Vlaanderen wordt vaak een nevelstad genoemd, een diffuus landschap waar mens en natuur naast elkaar hun eigen gang gaan. De mens blijft maar open ruimte aansnijden voor grootschalige stadsuitbreidingen, landelijke verkavelingen en goed bereikbare bedrijventerreinen zonder al te veel stil te staan bij de ruimtelijke gevolgen hiervan. Zijn deze goed gelegen bedrijventerreinen nog wel bereikbaar met het openbaar vervoer? Staat het patchwork van residentiële ontwikkelingen verkavelingen of uitbreidingen niet in de weg van hoogwaardige natuur? De manier hoe wij onze beschikbare ruimte indelen is voornamelijk gebaseerd op een antropocentrische visie in een auto-afhankelijke samenleving.
Het besef groeit meer en meer dat deze ruimtelijke wanorde herorganisatie nodig heeft. Lokale en bovenlokale besturen zijn zich steeds meer bewust dat hun ruimte schaars goed is en dat deze op een verantwoorde en toekomstgerichte manier moet gebruikt worden, maar hoe dat dan best gebeurt, laten ze typisch over aan ontwerpers en onderzoekers. In dit recente discours lijken principes zoals kernversterking en knooppuntwaarde belangrijke tools te zijn. Er wordt in vele gevallen nadruk gelegd op selectieve verdichting op plekken waar het verantwoord is, namelijk nabij knooppunten van openbaar vervoer en voorzieningen. Zo kan de ‘urban sprawl’ die Vlaanderen momenteel is op lange termijn getransformeerd worden tot een weefsel van parelsnoeren, waar mensen wonen en werken langsheen hoogdynamische openbaar vervoersverbindingen en waartussen ruimte is voor hoogwaardige ecologie.
Deze abstracte toekomstschets van goed bereikbare parels of kernen zorgt weer voor nieuwe vragen en uitdagingen. Als er verdicht wordt, hoe houden we onze stedelijke centra dan leefbaar? En vooral: hoe maken we kernen opnieuw aantrekkelijk voor een divers doelpubliek? Voor zulke vragen bestaan geen alomvattende antwoorden of visionaire schetsen. Er is hier nood aan genuanceerde en punctuele antwoorden, die kunnen verschillen afhankelijk van de context, de dichtheid, de gemeenschap…
Het dorpscentrum van Tervuren wordt gebruikt als case study, omdat het bijzonder is in zijn diversiteit en dualiteit. Het is enerzijds een urbaan gebied op micro-schaal dat een lokale bevolkingsdruk dient op te vangen en anderzijds ligt het ingenesteld in een hoogwaardige ecologische matrix van bossen en valleien, aanpalend aan het Zoniënwoud. Vandaag zijn de gemeente en actiegroepen al volop bezig aan twee bewegingen: enerzijds de verdichting van het centrum van Tervuren door middel van stedelijke inbreidingen in het bestaande weefsel en anderzijds de intensivering van de ecologische waarde in en rondom het Zoniënwoud. Daar waar deze twee grootschalige visies elkaar raken is echter nog een niemandsland. Kortom de ideale plek om de relatie tussen stedelijkheid en ecologie, die maar al te vaak als onverenigbaar gezien wordt, te herevalueren.
De vallei van de Voer is zo’n niemandsland, een plek die ecologisch waardevol zou kunnen zijn, maar vandaag vooral genegeerd wordt omdat deze grenst aan het stedelijke weefsel van Tervuren. De kansen die deze plek in zich draagt worden getoond door middel van een inclusief ontwerp op verschillende schalen, waar zowel ecologie, sociale cohesie als urbanisatie een plaats krijgen. Concreet wordt deze Voervallei en de aanpalende dorpsstedelijke rand door middel van een ontwerpend onderzoek getransformeerd.
Het intensiveren van de groene Voervallei kan een veerkrachtige ruggengraat creëren van open ruimte binnen een bebouwde randconditie. Dit gebeurt door het verbinden en verbreden van het reeds bestaande parelsnoer van groenkamers. Het uitbreiden van deze open ruimte biedt inherent ook kansen voor een omgekeerde beweging, namelijk het intensiveren van de bebouwde omgeving. De botsing tussen beide bewegingen van intensivering zorgt voor een interessante wisselwerking tussen mens en natuur.
Een lokale visie die te midden houdt tussen een private ontwikkeling en een stedenbouwkundig ontwerp kan het bouwblok transformeren van een verkaveld geheel van private kavels tot een systeem waar inbreidingen, optoppingen en een gemeenschappelijk beheerd ecologisch binnengebied een nieuwe vorm van samenleven impliceren. De verdichting van dit stedelijk weefsel door middel van niet-intrusieve retrofitting en inbedding kan alleen plaatsvinden als private open ruimte gecollectiveerd en geïntensifieerd wordt. Dit zorgt voor de creatie van ruimte voor ecologie en sociale relaties.
De voorgestelde insteek is allerminst uniek of nieuw, maar toont een alternatief om een typisch Vlaams semi-stedelijk landschap te transformeren door middel van chirurgische ingrepen in plaats van de vaak ruimte-verslindende blokken. Het uitgangspunt is steeds hetzelfde: kwalitatieve ruimte creëren, maar grote verhalen over verdichten voldoen niet altijd, zeker als ecologie een belangrijke factor in het verhaal is en dan moeten we soms durven om anders, bijvoorbeeld microscopisch te werk te gaan.
Zo ontstaat dit duaal verhaal op verschillende schalen waar twee tegengestelde systemen, stad en natuur, elkaar niet in de weg staan, maar elkaar aanvullen en versterken, als ware het een yin-yang symbool. De wederzijdse afhankelijkheid van urbanisatie en open ruimte zorgt voor een nieuwe identiteit. Is het een stad in een vallei of een vallei in een stad? Of is deze Voervallei net zowel stad als vallei? Dat maakt dat deze plek zo interessant als ontwerpend onderzoek in het discours over de herformulering van de relatie tussen mens en natuur in de nevelstad.
Afforestt Eco Services. (2017). Beautiful Forests. Native. Wild. Forever. Laatst geraadpleegd op 4 juni 2019 via https://www.afforestt.com/
AG Stadsplanning Antwerpen. (2014). Slim verdichten ONDERZOEKSRAPPORT. Laatst geraadpleegd op 22 april 2019 via http:// www.kenniscentrumvlaamsesteden. be/overhetkenniscentrum/Documents/ Jaarverslag2013/ONDERZOEKSRAPPORT_slim. verdichten.pdf
Agentschap Natuur en Bos. (2013). Boswijzer. Laatst geraadpleegd op 2 juni 2019 via https://www. natuurenbos.be/boswijzer
Agentschap Natuur en Bos, Beheer van de Koninklijke Schenking, & Beheer van Bosdomein Familie de Marnix. (2013). Uitgebreid Beheerplan Boscomplex Zoniënwoud. Laatst geraadpleegd op 22 april 2019 via http://www.zonienwoud.be/wp- content/uploads/2013/07/beheerplan-zonien.pdf
Agentschap Onroerend Erfgoed. (2017). Tervuren. Laatst geraadpleegd op 16 mei 2019 via https:// inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/13370
Agentschap Onroerend Erfgoed. (2019). Warande. Laatst geraadpleegd op 16 mei 2019 via https://inventaris.onroerenderfgoed.be/ erfgoedobjecten/300554
Agentschap Onroerend Erfgoed. (2017).
Zoniënwoud N.O., Kapucijnenbos, Bos van Marnix en Arboretum van Tervuren. Laatst geraadpleegd op 16 mei 2019 via https://inventaris.onroerenderfgoed. be/erfgoedobjecten/135094
Agentschap voor Binnenlands Bestuur, & Statistiek Vlaanderen. (2018). Jouw gemeente in cijfers Tervuren. Laatst geraadpleegd op 16 mei 2019 via https://www.statistiekvlaanderen.be/sites/default/ les/docs/GM-Tervuren.pdf
Apostel, K., Janssen, D., & Pittillion, F. (2008).
Bouwblokkenboek: over het bouwblokkenweefsel in Antwerpen, theorie en praktijk. Antwerpen: UPA
Arcadis Belgium;, Departement Omgeving, Vereniging voor Bos in Vlaanderen, O2 Consult, INBO, & VUB. (2008). Structuurvisie zoniënwoud.
Bureau Bas Smets, & LIST. (2015). Welk “Metropolitan Landscape” voor Brussel en de
Rand? In Mabilde, J., Vanempten, E., Devoldere, S., & Oosterlynck, C. (red.), Metropolitan Landscapes (pp. 42–56). Merelbeke: Stevens Print.
Bureau voor Urbanisme. (2016). Strategisch Project Regionet Leuven.
Burgerzaken Tervuren. (2018). Bevolkingsstatistiek 2017. Laatst geraadpleegd op 22 april 2019 via https://www.tervuren.be/identiteit-en-reizen/ identiteit/bevolkingsstatistieken-2017
BWMSTR. (2014 a). Pilootprojecten Collectief Wonen. Vijf Masterplannen uit de Startblokken. Laatst geraadpleegd op 10 maart 2019 via www. vlaamsbouwmeester.be
BWMSTR. (2014 b). Pilootprojecten Onzichtbare zorg. Innoverende Zorgarchitectuur. Laatst geraadpleegd op 10 maart 2019 via www.vlaamsbouwmeester.be
BWMSTR. (2015). Pilootprojecten Terug In Omloop. Laatst geraadpleegd op 10 maart 2019 via www. vlaamsbouwmeester.be
Davidts, E. J. (1976). De Pastorie Van Tervuren. De Horen, 3(1), 232–242.
Davidts, E. J. (1976). Landelijk Tervuren. Tervuren: Gemeentebestuur Tervuren.
De Koninklijke Schenking, & Agentschap Natuur en Bos. (2018). Renovatieproject: De Voervijver. Tervuren. (informatiebord)
De Ridder, M. (1983). Op Safari Naar De Bronnen Van De Voer. De Horen, 10(1), 66–70.
Departement Ruimte Vlaanderen. (2017). Witboek. Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. Brussel: Bema Graphics.
edm. (2019). Vlaanderen krijgt eerste ‘ tiny forest ’ in Oudenaarde. De Standaard. Laatst geraadpleegd op 2 juni 2019 via http://www.standaard.be/
Everaert, L. (1978). Het Hof Over Het Water. Het Hof Van Buren. Het Hof Van Melin. Het Kasteel Van Robiano. Het Kasteel Van Stolberg. De Horen, 5(1), 181–201.
Everaert, L. (1976). M 75 Een voorstel voor een B.P.A Hertenberg. De Horen, 3(1), 16–25.
Federale Overheidsdienst Financiën. (2019). Afbraak en Wederopbouw. Laatst geraadpleegd
op 16 mei 2019 via https:// nancien.belgium.be/ nl/particulieren/woning/bouwen/afbraak_en_ wederopbouw#q1
Ganspoel. (2019). Leefgroep Afdeling 2. Laatst geraadpleegd op 2 juni 2019 via www.ganspoel.be
Hendriks, K., & Melman, D. (2012). Ecosysteemdiensten. Laatst geraadpleegd op 4 juni 2019 via https://www.nemokennislink.nl/ publicaties/ecosysteemdiensten/
ION. (2018). Historische Panquin-site in Tervuren krijgt nieuwe bestemming. Laatst geraadpleegd op 16 mei 2019 via https://www.architectura.be/ nl/nieuws/19524/historische-panquin-site-in- tervuren-krijgt-nieuwe-bestemming
IVN. (n.d.). Over Tiny Forests. Laatst geraadpleegd op 4 juni 2019 via from https://www.ivn.nl/ tinyforest/over-tiny-forestr
Jonckheere, E. (2018). Wonen In De Voervallei - Lindepark In Tervuren. Laatst geraadpleegd op 23 mei 2019 via https://www.bouwenaanvlaanderen. be/artikel/wonen-in-de-voervallei-lindepark-te- tervuren/
Koninklijke Heemkundige Kring Tervuren. (2008). Beknopte Geschiedenis van Tervuren. Laatst geraadpleegd op 16 mei 2019 via http://www. heemkundetervuren.be/geschiedenis_tervuren. html
Lagiewka, F., Swyngedauw, P., De Maeyer, J., & Pieters, D. (2016). Over de rand: onderzoek naar een toekomst voor de stadsrand. Mechelen : Public Space.
Mabilde, J., & Vanempten, E. (2015). Metropolitaan Landschap Als Coalitie. In Mabilde, J., Vanempten, E., Devoldere, S., & Oosterlynck, C. (red.), Metropolitan Landscapes (pp. 10-16). Merelbeke: Stevens Print.
Mellaerts, L. (1945). Tervuren Door De Eeuwen Heen. Leuven: De Vlaamsche Drukkerij
Provincie Vlaams Brabant. (2018). Visienota Ruimte Vlaams-Brabant. Laatst geraadpleegd op 12 maart 2019 via https://www.vlaamsbrabant.be/ wonen-milieu/wonen-en-ruimtelijke-ordening/ structuurplan-uitvoeringsplannen/beleidsplan- ruimte-vlaams-brabant/index.jsp
Provincie Vlaams-Brabant. (2012). Gecoördineerd
125
Ruimtelijk Structuurplan Vlaams-Brabant.
Laatst geraadpleegd op 12 maart 2019 via https://www.vlaamsbrabant.be/wonen-milieu/ wonen-en-ruimtelijke-ordening/structuurplan- uitvoeringsplannen/ruimtelijk-structuurplan- vlaams-brabant/index.jsp
Provincies.in.cijfers. (2019). Basisgegevens Demogra e in gemeente Tervuren. Laatst geraadpleegd op 20 maart 2019 via https:// provincies.incijfers.be/dashboard
Regionaal Landschap Dijleland vzw. (2015).
Tweede jaarrapport strategisch project HORIZON Connectiviteit met het Zoniënwoud. Laatst geraadpleegd op 8 april 2019 via http://www. zonienwoud.be/wp-content/uploads/2016/07/ Jaarrapport-II_SP-HORIZON_01.03.2016. compressed.pdf
Reyns, N., Bruggeman, J., & Dierckx, L. (2014).
Archeologisch vooronderzoek Wezembeek-Oppem
– Lange Delle. Bornem. Laatst geraadpleegd op
12 maart 2019 via https://www.all-archeo.be/ rapporten/226_Wezembeek-Oppem_Lange%20 Delle/226%20Rapport%20Wezembeek-Oppem%20 -%20Lange%20Delle.pdf
Roland, L. C. (2012). Als we door het bos de stad niet meer zien: voor een gezamenlijke analyse van het Zoniënwoud en de verstedelijking. Brussels Studies, 32(60), 1–38.
Roothaer, P., Meylemans, T., & Telen, T. (2012).
RUP Tervuren Centrum. Screening Van De Plan- MER-Plicht. Laatst geraadpleegd op 2 juni 2019 via https://mer.lne.be/merdatabank/uploads/ nthnvg2837.pdf
Ruimte Vlaanderen. (2016). Adviesnota verhandelbare ontwikkelingsrechten. Laatst geraadpleegd op 2 juni 2019 via https://www. ruimtevlaanderen.be/Portals/108/Adviesnota_ verhandelbare_ontwikkelingsrechten_2016.pdf
Ruimte Vlaanderen. (2013). Wonen en polycentriciteit. Laatst geraadpleegd op 2 juni 2019 via https://www.ruimtevlaanderen.be/Portals/108/ Steunpunt_Ruimte_1_Polycentriciteit_1_2.pdf
Sharma, S. (2014). An engineer’s vision for
tiny forests, everywhere. In TED2014. Laatst geraadpleegd op 16 mei 2019 via https://www.ted. com/talks/shubhendu_sharma_an_engineers_ vision_for_tiny_forests_everywhere#t-2908
Temmerman, C. (1995). De Tervurenlaan. Brussel: Stad van Kunst en Geschiedenis.
Totté, P., & Nulens, E. (2011). Beeldkwaliteit heeft niks met goesting te maken. Ruimte, 9, 50–51.
Vandevelde, R. (2018). Het Super-diverse Bouwblok. Gent: Universiteit Gent.
Verhaert, I., & Dehaene, M. (2015). Lab XX: opting for the twentieth-century belt. Antwerpen: Stad Antwerpen.
Verhelst, L. (2018). Een aanzet tot een beschut wonen 2.0. Antwerpen: Artevelde Hogeschool.
Vervloesem, E. (2018). Ruimte Voor Water. In De Bruyn, J. (red.), Designing The Future (pp. 119–138). Brussel: Architecture Workroom Brussels.
Vlaamse Landmaatschappij. (2009).
Inrichtingsproject Voervallei. Groen-Oranje Stapstenen. Laatst geraadpleegd op 2 juni
2019 via https://www.vlm.be/nl/projecten/vlm- projecten/plateau_van_moorsel/Voervallei/ PublishingImages/Paginas/default/Eerste%20 inrichtingsplan%20groen-oranje%20stapstenen. pdf
Vlaamse Overheid. (2012). Afbakening van het VSGB en aansluitende open ruimtegebieden Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan. Laatst geraadpleegd op 2 juni 2019 via https://www.ruimtelijkeordening. be/NL/Diensten/GRUPS/GRUPS-Detail/rid/ RUP_02000_212_00124_00001
Vlaamse Overheid. (2019). Tervuren. Retrieved June 2, 2019, from https://www.vlaanderen.be/ gemeenten-en-provincies/provincie-vlaams- brabant/tervuren
Vlaamse Regering. (2011). Besluit van de Vlaamse Regering houdende de nitieve vaststelling van het gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan “afbakening VSGB en aansluitende open ruimtegebieden.”
Willems, P. (2017). Klimaatverandering en urbanisatie: zowel meer overstromingen als meer droogte in Vlaanderen. KU Leuven. Laatst geraadpleegd op 3 juni 2019 via https://www. kuleuven.be/hydr/cci/CCI-HYDR_ .htm
Winckelmans, W. (2019, April 24). Vlaming zweert bij huis met tuintje. De Standaard. Laatst geraadpleegd op 2 juni 2019 via http://www. standaard.be/