CHRISTUS ALS MODEL?
Lichamelijke perfectie en het Christuskind in 16e-eeuws Antwerpen
Inleiding
Wanneer je een museum bezoekt, zijn de Christuskinderen vaak onderwerp van discussie of zelfs aanleiding tot een schaterbui. Ze zien er immers niet meteen schattig uit, laat staan als een realistisch kind. Vlaamse meesters bleken meester in zowat alles, behalve de weergave van een koddige baby. Deze vaststelling maakte ik zelf reeds lang voor ik aan mijn studie kunstwetenschappen begon en was tevens de aanleiding om mijn thesis volledig aan het onderwerp te wijden. Hoe komt het dat het Christuskind er zo uit ziet? Om dat te begrijpen moet eerst worden gekeken naar de context waarin deze werken gemaakt werden. Hier werd gekozen om het 16e-eeuwse Antwerpen te belichten. De 16e eeuw in Vlaanderen was een periode van voorspoed en vernieuwing. Een periode waarin religie nog grotendeels het functioneren van de maatschappij bepaald, maar wetenschap zo langzaamaan zijn intrede deed.
“Konst”
Religie en kunst zijn twee velden die in de hedendaagse maatschappij fundamenteel onverenigbaar lijken met wetenschap. In vorige eeuwen was dat minder het geval. Zo ook in de 16e eeuw, waar religie en de ontluikende wetenschappen zich nog met elkaar konden verzoenen. Kunst en wetenschap werden vaak in één adem genoemd en deelden zelfs de term “konst”. Het proto-wetenschappelijk onderzoek dat in de 16e eeuw gevoerd werd, werd tot op zekere hoogte zelfs mede bepaald door religie, wanneer men de natuur onder de loep nam, keek men immers naar de creatie van God. Deze religieuze onwrikbaarheid werd in de 16e eeuw echter aan het wankelen gebracht en al snel raasde het religieus conflict over Europa. Terzelfdertijd kwam vanuit Italië allerlei nieuwe kennis onze contreien binnen. Waaronder ook kennis over het menselijke lichaam, en hierbij ook het kinderlichaam.
Hieronymus Wierix, Christuskind blaast zeepbellen, 1563–1619, gravure, 101 x 67 mm
Antwerpen in bloei
Antwerpen is een uitermate geschikte uitvalsbasis om de 16e-eeuwse ontwikkelingen op het vlak van kunst en wetenschap van naderbij te volgen. De complexe 16e eeuw kwam immers op een turbulente manier tot uiting in de Scheldestad. Antwerpen groeide razendsnel uit tot een bruisende metropool en werd toonaangevend in Europa, wat ook de kunstproductie ten goede kwam. De gouden periode van de stad zou het einde van de eeuw echter niet zonder slag of stoot bereiken: de reformatie, de beeldenstorm en de 80-jarige oorlog lieten de bloeiende handelsplaats en haar artistieke inwoners niet onberoerd en leidde uiteindelijk tot de val van de stad in 1585, waarna ze nooit meer zo glorieus zou herrijzen.
Albrecht Dürers ondergeschoven kind
16e-eeuwse denkers en kunstenaars waren in de ban van het humanisme, waarin de mens voor het eerst centraal komt te staan. In deze context is de focus op de mens zelf waarschijnlijk nooit groter geweest dan tijdens de studie van het menselijk lichaam, die onder invloed van Italië ook opkwam in de Nederlanden. In deze thesis wordt gefocust op één baanbrekend werk dat ook in de 16e-eeuwse gekend en geroemd werd: Albrecht Dürers “Vier Bücher von Menschlicher Proportion” (1528). Albrecht Dürer (Neurenberg 1471 – 1528) gaat in zijn rijkelijk geïllustreerde traktaat als een pionier te werk in de secure manier waarop hij het menselijke lichaam beschrijft en weergeeft. Hij schuwt de ideaalbeelden niet, maar laat ook ruimte om de mens in al zijn variëteit weer te geven. Belangrijk voor deze masterproef is het deel dat hij wijdt aan de proporties van het kind, wat de leidraad werd waartegen de ontwikkelingen in het lichaam van Christus werden afgelezen.
Ondanks de vele vertalingen van het werk, de eerste al kort na de initiële uitgave, wordt het in de hedendaagse literatuur echter al te vaak genegeerd of af gedaan als té gedetailleerd om bruikbaar te zijn. Hier wordt dit beeld genuanceerd door ook casussen te belichten waaruit blijkt dat de appreciatie breder gedragen werd dan vaak uit de literatuur valt af te leiden.
Albrecht Dürer, proporties van een kind, zijaanzicht uit: Vier Bücher von Menschlicher Proportion, boek 1, 1528
De kindertijd van Christus
Al de door Dürer vergaarde informatie wordt getoetst aan kunstwerken die in het 16e-eewse Antwerpen vervaardigt zijn. Daarnaast wordt ook de vergelijking gemaakt met geschreven bronnen. Hiervoor werd het “Evangelia infantia salvatoris” (letterlijk: evangeliën over de kindertijd van de verlosser) geconsulteerd. Dit is een apocriefe tekst, wat wil zeggen dat ze door de kerk niet officieel erkent werd, en dus niet in de Bijbel staat. Deze apocriefe teksten waren echter razend populair en naast het latijn ook in de volkstalen beschikbaar, waardoor ook het gewone volk ze kon lezen. Deze teksten belichten een heel andere kant van het Christuskind en beschrijven zijn tijd op de schoolbanken en zelfs een ontmoeting met draken.
Jan Gossaert, Maria met kind, ca. 1532, olie op paneel, 34.4 x 24.8 cm, Washington, National Gallery of Art, inv. 1981.87.1
Conclusies
Uit het onderzoek kon worden geconcludeerd dat het lichaam van Christus als kind fascineerde en aanzette tot experiment. De aandacht voor zijn lichaam ontstond door de cruciale rol die zijn lichaam speelt in de theologie, hij is het vlees geworden woord. Het is zijn lichaam dat hem zijn dubbele status oplevert, tussen de mensenwereld en het hemelrijk in. Dat lichaam wordt in de schilderkunst zeer duidelijk tentoon gesteld, het Christuskind is immers bijna altijd naakt te zien, wat voor een hedendaagse kijker normaal lijkt, omdat we nu eenmaal aan deze representatie gewend zijn. Een naakt kind druist echter in tegen alle logica en de opvoedingsidealen van die tijd en de onze.
Een notie die constant terug komt, zowel in de geschreven bronnen als in de schilderkunst, is de perfectie van het Christuskind. Kunstenaars vonden het moeilijk om het Christuskind goed af te beelden omdat hij perfect moest zijn. Wat uiteraard vragen als “wat is perfectie?” naar voren brengt. Het perfecte lichaam, nu vaak geassocieerd met de topmodellen en plaatjes op Instagram, was reeds in de 16e eeuw van belang, maar diende toen een heel ander doel, namelijk de ware afbeelding van het Christuskind.
BIBLIOGRAFIE
Acres, Alfred. “The Columba altarpiece and the time of the world.” The Art Bulletin 80, nr. 3 (september 1998): 422–451.
———. Renaissance invention and the haunted infancy. Londen: Harvey Miller Publishers, 2013.
Ainsworth, Maryan Wynn. Man, myth, and sensual pleasures : Jan Gossart’s renaissance : the complete works. New York: Metropolitan museum of art, 2010.
——— en Maximiliaan P. J. Martens. Petrus Christus: renaissance master of Bruges. New York: Metropolitan Museum of Art, 2013.
——— en Keith Christiansen, red. From Van Eyck to Bruegel: early Netherlandish painting in the Metropolitan Museum of Art. New York: Metropolitan Museum of Art: 1998.
Andrews, Noam. “Albrecht Dürer’s personal Underweysung der Messung.” Word & Image 32, nr. 4 (oktober 2016): 409–429.
Ariès, Philippe. Centuries of Childhood. Harmondsworth: Penguin, 1986.
Augustinus, Aurelius en Gerard Wijdeveld. Belijdenissen. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1981.
——— en Thomas Comerford Lawler. Sermons for Christmas and Epiphany. Ancient Christian Writers 15. New York: Newman, 1978.
Baxandall, Michael. Giotto and the orators: humanist observers of painting in Italy and the discovery of pictorial composition 1350 - 1450. Oxford-Warburg Studies. Oxford: Clarendon Press, 1986.
Bedaux, Jan Baptist, R. E. O Ekkart, en Frans Halsmuseum (Haarlem). Kinderen op hun mooist: het kinderportret in de Nederlanden 1500-1700. Gent; Amsterdam: Ludion, 2000.
Białostocki, Jan. Dürer and his critics, 1500-1971: chapters in the history of ideas, including a collection of texts. Saecula spiritalia, v. 7. Baden-Baden: V. Koerner, 1986.
Bollandus, Joannes. Acta sancotrum Martii. AASS. Parijs: apud Victorem Palmé, 1865.
Bolten, Jaap. Method and practice: Dutch and Flemish drawing books, 1600-1750. Landau, Pfalz: PVA, 1985.
Brink, Peter van den, Maximiliaan P. J. Martens, A. Born, Till Borchert, Kristin Lohse Belkin, Nico van Hout. ExtravagAnt! a forgotten chapter of Antwerp painting, 1500-1530: catalogue. Antwerp: BAI : Bonnefantenmuseum; Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 2005.
Brusati, Celeste, K. A. E. Enenkel, en Walter S. Melion. The authority of the word: reflecting on image and text in northern Europe, 1400-1700. Intersections, v. 20. Leiden: Brill, 2012.
Bruyn, J. “Over de betekenis van het werk van Jan van Scorel omstreeks 1539 voor oudere en jongere tijdgenoten (3).” Oud Holland 98 (1984): 1–12.
106
Bubenik, Andrea. Reframing Albrecht Dürer: the appropriation of art, 1528-1700. Visual culture in early modernity. Burlington: Ashgate, 2013.
Buchanan, Iain. “Dürer and Abraham Ortelius.” The Burlington Magazine 124, nr. 957 (december 1982): 734–741.
Bunge, Marcia J. The child in Christian thought. Religion, marriage, and family series. Grand Rapids: W.B. Eerdmans, 2001.
Bussagli, Marco, Jeroen De Keyser en Leen Van Den Broucke. Het menselijk lichaam: anatomie en symboliek. Gent: Ludion, 2007.
Clark, Gillian. “The Fathers and the Children.” Studies in Church History 31 (1994): 1–27.
Classen, Albrecht. Childhood in the Middle Ages and the Renaissance: The Results of a Paradigm Shift in the History of Mentality. Berlijn; New York: Walter de Gruyter, 2005.
Cone, Thomas E. “Emerging awareness of the artist in the proportions of the human infant.” Clinical Pediatrics 1 (1962): 176–184.
Conway, William Martin Sir en Lina Eckenstein. Literary remains of Albrecht Dürer. Cambridge: Cambridge University Press, 1889.
Crannell, Annalisa, Marc Frantz, en Fumiko Futamura. “Dürer: disguise, distance, disagreements, and diagonals!”Math Horizons 22, nr. 2 (november 2014): 8–11.
De Tolnay, Charles. Hieronymus Bosch. Londen: Metheun, 1966.
Denhaene, Godelieve, Bernadette Van Imschoot-Hoing, en Dirk Vandemeulebroecke. Lambert Lombard: renaissance en humanisme te Luik. Antwerpen: Mercatorfonds, 1990.
Denucé, Jean. Oud-Nederlandsche kaartmakers in betrekking met Plantijn. Antwerpen: Nederlandsche Boekhandel, 1912.
Dobschütz, Ernst von. “Zum Lentulus-Briefe.” Zeitschrift für Wissenschaftliche Theologie 42 (1899): 456–66.
———. Christusbilder Utersuchungen zur christlichen legende. Leipzig: Hinrichs, 1899.
Doorly, Patrick. “Durer’s ‘Melencolia I’: Plato’s abandoned search for the beautiful.” The Art Bulletin 86, nr. 2 (juni 2004): 255–276.
Dupeux, Cécile, Bernisches Historisches Museum, en Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, red. Iconoclasme: vie et mort de l’image médiévale ; catalogue de l’exposition Musée d’Histoire de Berne [2. November 2000 - 16. April 2001], Musée de l’Œuvre Notre-Dame, Musées de Strasbourg [12. Mai - 26. August 2001]. Paris: Somogy, 2001.
Dürer, Albrecht. “Early mathematical treatise for artists’ use.” in Treasures from UCL, bewerkt door Gillian Furlong, 1ste ed. UCL Press, 2015.
Dzon, Mary. “Cecily Neville and the apocryphal infantia salvatoris in the middle ages.” Mediaeval Studies 71 (2009): 235–300.
107
———. The Christ Child in Medieval Culture: Alpha Es et O! Toronto: University of Toronto Press, 2015.
Eichberger, Dagmar. “Dürer and the Netherlands: patterns of exchange and mutual admiration.” in: The essential Dürer. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2010.
Elkhadem, Hossam, Jean-Paul Heerbrant en Liliane Wellens-De Donder. Andreas Vesalius: experiment en onderwijs in de anatomie tijdens de 16de eeuw: tentoonstellingscatalogus, Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, Houyouxgalerij van 5 november tot 5 december 1993. Brussel, 1993.
Ewing, Dan. “The influence of Michelangelo’s Bruges’ Madonna”, Belgisch Tijdschrift Voor Oudheidkunde En Kunstgeschiedenis 47 (1978): 77–105.
———. “Further observations on the Bruges’ Madonna.” Belgisch tijdschrift voor oudheidkunde en kunstgeschiedenis 48 (1979): 77–83.
Falkenburg, Reindert. Kunst voor de markt : 1500-1700. Nederlands kunsthistorisch jaarboek 50. Zwolle: Waanders, 2000.
———. The fruit of devotion: mysticism and the imagery of love in Flemish paintings of the Virgin and Child, 1450-1550. Oculi 5. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 1994.
Ferguson, George. Signs & symbols in Christian art. Londen: Oxford University Press, 1989.
Fischer, Stefan en Nannie Nieland-Weits. Jheronimus Bosch: het complete werk. Keulen: Taschen, 2014.
Forster, Kurt Walter en Hubert Locher. Theorie der praxis: Leon Battista Alberti als Humanist und Theoretiker der bildenden Künste. Berlijn: Akademie, 1999.
Friedländer, Max J. “Die Antwerpener Manieristen von 1520.” Jahrbuch der Königlich Preussischen Kunstsammlungen 36 (1915): 65–91.
———. Die altniederländische Malerei, v. 12: Pieter Coeck - Jan van Scorel. Leiden: A. W. Sifthoff, 1924.
Galassi, Maria Clelia. “Copies of prototypes by Quentin Massys from the workshop of his son Jan: the case of the Butter Madonna.” In: Hermens, Erma. European Paintings 15th - 18th Century: Copying, Emulating and Replicating. CATS Proceedings. Londen: Archetype, 2014.
Gibson, Walter S. “Bosch’s Boy with a Whirligig: Some Iconographical Speculations.” Simiolus: Netherlands Quarterly for the History of Art 8, nr. 1 (1976–1975): 9–15.
Girouard, Mark. Cities & people: a social and architectural history. New Haven: Yale University Press, 1985.
Golahny, Amy. Rembrandt’s reading: the artist’s bookshelf of ancient poetry and history. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2003.
Gombrich, Ernst Hans. L’art et l’illusion : psychologie de la représentation pictural. Vertaald door Henri Durand. Parijs: Gallimard, 1971.
108
H. Brigitta van Zweden. Revelations of St. Bridget, on the life and passion of our Lord, and the life of his blessed mother. New York: D. & J. Sadlier & Co., 1862.
Habsburg, Maximilian von. Catholic and Protestant translations of the Imitatio Christi, 1425-1650: from late medieval classic to early modern bestseller. St. Andrews studies in Reformation history. Farnham, Surrey, Burlington, VT: Ashgate, 2011.
Haemers, Jelle. De strijd om het regentschap over Filips de Schone: Opstand, facties en geweld in Brugge, Gent en Ieper (1482-1488). Historische monografieën Vlaanderen 2. Gent: Academia Press, 2014.
Hall, James. Illustrated dictionary of symbols in eastern and western art. 1e paperback ed. Boulder: Westview press, 1996.
Hand, John Oliver en Martha Wolff. Early Netherlandish painting. The collections of the National Gallery of Art : systematic catalogue. Washington: National Gallery of Art; Cambridge University Press, 1986.
Hand, John Oliver. “Some thoughts on the iconography of the ‘Head of Christ’ by Petrus Christus.” Metropolitan Museum Journal 27 (1992): 7–18.
———. Joos van Cleve: the complete paintings. New Haven: Yale University Press, 2005.
Harris, Jason. “The practice of community: humanist friendship during the Dutch revolt.” Texas Studies in Literature and Language 47, nr. 4 (winter 2005): 299–325.
Hecht, Ilse. “The infants Christ and Saint John embracing a composition by Joos van Cleve.” Bulletin of the Art Institute of Chicago (1973-1982) 73, nr. 1 (januari 1979): 12–14.
Hinz, Berthold, Matthias Mende, Anna Scherbaum en Rainer Schoch. Albrecht Dürer, das druckgraphische Werk. Bd. 3: Buchillustrationen. München: Prestel, 2004.
Hinz, Berthold. Albrecht Dürer vier Bücher von menschlicher Proportion (1528). Berlijn: Akademie Verlag, 2011.
Horstmann, Carl B. Yorkshire writers : Richard Rolle of Hampole, an English father of the church and his followers. Londen: S. Sonnenschein, 1895–96.
James, M. R. The apocryphal New Testament, being the apocryphal gospels, acts, epistles, and apocalypses, with other narratives and fragments. Oxford: Clarendon Press, 1975.
Jonckheere, Koenraad. Adriaen Thomasz. Key (c. 1545-c. 1589): portrait of a Calvinist painter. Pictura nova 14. Turnhout: Brepols, 2007.
——— en Gijs Key. Willem Key, 1516-1568: Portrait of a Humanist Painter with an Appendix to the Œuvre of Adriaen Thomasz. Key. Pictura Nova 17. Turnhout: Brepols, 2011.
——— en Ruben Suykerbuyk. Art after Iconoclasm: Painting in the Netherlands between 1566 and 1585. Museums at the Crossroads 25. Turnhout: Brepols Publ., 2012.
———. “Images of stone. The physicality of art and image debates in the sixteenth century”, Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 62 (2012): 116–147.
109
———. Antwerp art after iconoclasm: experiments in decorum :1566-1585. Brussels: Mercatorfonds, 2012.
———. Michiel Coxcie and the Giants of His Age: 1499 - 1592. Londen: Miller, 2013.
Jorink, Eric en Bartholomeus A. M. Ramakers. Kunst en wetenschap in de vroegmoderne Nederlanden. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 61. Zwolle: WBooks, 2011.
Kemp, Martin en Margaret Walker. Leonardo on painting. New Haven: Yale University Press, 1989.
Koerner, Joseph Leo. The moment of self-portraiture in German renaissance art. Chicago; Londen: Universitiy of Chicago Press, 1996.
Konowitz, Ellen. “The Master of the Female Half-Lenghts group, eclecticism and novelty.” Oud Holland 113, nr. 1/2 (1999): 1–12.
Korteweg, Anne S. en J. A. A. M. Biemans. Manuscripten en miniaturen: studies aangeboden aan Anne S. Korteweg bij haar afscheid van de Koninklijke Bibliotheek. Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel. Zutphen: Walburg Pers, 2007.
Kuspit, Donald B. “Dürer’s scientific side.” Art Journal 32, nr. 2 (1972): 163–71.
Lavin, Marilyn Aronberg. “Art of the misbegotten: physicality and the divine in renaissance images.” Artibus et Historiae 30, nr. 60 (2009): 191–243.
Leach, Mark. “Michelangelo invenit, Joos van Cleve explicavit.” Studies in Iconography (1979), 93– 106.
Levenson, Jay A. “Barbari, Jacopo de.’” Oxford Art Online. Oxford University Press, 2003.
Lomazzo, Giovanni Paolo en Richard Haydocke. A tracte containing the artes of curious paintinge caruinge buildinge written first in Italian by Io: Paul Lomatius painter of Milan and Englished by R.H Student in Physik. Oxford: Joseph Barnes, 1598.
Lourdaux, W. en Werner Verbeke. Serta devota: in memoriam Guillelmi Lourdaux. Mediaevalia Lovaniensia, ser. 1, studia 20-21. Leuven: University Press, 1992.
Lutz, Cora E. “The letter of Lentulus describing Christ.” The Yale University Library Gazette 2, nr. 50 (oktober 1975): 91–97.
MacLehose, William F. “A tender age”: cultural anxieties over the child in the twelfth and thirteenth centuries. New York: Columbia University Press, 2009. http://www.gutenberge.org/maclehose/maw02.html.
Marijnissen, Roger H. en Peter Ruyffelaere. Hiëronymus Bosch: het volledig œuvre. Antwerpen: Mercatorfonds, 1987.
Martens, Maximiliaan P. J. “Antwerp painers: their market and networks.” Jaarboek van het Koninklijk museum voor schone kunsten Antwerpen (2004-2005): 47–74.
McNamer, Sarah. “The Origins of the Meditationes vitae Christi.” Speculum 4, nr. 84 (oktober 2009): 905–55.
110
Merback, Mitchell. “Review: renaissance invention and the haunted infancy. Alfred Acres.” Renaissance Quarterly 68, nr. 4 (2015): 1364–65.
Miedema, Hessel. The lives of the illustrious Netherlandish and German painters vol. 2 Commentary on “Biography” and “Lives”, fol. 196r 01 - 211r 35. Doornspijk: Davaco, 1995.
Mochizuki, Mia M. “Supplanting the devotional image after Netherlandish iconoclasm.” in Negating the Image: Case Studies in Iconoclasm. Aldershot: Ashgate, 2005.
Ortelius, Abraham, Jan Hendrik Hessels en Jacobus Colius Ortelianus. Abrahami Ortelii (geographi Antverpiensis) et virorum eruditorum ad eundem et ad Jacobum Colium Ortelianum (Abrahami Ortelii sororis filium) epistulae... (1524-1628). Cambridge: Cambridge University Press, 1887.
Ovidius. Metamorphosen. Vertaald door M. d’Hane-Scheltema. Amsterdam: Athenaeum – Pollak & van Gennep, 2016.
Pacioli, Luca. Divina proportione : die Lehre vom goldenen Schnitt. Vertaald door Constantin Winterberg. Wenen: Graeser, 1889.
Panofsky, Erwin. “‘Nebulae in Pariete’: notes on Erasmus’ eulogy on Dürer.” Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, vol. 14, nr. 1 (1951): 34–41.
———. Dürers Stellung zur Antike. Kunstgeschichtliche Einzeldarstellungen 5. Wenen: Hölzel, 1922.
———. The life and art of Albrecht Dürer. 4e editie. Princeton: Princeton University Press, 1955.
Parshall, Peter. “Graphic knowledge: Albrecht Dürer and the imagination.” The Art Bulletin 95, nr. 3 (september 2013): 393–410.
Paulus, Nikolaus. Geschichte des Ablasses im Mittelalter vom Ursprunge bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts. Paderborn Schöningh, 1922.
Pettegree, Andrew & Malcolm Walsby. Netherlandish books: books published in the Low Countries and Dutch books published abroad before 1601. Leiden: Brill, 2011.
Plinius. Natural History, Volume II: Books 3-7. Vertaald door H. Rackham. Cambridge, Ma: Harvard University Press, 1942. Laatst geraadpleegd via Loeb Classical Library op 14 maart 2019. https://www.loebclassics.com/view/LCL352/1942/volume.xml0.
Pope-Hennessy, John. Raphael: the Wrightsman lectures delivered under the auspices of the New York University Institute of Fine Arts. New York: Harper & Row, 1970.
Réau, Louis. Iconographie de l’art chrétien. 2 : Iconographie de la Bible. 2 : Nouveau Testament. Parijs: PUF, 1957.
———. Iconographie de l’art chrétien. 3 : Iconographie des saints. Vol. 3. Parijs: PUF, 1958.
Ringbom, Sixten. Icon to narrative: the rise of the dramatic close-up in fifteenth-century devotional painting. 2e ed., gereviseerd, met een postscriptum. Doornspijk, The Netherlands: Davaco, 1984.
Rombouts, Philippe en Théodore Van Lerius. De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint Lucasgilde: onder zinspreuk: 'Wt ionsten versaemt'. Amsterdam: Israël, 1961.
111
Rudy, Kathryn M. Rubrics, images and indulgences in late medieval Netherlandish manuscripts. Library of the written word, volume 55. Leiden: Brill, 2017.
Rupprich, Hans. Dürer schriftlicher nachlass. Vol. 1. Berlijn: Deutscher Verein für Kunstwissenschaft, 1956.
———. Dürer schriftlicher nachlass. Vol. 2. Berlijn: Deutscher Verein für Kunstwissenschaft, 1956.
Sander, Jochen, Katrin Dyballa, Erik Eising, Christian F. Feest, Karoline Feulner, Stephan Kemperdick, Hans Körner, Christof Metzger, Andrew Morall, Ulrich Pfisterer, Almut PollmerSchmidt, Johann Schmulz, Jeffrey Chips Smith, Jeroen Stumpel en Berit Wagner. Albrecht Dürer: his art in context. München, Londen, New York: Prestel, 2013.
Santing, Catrien. “De Fabrica corporis Humana.” In: Body and Embodiment in Netherlandish Art, Nederlands kunsthistorisch jaarboek 58. Zwolle: Waanders Publishers, 2008.
Sarton, George. Appreciation of ancient and medieval science during the renaissance (1450-1600). New York: Barnes, 1961.
Schaar, Eckhard. “A Newly Discovered Proportional Study by Dürer in Hamburg.” Master Drawings 36, nr. 1 (1998), 59–66.
Schauerte, Thomas. “Dürer und Spranger: Ein Autographenfund im Spiegel der europäischen Sammlungsgeschichte; Mit einer Transkription der Amsterdamer Auktionsliste vom Februar 1638.” Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Stadt Neurenberg 93 (2006): 25–69.
Scheurleer, Bernardus en J. Van Buren, “Catalogus eener allerkostbaarste verzameling van boeken ... een uitmuntende verzameling van teekeningen en prenten, waar onder verscheide kostbaare en unieke stukken, benevens een verzameling van fraaie rariteiten ... en een fraaije party schilderyen door voornaame meesters, met veel moeite en kosten by een verzameld door den wel eedelen gebooren heer Mr. J. Van Buren ... ’t welk alles publiek zal verkogt worden op maandag den 7 november 1808, en vyf volgende dagen, door en ten huize van B. Scheurleer ..”, 1808.
Schott, G. D. “The sick Dürer —a renaissance prototype pain map”, BMJ 329, nr. 7480 (18 december 2004): 1492.1.
Schoute, R. van, en Hélène Verougstraete-Marcq, red. La peinture et le laboratoire: procédes, méthodologie, applications. Dessin sous-jacent et la technologie dans la peinture, colloque 13. Leuven; Sterling, Va: Peeters, 2001.
Sellink, Manfred. “‘As a guide to the highest learning:’ an Antwerp drawing book dated 1589.” Simiolus: Netherlands Quarterly for the History of Art 21, nr. 1/2 (1992): 40–65.
Sheedy, Lindsay R.E. “Marble made flesh: Michelangelo's Bruges Madonna in the service of devotion,” Masterproef, Washington University in St. Louis, 2016.
Shelby, Lon R. “The geometrical knowledge of medieval master masons.” Speculum 47, nr. 3 (juli 1972): 395–421.
Shorr, Dorothy C. “The iconographic development of the presentation in the temple.” The Art Bulletin 28, nr. 1 (maart 1946): 17–32.
112
———. The Christ Child in Devotional Images in Italy during the XIVth Century. New York: Wittenborn, 1954.
Smith, Jeffrey Chipps. “The 2010 Josephine Waters Bennett lecture: Albrecht Dürer as collector.” Renaissance Quarterly 64, nr. 1 (2011): 1–49.
——— en Larry Silver. The essential Dürer. University of Pennsylvania Press, 2011.
Smith, Robert. “Dürer as Christ?” Sixteenth Century Journal 6, nr. 2 (oktober 1975): 26–36.
Spengler, Dietmar. “Die Ars jesuitica der Gebrüder Wierix.” Wallraf-Richartz-Jahrbuch 57 (1996): 161–194.
Steinbart, Kurt. “Jan Cornelisz Vermeyen.” Marburger Jahrbuch für Kunstwissenschaft 6 (1931): 1–31.
Steinberg, Leo. The sexuality of Christ in renaissance art and in modern oblivion. 1e ed. New York: Pantheon Books, 1983.
Still, George F. The History of Paediatrics : the progress of the study of diseases of children up to the end of the XVIIIth century. London: Oxford University Press, 1931.
Sugiyama, Miyako. “Replicating the sanctitiy of the Holy Face: Jan van Eyck’s Head of Christ.” Simiolus: Netherlands Quarterly for the History of Art 1, nr. 39 (2017): 5–14.
Summers, David. “Maniera and movement: the figura serpentinata.” The Art Quarterly 35 (1972): 269–301.
Valla, Lorenzo. Discourse on the forgery of the alleged donation of Constantine. Vertaald door Christopher B. Coleman. New Haven: Yale University Press, 1922.
Van de Velde, Carl. Frans Floris (1519/20-1570) : leven en werken. Brussel: Koninklijke academie voor wetenschappen, 1975.
Van den Brink, Peter. “The artist at work: the crucial role of drawings in early sixteenth-century Antwerp workshops.” Jaarboek van het Koninklijk museum voor schone kunsten Antwerpen (2004–2005): 158–231.
Van den Brink, en Maximiliaan Martens. ExtravagAnt! a forgotten chapter of Antwerp painting, 15001530: catalogue. Antwerp: BAI: Bonnefantenmuseum; Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 2005.
Van Hooreweder, Carlos. Michelangelo : Madonna met kind: Onze-Lieve-Vrouwekerk: Brugge. Brugge: Eigen beheer, 1993.
Van Mander, Karel. Het schilder-boeck. Utrecht: Davaco Publishers, 1969.
Vermeir, René. Een inleiding tot de vroegmoderne tijd. Wommelgem: Van In, 2012.
Vermeylen, Filip. “Exporting art across the globe.” in Kunst voor de markt: 1500-1700, Nederlands kunsthistorisch jaarboek 50. Zwolle: Waanders, 2000.
113
Vézilier-Dussart, Sandrine en Boudewijn Bakker. Schatten van het maniërisme in Vlaanderen, 15001575. Cassel: Snoeck, 2013.
Vitruvius Pollio, Marcus. De architectura libri decem: ad optimorum librorum fidem accurate editi. Lipsiae: Tauchnitz, 1836.
Voet, Léon en Jenny Voet-Grisolle. The Plantin press (1555-1589): a bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden. Amsterdam: Van Hoeve, 1980.
Walker Bynum, Caroline. “The Body of Christ in the later middle ages: a reply to Leo Steinberg.” Renaissance Quarterly 3, nr. 39 (herfst 1986): 399–439.
———. “Seeing and seeing beyond: the mass of St. Gregory in the fifteenth century.” in: Bouché, Anne-Marie en Jeffrey F Hamburger. The mind’s eye: art and theological argument in the middle ages. Princeton: Princeton University Press, 2005.
Wallen, Burr. Jan van Hemessen: an Antwerp painter between reform and counter-reform. Studies in Renaissance art history, nr. 2. Ann Arbor: UMI Research Press, 1983.
Wittert, Adrien. Jacob de Barbari et Albert Durer : la vie et l’oeuvre du maître au caducée, ses élèves Durer, Titien, Marc-Antoine, Mabuse, Marguerite d’Autriche. Brussel: Van Trigt, 1881.
Ziegler, Joanna E. “Michelangelo and the medieval pietà: the sculpture of devotion or the art of sculpture?” Gesta 34, nr. 1 (januari 1995): 28–36.
Zur Lippe, Rudolf. Rudolf Zur Lippe, “Het lichaam onder het raster. De geometrisering van mens en natuur in de renaissance”, in: De grenzen van het lichaam: innerlijk en uiterlijk in de renaissance. Amsterdam: Amsterdam university press, 1999.