De Sint-Jacobskerk te Leuven - Van 55 jaar sluiting tot herbestemming
De Sint-Jacobskerk te Leuven
Van 55 jaar sluiting tot herbestemming
Herbestemming van kerken is vandaag een actueel thema door het verminderen van het aantal kerkgangers. De Sint-Jacobskerk in Leuven is echter een uitzonderlijk geval in dit debat: in de plaats van een vermindering in kerkgangers, werd de kerk gesloten omwille van stabiliteitsproblemen.
De Sint-Jacobskerk is een oost-west georiënteerde kruiskerk met een westertoren, een driebeukig schip, een transept en een éénbeukig koor. De kerk is een palimpsest aan bouwlagen waarvan de eerste vermelding dateert van 1187. Het huidige oudste deelt, de romaanse westertoren, dateert echter van de 13e eeuw. De andere gotische delen zijn gebouwd in de 13e tot 16e eeuw, met uitzondering van het neoclassisistisch koor uit 1785. In het verleden was deze een stop op de pelgrimsroute naar Compostela. Verder bevat de kerk een uitzonderlijk stuk kerkelijk meubilair: de sacramentstoren.
De oorzaak van deze stabiliteitsproblemen zijn in essentie de volgende. Enerzijds maakt de ligging van de kerk in een voormalig moerassig gebied dat de ondergrond niet optimaal is naar draagkracht. Anderzijds zijn er gedurende de 13e en 14e eeuw veel wijzigingen aan het eerste ontwerp gebracht gedurende de bouw van de kerk, waardoor de oorspronkelijke funderingen niet comform zijn met het uiteindelijke resultaat. Uiteindelijk leid dit ertoe dat de kolommen van de kerk onregelmatig verzakken, met het falen van de structuur als gevolg. Dit leidde tot de sluiting van de kerk in 1963 en een interventie in de jaren 70 ter stabilisatie, die de kerk zijn huidige uitzicht geven.
Na jaren van studies en het debat over of deze kerk al dan niet nog gered kan of moet worden, is er vandaag een project lopende dat de structuur van de kerk zal stabiliseren. Dan rest er nog steeds de volgende vraag: wat is de toekomstige functie van deze kerk?
Herbestemmingsontwerp
Ondanks het feit dat deze kerk reeds 55 jaar gesloten is, kan ze teruggebracht worden naar het collectieve geheugen van de buurtbewoners. Deze is dan ook de essentie van het voorgestelde herbestemmingscenario: een open kerk, een kerk van en voor de buurt waar verschillende spontane activiteiten op buurtniveau plaats kunnen vinden. Dit valt ook in lijn met de historische functie van een kerk, en respecteert dus de genius loci, de ‘sense of place’.
Het concept is uitgewerkt in verschillende delen. Ten eerste, het schip, het transept en de zijkapellen wordt beschouwd als de hoofdkern naar gebruik, met het karakter van een overdekte plaats. Multifunctionaliteit en polyvalent gebruik is hier troef. Verder, deze ruimte zal gelinkt worden aan andere actoren in de buurt, zoals de scouts, de school aan het Sint-Jacobsplein, etc. De buurtwerking zal hierdoor versterkt worden. Toch hoeven activiteiten op niveau van de stad niet uitgesloten te worden.
Ten tweede, de kleinere ruimtes aan de kerk worden beschouwd als geënte functies aan de multifunctionele ruimte. Deze ondersteunen het polyvalent gebruik. De toren wordt ingericht als sociaal café, wat op zijn beurt ook gelinkt kan worden aan het aangrenzend huis voor beschut wonen. Ook een museum krijgt zijn plaats in de toren. In de sacristie wordt een keuken geplaatst. Verder worden er lockers voorzien in de oude sacristie.
Ten slotte wordt er extra infrastructuur toegevoegd aan de oude sacristie, in de noordoostelijke hoek van de kerk. Deze keuze is gemaakt omdat deze zijde de minste historische en architecturale waarde bevat. Naast dienende functies zoals sanitair en berging, wordt er ook een nieuwe functie geënt aan de kerk. Deze functie versterkt de werking van de kerk als plaats voor de buurt: een kinderdagverblijf.
Fases in hergebruik
Mits de kerk verdwenen is uit het collectieve geheugen van de buurt, wordt voorgesteld de herbestemming in fases te laten verlopen. Op die manier wordt het geleidelijk terug gebracht in het buurtleven en wordt de gewaarwording van deze unieke kerk bevorderd.
• Fase 1: Open kerk
Na de voltooing van het huidige stabilisatieproject, wordt de kerk terug open gesteld voor het publiek. Dit zal dan zonder de infrastructuren zijn die voorgesteld worden in het herbestemmingsconcept. Activiteiten hebben dan ook een zeer tijdelijk karakter.
• Fase 2: Het herbestemingsproject
Na het openen van de kerk, wordt voorgesteld het herbestemmingsproject op te starten. Dit gebeurt best in subfases om een continu gebruik van de kerk door de buurt mogelijk te maken. Daarnaast kan er op die manier ook voorzien worden om de permanente functies die op termijn geld genereren eerst te implementeren om de latere fases in de herbestemming te ondersteunen. De volgende subfases worden voorgesteld:
o A. De nieuwe bijbouw (met kinderdagverblijf)
o B. Het café en het museum
o C. Het koor
o D. De zijkappelen
o E. Het schip en transept
• Fase 3: Herontwikkeling van het plein
Als een laatste fase, wordt aangeraden het Sint-Jacobsplein te herontwikkelen. Waar het vroeger een centrale plaats was voor de veemarkt, is het nu een banale parking. Herontwikkeling van het plein zal een versterkende rol hebben voor de herbestemming van de kerk. Volkstuinen, een speelplaats, sportveldn, zelfs ook gedeeld gebruik van de parking zijn hierbij denkpistes.
Conclusie
Startend van een onderzoek naar de context en geschiedenis van deze kerk, kon een herbestemmingsontwerp voorgesteld worden. Het doel van de herbestemming is de kerk terug aan de buurt te geven en zo de buurt herop te waarderen. Na 55 jaar sluiting kan de kerk terug leven in het gebruik door de buurt.
Bibliografie
Archival Sources
- Archief Kerkfabriek Sint-Jacob, Leuven
Houten Afsluiting 1959
Restauratie Oude Kerk I
Restauratie Dakwerken II
Restauratie Oude Kerk III
- Kik/Irpa, Brussels
A038130
B150086
B176349
M183887
M199603
B19640
B20654
B25343
E25149
M66207
A31177
M66207
A31177
A31174
B157852
B157850
B157396
B3643
A31176
A37726
A37727
A31172
A37724
A39048
A79426
B157392
B157395
B157393
B157391
A31175
B157396
B157387
B157390
B157389
B157849
B157851
B157847
B19650
B3644
A29380
B3619
A29382
A29417
A29383
B19651
A29334
B157464
B157450
B157400
B157399
B163360
B157414
B157398
B157411
B157409
B157415
B157845
B157845
B157410
B157401
B157412
B157838
B165555
B157457
B157458
- University Archive, Leuven
Collectie Lemaire/n.836
- Archief Onroerend Erfgoed
36/361/4245 (Sint-Jacobskerk I)
36/361/4244 (Sint-Jacobskerk II)
36/361/4243 (Sint-Jacobskerk III)
36/361/4242 (Sint-Jacobskerk IV)
36/360/4241 (Sint-Jacobskerk V)
36/360/4240 (Sint-Jacobskerk VI)
36/360/4239 (Sint-Jacobskerk VII)
36/360/4238 (Sint-Jacobskerk VIII)
- Stadsarchief Leuven
5536 (KF St Jacob onroerende goederen)
5538 (KF St Jacob)
5539 (KF St Jacob verwerving vervreemding)
5564 (KF St Jacob patrimonium)
Interviews
Startvergadering (Studio Roma, TRIconsult) 20/08/2018
Meeting Petra Griefing (Stad en Architectuur) 25/10/2018
Meeting Joke Buijs and Lien Neyns (Stad Leuven) 03/12/2018
Works
Maarten BASSIER, Gilles HARDY, Leidy Bejarano-Urrego, Anastasios Drougkas, Els Verstrynge, Koen Van Balen and Maarten Vergauwen, “Semi-automated creation of accurate FEM meshes of heritage masonry walls from point cloud data”, Structural Analysis of Historical Constructions: An Interdisciplinary Approach, 2018, 18/18, p. 305-314.;
Santiago S. BEITA, Luc SCHUEREMANS and Koen VAN BALEN, “On-Site Stress Measurement on the Piers of the Saint Jacobs Church in Leuven, Belgium”, International Journal of Architectural Heritage, 2009, 3/2, p. 110-125.
Santiago S. BEITA and Luc SCHUEREMANS, “The hole drilling technique for on site deduction of the stresses states in stone masonry by using eight strain gages”, Construction and Building Materials, 2009, 23, p. 2041-2046.
Leidy BEJARANO-URREGO, Els VERSTRYNGE, Anastasios DROUGKAS, Giorgia GIARDINA, Maarten BASSIER, Maarten VERGAUWEN, and Koen VAN BALEN, “Numerical analysis of settlement-induced damage to a masonry church nave wall”, International Conference on Structural Analysis of Historical Constructions, 11, 2018. (in press).
Marie-Hélène BLYAU, De sacramentstoren uit de Sint-Jacobskerk van Leuven – 1538 – en zijn maquette, Leuven: KU Leuven, 2016. (unpublished thesis research)
Geert BOURGEOIS, Conceptnota: Een toekomst voor de Vlaamse parochiekerk, Vlaamse Overheid, 2011.
Ana CABIDO, John OLENSKY and Frédéric VANDER LAENEN, Sint Jacobs Kerk Study and Analysis – Report, Leuven: KU Leuven, 1996. (unpublished thesis research)
Hendrik CALLEWIER, Inventaris van het oud archief van de Sint-Jacobskerk te Leuven (1273-1803) met inbegrip van het archief van de rentmeester van het Sint-Pieterskappitel te Leuven (1552-1797), Brussel: Algemeen rijksarchief, 2005.
Joseph CUVELIER, La formation de la ville de Louvain des origines à la fin du XIVe siècle, Bruxelles : Palais des Académies, 1935.
Katrien DECKERS, “De stabiliteit van de Sint-Jakobskerk in Leuven”, Nieuwsbrief Leuvens Historisch Genootschap, 2011, 8/29, p. 7-8.
Frans DOPERÉ, “Les techniques de taille sur le grès calcareux: une nouvelle méthode pour déterminer la chronologie et étudier l’évolution des chantiers dans l’Est du Brabant pendant la première moitié du XVe siècle”, Acta Archaeologica Lovaniensa, 1995, 8, p. 415-439.
André DE NAEYER, S. P. ARROYO and J. R. BLANCO, Krakow Charter 2000: Principles for Conservation and Restoration of Built Heritage, Krakow: Bureau Krakow 2000, 2000.
Niek DE ROO (ed.), De deuren gaan open. Een toekomst voor de parochiekerken in Vlaanderen, Brussel: Uitgeverij Politeia, 2018.
EN1996, Design of masonry structures – General rules for buildings: Rules for reinforced and unreinforced masonry, European Standard: Eurocode 6, 2002.
Jacques HALFLANTS and J. DE KEMPENEER, “Un édifice monumental en péril: la collégiale Saint-Jacques à Louvain”, Bulletin de la Société et d’Archéologie de Louvain et environs, 1963, 3/2, p. 129-141, 3/3, p. 151-172.
Gilles HARDY, Modelleren van de Sint-Jacobskerk in Leuven, Leuven: KU Leuven, 2018 (unpublished thesis research).
Ramon KENIS, “Sint-Jakobskerk naar een veilige herbestemming”, Nieuwsbrief Leuvens Historisch Genootschap, 2009, 6/4, p. 8-11.
Ramon KENIS, “Sint-Jacobskerk – Kunst in de steigers”, Nieuwsbrief Leuvens Historisch Genootschap, 2010, 7/27, p. 6-9.
Ramon KENIS and Paul REEKMANS, Sint-Jakobskerk vroeger ... en ... nu, Leuven : Leuvens Historisch Genootschap, 2013.
Pieter-Jan LAHAYE, Alles gaat voorbij … Maar de kerk blijft staan, Leuven: Thomas c.v.b.a, 2002.
Raymond M. LEMAIRE, La formation du style gothique brabançon: tome premier : les églises de l’ancien quartier de Louvain, Antwerpen: Nederlandsche boekhandel, 1949.
Raymond M. LEMAIRE, Le patrimoine monumental de la Belgique. 1 : Province de Brabant. Arrondissement de Louvain, Liège: Soledi, 1971.
David MELLAERTS, “De lijdensweg van Sint-Jacob van Compostella: bedenkingen omtrent het verval van de Leuvense Sint-Jacobskerk”, Arca Lovaniensis, 18, p. 111-135.
David MELLAERTS, “De sacramentstoren van de Sint-Jacobskerk”, Nieuwsbrief Leuvens Historisch Genootschap, 2010, 7/26, p. 27.
David MELLAERTS, “Een kerk in beweging: de problematiek van de Leuvense Sint-Jacobskerk”, Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en omgeving, 1992, 32, p. 27-37.
David MELLAERTS, “Herwaardering Sint-Jacobskerk”, Nieuwsbrief Leuvens Historisch Genootschap, 2005, 2/3, p. 7-10.
Dieter NUYTTEN, “Naar Santiago De Compostela en terug: bouwgeschiedenis en stabiliteitsproblematiek van de Sint-Jacobskerk in Leuven”, Monumenten, landschappen en archeologie, November/December 2008, 27/6, p. 34-64.
Luc SCHEUREMANS, Koenraad VAN BALEN, Kris BROSENS, Dionys VAN GEMERT and Pierre SMARS, “Church of Saint-James at Leuven (B) – structural assessment and consolidation measures”, Structural Analysis of Historical Constructions, New Delhi, 2006.
Luc SCHEUREMANS, Koenraad VAN BALEN, Kris BROSENS, Dionys VAN GEMERT and Pierre SMARS, “Church of Saint-James in Leuven (B) – structural assessment and consolidation measures”, International Journal of Architectural Heritage, March 2007, 1/1, p. 82-107.
Luc SCHEUREMANS, Koenraad VAN BALEN, Pierre SMARS, Vincent PEETERS and Dionys VAN GEMERT, “Hydrostatic Levelling System – monitoring of historical structures”, Structural Analysis of Historical Constructions, New Delhi, 2006.
Luc SCHUEREMANS and Dionys VAN GEMERT, Sint-Jacobskerk te Leuven – eindrapport, TRIconsult and KU Leuven, 2007 (Internal Report).
Luc SCHUEREMANS and Bjorn VAN GENECHTEN, “The use of 3D-laser scanning in assessing the safety of masonry vaults — A case study on the church of Saint-Jacobs”, Optics and Lasers in Engineering, 2009, 47, p. 329-335.
Pierre SMARS, Luc SCHUEREMANS and Koenraad VAN BALEN, “Monitoring the dismantlement of four flying buttresses”, Structural Analysis of Historical Constructions, New Delhi, 2006.
Maarten SMEETS, “Het archeologisch vooronderzoek in de Sint-Jacobskerk te Leuven”, in: Hadewijch DEGRYSE (ed.), Archeologie 2011. Recent archeologisch onderzoek in Vlaams-Brabant, Leuven, 2011, p. 20-22.
Maarten SMEETS, Archeo rapport 73 – het archeologische vooronderzoek in de Sint-Jacobskerk te Leuven, Studiebureau Archeologie, 2011.
STAD EN ARCHITECTUUR, Jaarverslag 2006, Stad en Architectuur, 2006. (accessed via: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/over)
STAD EN ARCHITECTUUR, Jaarverslag 2008, Stad en Architectuur, 2008. (accessed via: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/over)
STAD EN ARCHITECTUUR, Jaarverslag 2009, Stad en Architectuur, 2009. (accessed via: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/over)
STAD EN ARCHITECTUUR, Jaarverslag 2010, Stad en Architectuur, 2010. (accessed via: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/over)
STAD EN ARCHITECTUUR, Jaarverslag 2011, Stad en Architectuur, 2011. (accessed via: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/over)
STAD EN ARCHITECTUUR, Jaarverslag 2012, Stad en Architectuur, 2012. (accessed via: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/over)
STAD EN ARCHITECTUUR, Jaarverslag 2013, Stad en Architectuur, 2013. (accessed via: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/over)
STAD EN ARCHITECTUUR, Projectontwikkeling en beheer van herbestemd religieus erfgoed – verslag studiedag 16 oktober 2013, Stad en Architectuur, 2013. (accessed via: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/artikel/17/308)
STAD LEUVEN, Kerkenbeleidsplan, Stad Leuven, 2016.
STAD LEUVEN, Restauratiewerken der Sint-Jacobskerk - Openbare aanbesteding, Provincie Vlaams Brabant, Stad Leuven, 1961.
STAD LEUVEN, Ruimtelijk Structuurplan Leuven, Stad Leuven, 2017.
Pepijn SZEKÉR, 2D Macro-modelling of the structural behaviour of the Saint Jacob’s Church, Leuven: KU Leuven, 2018. (unpublished thesis research)
Achim TIMMERMANN, Real Presence: Sacrament Houses and the Body of Christ, c. 1270-1600, Turnhout: Brepols, 2009.
TRICONSULT and STUDIO ROMA, Bestek voor de overheidsopdracht voor werken met als voorwerp “Globale stabiliteitswerken Sint-Jacobskerk te Leuven”, TRIconsult and Studio Roma, 2017 (Internal Report).
Dominique VANNESTE, Katia BERINGHS and Therese STEENBERGHEN, Sociaal-geografisch onderzoek van de Leuvense parochies – Onderzoek in opdracht van het Leuvense Centraal Kerkbestuur, Leuven: ASTOR (KU Leuven), 2013.
Koenraad VAN BALEN, Kristiaan NUYTS, Pierre SMARS and Dirk VAN DE VIJVER, Optimalisatie van standzekerheidsmodellen van gewelfde gotische structuren gebruik makend van informatie uit vervormingsmetingen en scheuranalyse (Optimisation of stability models of gothic vaulted structures using information of deformation measurements and crack analysis), Leuven:
Raymond Lemaire Centre for Conseration (KU Leuven), 1995.
Koenraad VAN BALEN, “The Nara Grid: An Evaluation Scheme Based on the Nara Document on Authenticity”, The Journal of Preservation Technology, 2008, 2/3, p. 39-46.
Anne-Laure VAN BRUAENE, “Embodied Piety – Sacrament Houses and Iconoclasm in the Sixteenth-Century Low Countries”, Low Countries Historical Review, 2016, 131/1, p. 36-58.
Edward VAN EVEN, Louvain monumental, ou Description historique et artistique de tous les édifices civils et religieux de la dite ville, Louvain: Fonteyn, 1860.
Staf VAN GELDER, “Sacramentstorens in Brabant”, De Brabantse Folklore, 1972, 193, p.83-104; 194, p.167-200; 195, p. 205-242.
Els VERSTRYNGE, Luc SCHUEREMANS and Pierre SMARS, “Controlled Intervention: Monitoring the Dismantlement and Reconstruction of the Flying Buttresses of Two Gothic Churches”, International Journal of Architectural Heritage, 2012, 6/6, p. 689-708.
Joseph WILS, Le Sacrement du Miracle de Louvain, Leuven: Wils, 1905.
Websites
“Kerkenbeleidsplan”, in: Stad Leuven: https://www.leuven.be/kerkenbeleidsplan (last accessed on 17/07/2018.
“ICOMOS charter Principles for the analysis, conservation and Structural Restoration of Architectural Heritage”, in: ICOMOS, Documentation Centre: https://www.icomos.org/en/about-the-centre/179-articles-en-francais/res… (last accessed on 18/08/2018).
“Parochiekerk Sint-Jacob”, in: Inventaris Onroerend Erfgoed, ID 42129: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/42129 (last accessed on 01/08/2018).
“Recommendations for The Analysis, Conservation and Structural Restoration of Architectural Heritage”, in: ISCARSAH Documents: https://iscarsah.org/documents/ (last accessed on 01/09/2018).
“Herbestemming Kerken”, in: http://www.herbestemmingkerken.be/pages/default.aspx (last accessed on 17/09/2018).
“Dieter Nuytten, De stabiliteits- en standzekerheidsproblematiek van de sint-jacobskerk te leuven”, in: WTA Nederland – Vlaanderen, Scheuren, scheefstanden, verzakkingen (instortingsgevaar?): wta-international.org/fileadmin/NL-Dateien/syllabi-folders/2-syllabi/2011-03-25_Scheuren_Scheefstanden__verzakkingen.pdf (last accessed on 04/10/2018).
“Markante plekken: de Sint-Jacobskerk in Leuven, na 55 jaar leegstand komt renovatie in zicht”, in: Vrt Nws: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/04/06/markante-plekken--de-sint-jacob… (last accessed on 14/10/2018).
“Van Dale”, in: https://vowb-vandale-nl.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/zoeken/zoeken.do (last accessed on 14/10/2018).
“Sint-Elisabethgasthuis”, in: Inventaris Onroerend Erfgoed, ID 42152: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/42152 (last accessed on 15/10/2018)
“Routes in Frankrijk”, in: Vlaams Compostelagenootschap: https://www.compostelagenootschap.be/article.aspx?id=513 (last accessed on 15/10/2018)
“Delcampe” in: https://www.delcampe.be/nl/verzamelingen/ (last accessed on 19/10/2018)
“Sint Jacob” in: Leuven Weleer: http://leuven.weleer.be/?trefwoord=Sint-Jacob (last accessed on 21/10/2018)
“Richtlijnen van de vlaamse bisschoppen voor het gebruik van de parochiekerken”, in: https://www.kerknet.be/sites/default/files/2013%201A%20Richtlijnen%20ge… (last accessed on 24/10/2018)
“Over stad en architectuur”, in: Stad en Architectuur, in: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/over (last accessed on 25/10/2018)
“Projectontwikkeling en beheer van herbestemd religieus erfgoed”, in: Stad en Architectuur, in: https://www.stadenarchitectuur.be/#/nl/artikel/17/308 (last accessed on 25/10/2018)
“Nara Document on Authenticity (1994)”, in: ICOMOS: https://www.icomos.org/en/179-articles-en-francais/ressources/charters-… (last accessed on 26/10/2018)
“Geopunt Vlaanderen” in: http://www.geopunt.be/ (last accessed on 6/11/2018).
“Cartesius”, in: http://www.cartesius.be/CartesiusPortal/ (last accessed on 6/11/2018)
“BPA’s en RUP’s Leuven centrum”, in: Stad Leuven: https://www.leuven.be/bpas-en-rups-leuven-centrum (last accessed on 8/11/2018)
“Hertogensite”, in: Stad Leuven: https://www.leuven.be/hertogensite (last accessed on 8/11/2018)
“Ruimtelijk Structuurplan”, in: Stad Leuven: https://www.leuven.be/ruimtelijk-structuurplan (last accessed on 23/11/2018)
“Kerkenbeleidsplan”, in: Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw: https://www.crkc.be/kerkenbeleidsplan (last accessed on 05/08/2018)
“Historische stadskern van Leuven” in: Inventaris Onroerend Erfgoed, in: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/140040 (last accessed on 23/12/2018)
“Sint-Jacobsplein met aanpalende straten”, in: Inventaris Onroerend Erfgoed, in: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/302519 (last accessed on 23/12/2018)
