consumer society: Fair Trade in the Netherlands, 1964-1997’, International Review of Social History, 61(2), 2016, 223-248.
VAN DEN WIJNGAERT, M. (red.), Van een unitair naar een federaal België: 40 jaar beleidsvorming in gemeenschappen en gewesten (1971-2011), Brussel, 2011.
VAN KEMSEKE, P., België in de Veiligheidsraad (1946-2006), Leuven, 2007.
VAN KEMSEKE, P., Towards an Era of Development: The Globalization of Socialism and Christian Democracy 1945-1965, Leuven, 2006.
VAN MOLLE, P., Het Belgisch parlement 1894-1972, Antwerpen, 1972.
VANTHEMSCHE, G., La Belgique et le Congo: L’impact de la colonie sur la métropole, Brussel, 2010.
VANTHEMSCHE, G., Belgium and the Congo 1885-1980, Cambridge, 2012.
VERMEULEN, G., Europese en internationale instellingen en organisaties, Antwerpen, 2006.
WEITZ, E., ‘Self-Determination: How a German Enlightenment Idea Became the Slogan of National Liberation and a Human Rights’, The American Historical Review, 120 (2), 2015, 462-496.
WHITE, H.,‘The Discourse of Europe and the Search for a European Identity’, in STRÅTH, B. (red.,), Europe and the Other and Europe as the Other, Brussel, 2000, 67-86.
WILLIAMS, A., EU Human Rights Policies: A study in Irony, Oxford, 2004.
- Digitale informatie
‘Communisme en socialisme’, Vlaams Belang, 13 februari 2005 (https://www.vlaamsbelang.org/communisme-en-socialisme-2/). Geraadpleegd op 12 april 2019.
‘Davignon Report (Luxembourg, 27 October 1970)’, Bulletin of the European Communities, november 1970 (https://www.cvce.eu/content/publication/1999/4/22/4176efc3-c734-41e5-bb90-d34c4d17bbb5/publishable_en.pdf). Geraadpleegd op 3 juni 2019.
KWANTEN, G., ‘August-Edmond De Schryver, Minister van Staat (1898-1991)’, Vlaamse Stam (https://www.law.kuleuven.be/personal/mstorme/AEDSbiografie.pdf). Geraadpleegd op 15 april 2019.
‘La Convention de Yaoundé (20 juillet 1963): Convention d’association entre la Communauté économique européenne et les Etats africains et malgache associés à cette Communauté’, Journal Officiel des Communautés européennes (OCE), 11 juni 1964 (http://www.cvce.eu/obj/la_convention_de_yaounde_20_juillet_1963-fr- 52d35693-845a-49ae-b6f9-ddbc48276546.html). Geraadpleegd op 31 mei 2019.
‘Maurice Dewulf’, ODIS, 12 april 2017 (http://www.odis.be/lnk/PS_3387). Geraadpleegd op 26 mei 2019.
‘Text of Modified Brussels Treaty (Paris, 23 October 1954)’, Brussels: Western European Unions, 6 oktober 2000 (https://www.cvce.eu/en/obj/modified_brussels_treaty_paris_23_october_1954-en-7d182408-0ff6-432e-b793-0d1065ebe695.html). Geraadpleegd op 31 mei 2019.
‘Treaty of Rome (EEC)’, EUR-Lex: Access to European Union Law, 14 maart 2017 (https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN-NL/TXT/?uri=URISERV:xy0023&from=EN). Geraadpleegd op 31 mei 2019.
‘Universal Declaration of Human Rights (10 december 1948)’, United Nations, (https://www.ohchr.org/EN/UDHR/Documents/UDHR_Translations/eng.pdf). Geraadpleegd op 2 juni 2019.
VANDERSCHOOT, K., ‘VN-werkgroep: “België moet excuses aanbieden voor wreedheden tijdens koloniaal verleden’, VRT NWS, 11 februari 2019 (https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/02/11/belgie-moet-excuses-aanbieden-voor-koloniaal-verleden/). Geraadpleegd op 25 maart 2019.
QUAGHEBEUR, P., ‘Gerard Philips’, ODIS, 2 juli 2014 (http://www.odis.be/lnk/PS_3913). Geraadpleegd op 16 april 2019.
