Is er hoop voor de doden
“Zeventig jaar duren onze dagen, of tachtig als wij sterk zijn. Het beste daarvan is moeite en leed, Het gaat snel voorbij en wij vliegen heen.” (Ps 90,10)
Een bekende rockster, Brian Jones, stelde ooit dat we maar heel kort leven en een hele lange tijd dood zijn, dus dat we alles uit het leven moeten halen dat er in zit. Uiteindelijk is hij gestorven op zevenentwintigjarige leeftijd en werd hij één van de forever 27 club. Waarschijnlijk was dat niet wat hij met zijn woorden bedoelde.
Inleiding
Elke cultuur kent zijn dodenrituelen en die gaan zo ver terug als mensen begraven werden. In het christendom wordt er meer over het hiernamaals gespeculeerd dan over het leven hier en nu, lijkt het wel. Dan kan het wel verbazen dat eigenlijk de Hebreeuwse Bijbel, de boeken die we nu als het Oude Testament beschouwen, niet bijzonder veel te vertellen hebben over een hiernamaals of een leven na de dood. Zoals Cook stelt: “A comparative approach is particularly helpful in interpreting death and afterlife in Israel, because the Hebrew Bible leaves a lot unsaid about this subject...” In de Hebreeuwse Bijbel staat dit leven centraal, bijzonder uitzonderlijk in een tijd waarin de levensverwachting amper 25 jaar was en de omringende culturen al van bij de geboorte vaak met de dood bezig waren.
Maar dat wil niet zeggen dat het niet aanwezig was. Verschillende geleerden geloven dat een leven na de dood veel prominenter aanwezig was in het antieke Israël dan de Bijbel doet uitschijnen.
Sheol
In de antieke wereld geloofde men bijna overal in een gelaagd wereldbeeld: de hemel was voor de goden, de aarde voor de mensen, en onder de aarde bevond zich de onderwereld die bestemd was voor de doden en de mindere goden. Dat was in feite in het antieke Israël niet anders. Die onderwereld werd Sheol genoemd, en komt 55 keer in de Hebreeuwse Bijbel voor, vooral in de poëtische literatuur. Sheol is in zekere mate te vergelijken met de onderwereld van naburige culturen zoals de Kanaänieten, Egyptenaren en Arkadiërs. In tegenstelling tot ons idee van een prachtig paradijs waar we eeuwig in volmaaktheid zouden leven in de nabijheid van God, was Sheol een donkere, stoffige plaats waar de refa’im zich bevonden, schimmen, de doden ontdaan van hun lichaam. In het antieke Jodendom bestond er namelijk niet zoiets als het dualisme tussen lichaam en ziel dat we bij de Grieken aantreffen. Daarom stellen sommigen ook dat de refa’im de oorzaak is van een leven zonder lichaam, als het ware non-leven.
Sheol wordt bijzonder obscuur gebruikt in de Bijbel, zo obscuur dat er heel veel gespeculeerd wordt over de vertaling. Sommigen zien er uitsluitend het graf in, anderen zien het als een voorloper van de onderwereld, anderen als de onderwereld zelf. De KJV Bijbel vertaalt Sheol 31 keer met graf, 31 keer met hel en 3 keer met put. De Nieuwe Bijbelvertaling, uitgegeven in 2004, vertaalt het over het algemeen met dodenrijk, behalve één keer dat ze het met “onderwereld” vertalen (Am 9,2). Alleen al deze twee voorbeelden halen de complexiteit van het woord aan. Het woord kent namelijk geen equivalent in andere talen, behalve misschien sha’alu in het Akadisch wat beslissen of vragen betekent en verwant lijkt aan Sha’al in het Hebreeuws wat ook vragen betekent en wel als verwant woord wordt beschouwd voor Sheol. Maar opnieuw, zekerheid is er niet. Sha’al doet ons trouwens denken aan de enige duidelijke weergave van een necromantie in het Oude Testament, namelijk het oproepen van Samuël door Saul (opnieuw verwant aan het woord sha’al?) zoals beschreven in 1 Samuël 28, een verboden handeling, maar volgens vele geleerden was er geen twijfel bij de auteur over de effectiviteit ervan.
Opwekking
In het Oude Testament lijkt de sleutel tot eeuwig leven te liggen in een opwekking. Maar wie denkt dat dit idee bijzonder groots uitgespannen is in de Hebreeuwse Bijbel is eraan voor de moeite. De paar keer dat het voorkomt is het in vrij late geschriften en in hoofdzaak metaforisch.
Daniel 12,3 is hier de uitzondering op. Een opwekking van het individu wordt hier bijzonder letterlijk beschreven. Er lijkt dus nog hoop voor ons mensen. Maar Daniël 12,3 is heel erg vaag. Het is daarom interessant om verder te gaan naar literatuur uit de Tweede Tempelperiode, en met name 1 Enoch, een boek dat volgens sommigen zelfs ouder is dan Daniël en door de Ethiopische kerk nog steeds als canoniek wordt beschouwd. Hier krijgen we een gedetailleerd beeld over een hiernamaals. Maar opvallend is dat terwijl Daniël 12,3 vooral een lichamelijke opwekking beschrijft (al bestaat er bij sommigen hier ook twijfel over) er in 1 Enoch vooral een geestelijke opwekking wordt beschreven, die in zekere mate kan doen denken aan de onsterfelijkheid van de ziel. Toch mogen deze twee begrippen niet met elkaar verward worden. Voor de Israëlieten speelt God namelijk altijd een rol bij het overleven van de dood.
Besluit
In deze thesis poog ik een schets te geven van de evolutie van het hiernamaals van het prille begin in de Hebreeuwse Bijbel, zelfs zover terug als het verhaal van Adam en Eva, tot midden in de Tweede Tempelperiode, het begin van onze jaartelling en het begin van het christendom. Is er nog hoop voor ons, of is het zoals Prediker 9,4 stelt: “Een levende hond is beter dan een dode leeuw”? Ondertussen raak ik aan verschillende culturen die ons een beter begrip geven van hoe de denkbeelden in het Jodendom, en later in het christendom vorm kregen.
Ik probeer hier vooral niet alle antwoorden zelf voor te kauwen, maar de lezer aan het denken te zetten, en zelf te laten beslissen wat nu de betekenis is van een leven na de dood binnen het Judaïsme en hoe dat vervolgens bewerkt wordt in het christendom.
Bibliografie
Tekstedities
De Bijbel, Nieuwe Bijbelvertaling met deuterocanonieke boeken, Heerenveen, Uitgeverij NBG, 2004.
De Bijbel, Willibrordvertaling, ‘s-Hertogenbosch, Katholieke Bijbelstichting, 2012.
De Bijbel, Statenvertaling, Amsterdam, De Nederlandsche Bijbel-Compagnie, 1938.
De Bijbel, King James Version, Cambridge, Cambridge University Press, 1769.
Schnieders, Paul C., The Books of Enoch, Complete Edition, Nevada, International Alliance Pro-Publishing, 2012.
Segal Michael, The Book of Jubilees, Rewritten Bible, Redaction, Ideology and Theology, Leiden, Brill, 2007.
Internetbronnen
Biblia Hebraica Stuttgartensia, https://www.academic-bible.com/en/online-bibles/biblia-hebraica-stuttga….
De Bijbel, https://www.debijbel.be/.
Goco, Michael Kevin, Out of the Depths: The Development of Jewish Views of the Afterlife in Second Temple Judaism, http://www.undergraduatelibrary.org/2016/social-sciences/out-depths-development-jewish-views-afterlife-second-temple-judaism (toegang 10.06.2019), 1-15.
Ja’far, Tahir R., A Comparative Study of Death and the Afterlife in the Abrahamic Faiths, https://www.academia.edu/6316215/A_Comparative_Study_of_Death_and_the_Afterlife_in_the_Abrahamic_Faiths.
Liddell, Scott, Jones, Ancient Greek Lexicon, http://stephanus.tlg.uci.edu/lsj/#eid=30864.
Rennie, Bryan S., The Dating of the Book of Daniel, http://www4.westminster.edu/staff/brennie/rel101/daniel.htm (toegang 25.05.2019).
Sefaria, https://www.sefaria.org.
The Catholic Enclypedia, http://www.newadvent.org/cathen/03267a.htm (toegang 26.05.2019).
The Gilgamesh Epic, http://www.ancienttexts.org/library/mesopotamian/gilgamesh.
The Jewish Encyclopedia, http://www.jewishencyclopedia.com/articles/11411-necromancy (toegang: 18.01.2019).
Works of Flavius Josephus, http://www.ccel.org/ccel/josephus/works/files/works.html.
Secundaire bronnen
Ali The Karaite, Jephet Ibn, Anecdota Oxoniansia. A Commentary on the Book of Daniel, Oxford University Press, Oxford, 1889.
Aquino, Thomas van, Summa Theologica IIIa (vraag 49, artikel 5, sectie 2) vertaling: Theologische Summa van den H. Thomas van Aquino, Over den Verlosser II (p. III, Q 46-59), locatie ??? Geloofsverdediging, 1934.
Bar, Shaul, “Grave Matters: Sheol in the Hebrew Bible,” in Jewish Bible Quarterly, Vol. 43, No. 3, 2015, 145-153.
Barr, James, The Garden of Eden and the Hope of Immortality, Kent, SCM, 1992.
Bauckham, Richard, The Jewish World Around the New Testament. Collected Essays I, Tübingen, Mohr Siebeck, 2008.
Bernstein, Alan E., The Formation of Hell. Death and Retribution in the Ancient and Early Christian Worlds, London, UCL Press, 1993.
Bloch-Smith, Elizabeth, Judahite Burial Practices and Beliefs about the Dead, Sheffield, JSOT Press, 1992.
Broch, Yitzhak I., Koheleth, The Book of Ecclesiastes in Hebrew and English with a Midrashic Commentary, Jerusalem, Feldheim Publishers, 1982.
Bronner, Leila Leah, Journey to Heaven, Jerusalem, Urim Publications, 2015.
Brown, Raymond E., Fitzmeyer, Joseph A. Fitzmeyer, Murphy, Roland E. (Eds.), The New Jerome Biblical Commentary, London, Prentice Hall, 1968.
Burgess, Henry (ed.), “The Original Meaning of Sheol,” in Journal of Sacred Literature and Biblical Record, Vol. 4, Iss. 7, 1856, 258.
Burnett, Fred W., “Philo on Immortality: A Thematic Study of Philo’s Concept of Παλιγγενεσια,” in The Catholic Biblical Quearterly Vol 46 No 3 (July 1984), 447-470.
Calvijn, Johannes, Commentary on Daniel, Vol 2, Christian Classics Ethereal Library, Grand Rapids, publisher, ???? Year
Cassuto, U., “Baal and Mot in the Ugaritic Texts,” in Israel Exploration Journal Vol 12, No 2, 1962, 77-86.
Collins, John J., “The Afterlife in Apocalyptic Literature,” in Alan J. Avery-Peck, Jacob Neusner (eds), Judaism in Late Antiquity. Part Four. Death, Life-After-Death, Resurrection and the World-To-Come in the Judaisms of Antiquity, Leiden, Brill, 2000.
Collins, John J., Daniel with an Introduction to Apocalyptic Literature, Grand Rapids, Eerdmans Publishing, 1984.
Collins, John J., Dead, Abode of the, in David Noel Freedman (ed.), The Anchor Bible Dictionary, New York, Doubleday, 1992.
Collins, John J., Death and Afterlife, in John Barton (ed.), The Biblical World, London, Routledge, 2002.
Collins, John J., Jewish Wisdom in the Hellenistic Age, Kentucky, Westminster John Knox Press, 1997.
Cook, Stephen L., “Funerary Practices and Afterlife Expectations in Ancient Israel,” in Religion Compass 1/6, 2007, 660-683.
Cullman, Oscar, Immortality of the Soul or Resurrection of the Dead?, London, The Epworth Press, 2014.
Darby, J. N., Studies on the Book of Daniel: A Course of Lectures, J.B. Bateman, London, 1864.
Davies, Philip R., “Death, Resurrection, and Life After Death in the Qumran Scrolls,” in Alan J. Avery-Peck, Jacob Neusner (eds), Judaism in Late Antiquity. Part Four. Death, Life-After-Death, Resurrection and the World-To-Come in the Judaisms of Antiquity, Leiden, Brill, 2000.
Day, John, “Belief in Life After Death in Ancient Israel,” in J. Barton, D. Reimeir, After the Exile: Essays in Honour of Rex Mason, Macon, Mercer University Press, 1996.
De Jonce, Henk Jan, Tromp, Johannes, The Book of Ezekiel and its Influence, Burlington, Ashgate, 2007.
Dell, Katharine J., Interpreting Ecclesiastes, Readers Old and New, Indiana, Eisenbrauns, 2013.
Drew, Samuel, “The Witch of Endor,” in The Imperial Magazine Vol. 11 Iss 124, year ???? 307.
Elledge, C. D., Resurrection of the Dead in Early Judaism, 200 BCE – CE 200, Oxford, Oxford University Press, 2017.
Endsjø, Dag Øistein, “Immortal Bodies, Before Christ: Bodily Continuity in Ancient Greece and 1 Corinthians,” in Journal for the Study of the New Testament 30.4 (2008) 417-436.
Finney, Mark. T., Resurrection, Hell and the Afterlife, Body and Soul in Antiquity, Judaism and Early Christianity, New York, Routledge, 2016.
Finney, Mark, “Afterlives of the Afterlife: The Development of Hell in its Jewish and Christian Contexts,” in J.C. Exum, D.J.A. Clines (eds.), Biblical Reception, Sheffield, Sheffield Phoenix, 2013.
Frazer, J.G., The Belief in Immortality and the Worship of the Dead, I, The Clifford Lectures, London, St. Andrews, 1913.
Fredreich, Karl, Delitzsch F., Commentary on the Old Testament: 1 & 2 Kings; 1 & 2 Chronicles, Peabody, MA, Hendrickson, 1996.
Friedman, Richard Elliot, Overton, Shawna Dolansky, “Death and Afterlife: The Biblical Silence,” in Alan J. Avery-Peck, Jacob Neusner (eds), Judaism in Late Antiquity. Part Four. Death, Life-After-Death, Resurrection and the World-To-Come in the Judaisms of Antiquity, Leiden, Brill, 2000.
Fudge, Edward William, The Fire that Consumes, A Biblical and Historical Study of the Doctrine of Final Punishment, Cambridge, The Lutterworth Press, 2012.
Gaebelein, Arno C., The Prophet Daniel, “Our Hope” Publications, 1911.
Goodenough, Erwin R., “Philo on Immortality,” in The Harvard Theological Review, Vol. 39, No. 2 (Apr 1946), 85-108.
Graves, Michael, “Apocryphal Elements in the New Testament and Qur’an,” in Journal of Ecumenical Studies, 47:2 (2012), 152-166.
Gray, John, I and II Kings, 2nd Ed., London, SCM, 1970.
Harrington, Daniel, “Transcending Death: The Reasoning of the ‘Others’ and Afterlife Hopes in Wisdom 1-6,” in Daniel Harlow et al. (eds.), The “Other” in Second Temple Judaism: Essays in Honor of John J. Collins, Michigan, Eerdmans, 2011.
Harris, Laird, “The Meaning of the Word Sheol as Shown by Parallels in Poetic Texts,” in Bulletin of the Evangelical Theological Society 4, 4, 1961.
Heidel, Alexander, The Gilgamesh Epic and Old Testament Parallels, Chicago, University of Chicago Press, 1946.
Henry, Matthew, Matthew Henry’s Commentary on the Whole Bible, Massachusetts, Hendrickson Publishers, 1991.
Holladay, William L., A Concise Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament, MA, Eerdmans, 1972
Johnston, Philip S., Shades of Sheol, Illinois, Intervarsity Press, 2002.
Kelly, William, Notes on the Book of Daniel, London, George Morrish, 1865.
Kimchi, Rabbi David, Commentary Upon the Prophecies of Zechariah, London, J. Duncan, 1837.
Koehler, Ludwig (ed.), Baumgartner, Walter (ed.), The Hebrew & Aramaic Lexicon of the Old Testament, Leiden, Brill, 2001.
Lang, Bernhard, “Afterlife: Ancient Israel’s Changing Vision of the World Beyond,” in Bible Review 4:1, Feb 1988, 12, 14-23.
Laurin, Robert, “The Concept of Man as a Soul,” in The Expository Times, Vol 72, Issue 5, 1961, 181-184.
Levenson, Jon D., Resurrection and the Restoration of Israel. The Ultimate Victory of the God of Life, New Haven, Yale University Press, 2006.
Lewis, Theodore J., Cults of the Dead in Ancient Israel and Ugarit, Harvard Semitic Monographs, Volume 39, Leiden, Brill, 1989.
Lohfink, Norbert, Qoheleth, A Continental Commentary, Minneapolis, Fortress Press, 2003.
Lust, J., “On Wizards and Prophets,” in Anderson, G. W. et al. (ed.), Studies on Prophecy: a Collection of Twelve Papers, Leiden, Brill, 1974.
Montgomery, James A., A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Daniel, Edinburgh, T&T Clark, 1959.
Nickelsburg, George W. E., “Judgment, Life-After-Death, and Resurrection in the Apocrypha and the Non-Apocalyptic Pseudepigrapha,” in Alan J. Avery-Peck, Jacob Neusner (eds), Judaism in Late Antiquity. Part Four. Death, Life-After-Death, Resurrection and the World-To-Come in the Judaisms of Antiquity, Leiden, Brill, 2000.
Pedersen, Johannes, Israel: Its Life and Culture, London, Oxford University Press, 1926.
Pleijel, Richard, “To Be or to Have a Nephesh,” in Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft, Volume 131, Issue 2, 2019, 194-206.
Römer, Thomas, “Les Vivant et les Ossement des Morts dans la Bible Hébraïque,” in Jean-Marie Durand, Thomas Römer and Jürg Hutsli, Les Vivant et Leurs Morts, Orbis Biblicus et Orientalis 257, Fribourg, Academic Press, 2012.
Rosenberg, Ruth, The Concept of Biblical Sheol within the Context of Ancient Near Eastern Beliefs, Cambridge, Harvard University Press, 1981.
Schmidt, Brian B., Israel’s Beneficent Dead. Ancestor Cult and Necromancy in Israelite Religion and Tradition, Tübingen, Mohr Siebeck, 1994.
Schmidt, Brian B., “Memory as Immortality: Countering the Dreaded “Death After Death” in Ancient Israelity Society,” in Alan J. Avery-Peck, Jacob Neusner (eds), Judaism in Late Antiquity. Part Four. Death, Life-After-Death, Resurreciton and the World-To-Come in the Judaisms of Antiquity, Leiden, Brill, 2000.
Segal, Alan F., Life After Death. A History of the Afterlife in the Religions of the West, New York, Doubleday.
Sellers, Ovid R., “Israelite Belief in Immortality,” in Biblical Archaeologist, Vol 8 No 1 (Feb 1945), 1-16.
Smelik, K.A.D., “The Witch of Endor: 1 Samuel 28 in Rabbinic and Christian Exegesis Till 800 A.D.,” in Vigilae Chrstianae, Vol. 33, No. 2, 1979, 160-179.
Spronk, Klaas, Beatific Afterlife in Ancient Israel and in the Ancient Near East, Neukirchener, Verlag Butzon & Bercker Kevelaer, 1986.
Stone, Ira F., “Worship and Redemption: Recovering our Spiritual Vocabulary,” in Judaism, Winter 1994, 43, 1, 66-77.
Suriano, Matthew, “Sheol, the Tomb and the Problem of Postmortem Existence,” in Journal of Hebrew Scriptures, Volume 16, 2016, 1-32.
Tabor, James D., ““Returning to the Divinity”: Josephus’s Portrayal of the Disappearances of Enoch, Elijah, and Moses,” in Journal of Biblical Literature, Vol. 108, No. 2, 1989, 225-238.
Ten Hoopen, Robin B., “Where Are You Enoch? Why Can’t I Find You? Genesis 5:21-24 Reconsidered,” in Journal of Hebrew Scriptures, Vol 18, 2018, 1-23.
Waltke, Bruce K., Harris, R. Laird, Archer, Gleason, Theological Wordbook of the Old Testament (TWOT), Chicago, Moody, 1980.
Wensinck, Arent Jan, Some Semitic Rites of Mourning and Religion: Studies on Their Origin and Mutual Relation, Amsterdam, Müller, 1917.
Wright, Edward J., “Whither Elijah? The Ascension of Elijah in Biblical and Extrabiblical Traditions,” in Esther G. Chazon, David Satran, Ruth A. Clements (Eds.), Things Revealed, Studies in Early Jewish and Christian Literature in Honor of Michael E. Stone, Leiden, Brill, 2004.
Wright, N. T., The Resurrection of the Son of God. Christian Origins and the Question of God, Vol. 3, Minneapolis, Fortress Press, 2003.
