Nemen we binnen vijf jaar afscheid van de 300 gemeenten en gaan we naar een Vlaanderen met nog maar 181 of zelfs 119 gemeenten? Wel als het van het onderzoek van KU Leuven alumnus Robbe Van Hoof afhangt. De politicoloog schreef zijn thesis over de opties voor een nieuwe fusiegolf in Vlaanderen. Hierin wordt gepleit om af te stappen van het emotioneel beladen debat en de discussie rond de juiste fusiepartners te verrijken met meer rationele argumenten. Via deze zoektocht naar de juiste ‘match’ wordt er tot wel 60% gesnoeid in het aantal Vlaamse gemeenten.
De Vlaamse gemeenten volgens hun inwonersaantal
Gaan we binnen vijf jaar naar minder dan 300 gemeenten? Alvast wel als het van de Regering Jambon afhangt. Hierop anticiperend deed de KU Leuven alumnus Robbe Van Hoof voor zijn masterproef onderzoek naar de Vlaamse gemeentefusies. Hij stelt zich daarbij vooral de vraag hoe de volgende fusieronde zal gebeuren. De trigger voor dit onderzoek waren de gebeurtenissen gedurende de afgelopen legislatuur: “Het was opmerkelijk dat in het maatschappelijk debat rond de gemeentefusies bijna uitsluitend het buikgevoel leek te spreken, ook in de communicatie van lokale politici. Wanneer zij de fusieverhalen aan de achterban probeerden te verkopen met argumenten, bleken deze vaak niet met cijfers te onderbouwen. Het ging om gedeelde cultuur, gewoonten en veronderstellingen. Al wie rationele argumenten zocht bleef echter wat op zijn honger zitten.” De centrale vraag in het onderzoek: wie zijn de ‘juiste partners’ en hoe zijn deze vinden?
Hoewel de Regering Jambon in haar regeerakkoord niet voor verplichte fusies gaat en spreekt over een “schaalvergroting op vrijwillige basis”, lijkt de trein intussen wel vertrokken. Vijf jaar geleden verwezen de meeste burgemeesters fusies nog naar de prullenbak. Die koudwatervrees lijkt intussen weggeëbd dankzij de vijftien gemeenten die de sprong waagden tijdens de vorige legislatuur.
“De fusies van 2019 waren in veel opzichten een eerste grote test. Het was sinds de Antwerpse fusie van 1983 geleden dat er nog op grote schaal over gesproken werd en iedereen had schrik dat het Trauma van 1976 vooruitgang zou hypothekeren. Fusies bleken toen vooral politiek gesjachel te zijn. Bij veel inwoners gaf dit een bittere nasmaak waardoor gemeentefusies in het collectief geheugen werden ingeprent als een niet te herhalen operatie.” De Vlaamse Regering beloofde als financiële incentive per inwoner 500 euro van de gemeenteschulden over te nemen. Uiteindelijk waren vijftien gemeenten toch bereid om te fuseren. Daarbij blijft de vraag of deze vijftien de radicale vernieuwers waren waar de Regering Bourgeois op zat te wachten. Of vreesden ze eerder voor latere verplichte fusies, waarbij de beloofde financiële stimulans niet meer aanwezig zou zijn? Uiteindelijk kwam de verplichting er niet, maar de druk bleef wel. Momenteel vinden er dan ook besloten gesprekken plaats om in 2024 nieuwe fusies te kunnen organiseren. De zeven voltrokken fusies worden intussen voorzichtig positief geëvalueerd, zowel qua interne organisatie als qua betrokkenheid van de burgers.
Al hadden de fusies ook deels een politiek gekleurd karakter. Zo hadden alle fusiegemeenten een CD&V-burgemeester. Louter partijpolitiek gelinkte keuzes kennen geen maatschappelijk draagvlak en dus moet er rationeler gekeken worden naar de aanwijsbare intergemeentelijke banden. Niemand wil een herhaling van het Trauma van 1976.
Daarnaast vonden vooral kleinere gemeenten elkaar als fusiepartner. Zo was geen enkele Vlaamse centrumstad bij concrete fusiegesprekken betrokken. Eeklo wilde wel, maar haar randgemeenten hielden de boot af; een tekenend voorbeeld van ongefundeerde angst om de kleine partner te worden. “We moeten er voor zorgen dat inwoners van kleine gemeenten geen schrik hebben om ‘opgeslokt’ te worden door een grotere buurgemeente. Als blijkt dat er op allerlei vlakken een sterke relatie is met die buur, moeten we de bestuurlijke indeling durven aanpassen aan die maatschappelijke realiteit,” aldus Van Hoof. Het Agentschap Binnenlands Bestuur en verschillende politieke partijen hebben al aangegeven te willen focussen op het fuseren van de kleine Vlaamse gemeenten. De Regering Jambon volgt deels, maar het regeerakkoord vermeldt financiële ondersteuning te willen variëren naargelang de nieuw bereikte schaalgrootte. Een verhoogde focus op de (regionale) centrumsteden en hun hinterland dus?
Binnen het onderzoek worden woon-werkverkeer, mobiliteit van scholieren, ruimtelijke logica en belastingschalen gebruikt om intergemeentelijke banden te verklaren. Daarbij werd de keuze gemaakt om meer nadruk te leggen op fusies tussen kleinere gemeenten. Zo moesten nieuwe gemeenten uiteindelijk minstens 15.000 of 20.000 inwoners tellen.
De resultaten tonen alvast een divers beeld van Vlaanderen. Elke factor toont een verschillende kaart met steeds andere intergemeentelijke banden. Enerzijds zijn er regionaal-stedelijke fusies waarbij steden samensmelten met hun hinterland. Daarnaast zien we ook landelijke fusies: het fuseren van louter het hinterland. Bij variabelen zoals ruimtelijke ordening en scholierenmobiliteit is deze spanning zeer zichtbaar in de resultaten.
Doorheen het onderzoekt daalt het aantal Vlaamse gemeenten van 300 naar 189 tot 119 en het gemiddeld inwonersaantal evolueerde van 21.964 naar 36.208 tot 55.067 inwoners, vergelijkbaar met Nederland (48.685). Een aantal gemeenten blijken bovendien op elke factor een perfecte match te zijn. Zo lijken bijvoorbeeld Dendermonde-Buggenhout, Londerzeel-Kapelle-op-den-Bos en Bree-Bocholt goede huwelijken. Andere regio’s zoals West-Vlaanderen vormen dan weer een steeds wisselend fusielandschap naargelang de gebruikte variabele.
Vlaams parlementslid Kurt de Loor vatte de discussie tot slot goed samen: “Het is tijd om fusies tussen gemeenten te verplichten op basis van rationele argumenten en expertise […] op basis van verstand, niet op basis van buikgevoel van de burgemeester.”
Fusies op basis van geografie en ruimtelijke ordening en 20.000 inwoners als minimum. Hierbij blijven er 142 gemeenten over.
Fusies op basis van de mobiliteit van scholieren uit het secundair onderwijs en 20.000 inwoners als minimum. Hierbij blijven er 119 gemeenten over.
Fusies op basis van woon-werkverkeer en 20.000 inwoners als minimum. Hierbij blijven er 122 gemeenten over.
Abma, K. (2013). Kiezen tussen kwaden: gemeentelijke herindeling in Nederland. Vlaams tijdschrift voor overheidsmanagement., 18(3), 8-26.
Agentschap Binnenlands Bestuur. (2011). Witboek interne staatshervorming. Brussel: Agentschap Binnenlands Bestuur. Opgehaald van www.vlaanderen.be/publicaties/wetboek-interne-staatshervorming
Agentschap Binnenlands Bestuur. (2018, december 19). Draaiboek vrijwillige fusie van gemeenten. Opgehaald van lokaalbestuur.vlaanderen.be: lokaalbestuur.vlaanderen.be/strategische-projecten/fusie
Agentschap Binnenlands Bestuur. (2019, juni 19). Aanslagvoeten opcentiemen en aanvullende belastingen. Opgehaald van lokaalbestuur.vlaanderen.be: lokaalbestuur.vlaanderen.be/financiering/fiscaliteit/opcentiemen-en-aanvullende-belastingen/aanslagvoeten-opcentiemen-en-aanvullende-belastingen
Agentschap Binnenlands Bestuur. (2019, juli 1). Benoemde burgemeesters legislatuur 2019-2024. Opgehaald van lokaalbestuur.vlaanderen.be: lokaalbestuur.vlaanderen.be/node/28127
Broekema, W., Steen, T., & Wayenberg, E. (2016). Explaining trajectories of muinicipal amalgamations: a case comparison of the Netherlands and Flanders. In G. Bouckaert, & S. Kuhlmann, Local Public Sector Reforms in Times of Crisis: National Trajectories and International Comprisons (pp. 43-58). Palgrave Macmillan.
CIA. (2019, 07 14). The World Factbook: Denmark. Opgehaald van CIA World factbook: www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/da.html
De Boeck, A. (2014, april 15). Gemeentefusies zijn geen wondermiddel, dat bewijst de geschiedenis. Opgehaald van De Morgen: www.demorgen.be/nieuws/gemeentefusies-zijn-geen-wondermiddel-dat-bewijs…
De Ceuninck, K. (2009). Gemeentelijke Fusie van 1976: een mijlpaal voor de lokale besturen in België. Brugge: Vanden Broele.
De Ceuninck, K. (2010). Opgeruimd staat netjes? Fusies en alternatieven voor de bestuurlijke verrommeling. BB&B, 332-345.
De Ceuninck, K. (2013). Fusies van gemeenten, spielerei of noodzaak? Een korte blik over de grenzen. Vlaams tijdschrift voor overheidsmanagement, 18(1), 31-44.
De Ceuninck, K. (2017). De kop is eraf: op naar een nieuwe fusieronde in Vlaanderen?
In H. Reynaert, Veranderende lokale besturen voor en door de mensen? (pp. 59-72). Brugge: Vanden Broele.
De Ceuninck, K., & Steyvers, K. (2012). Doet de grootte ertoe? Een vergelijkend onderzoek naar de factoren voor succes en/of falen van hervormingen aan de lokale schaal. Leuven: Steunpunt beleidsrelevant onderzoek. Bestuurlijke Organisatie.
De Ceuninck, K., & Steyvers, K. (2013). Steunpunt B-project: Doet de grootte ertoe?
Een vergelijkend onderzoek naar de factoren voor succes en/of falen van hervormingen aan lokale schaal. Tweede tussentijds rapport. Leuven: Steunpunt beleidsrelevant onderzoek. Bestuurlijke Organisatie.
De Ceuninck, K., Reynaert, H., Steyvers, K., & Valcke, T. (2010). Municipal Amalgamations in the Low Countries: Same Problems, Different Solutions. Local Government Studies, 36(2), 803-822. doi:10.1080/03003930.2010.522082
De Loor, K. (2019, mei 8). Het is tijd om fusies tussen gemeenten te verplichten op basis van rationele argumenten en expertise. Knack.
De Ruytter, S. (2014). Een nieuwe ronde gemeentefusies in Vlaanderen: Wat zijn de mogelijkheden? KU Leuven. Leuven: Vives.
De Standaard. (2012, mei 29). Bourgeois benadrukt belang van draagkracht bij fusie gemeenten. Opgehaald van De Standaard: www.standaard.be/cnt/dmf20120529_212
De Tijd. (2014, juli 14). Gemeentefusies in 6 vragen en antwoorden. Opgehaald van De Tijd: tijd.be/politiek-economie/belgie/vlaanderen/gemeentefusies-in-6-vragen-en-antwoord
De Tijd. (2016, mei 19). Hoeveel belastingen betaalt u in uw gemeente? Opgehaald van De Tijd: www.tijd.be/netto/belastingen/hoeveel-belastingen-betaalt-u-in-uw-gemee…
Decoster, G. (2014). Pleidooi voor een nieuwe fase in de Interne Staatshervorming. BinnenBand: een band tussen binnenlands bestuur en de lokale besturen., 19(84), 3-6.
Decoster, G., & François, A. (2014). Vrijwillige fusies van gemeenten doorgelicht. BinnenBand: een band tussen binnenlands bestuur en de lokale besturen., 19(84), 7-11.
Decoster, G., & Suykens, M. (2016). Bestuurlijke samenwerking. BinnenBand: een band tussen binnenlands bestuur en de lokale besturen, 21(2), 25-28.
Decoster, G., Bouckaert, G., Suykens, M., & Tegenbos, G. (2016). Evolutie en uitdagingen voor het lokaal bestuur. BinnenBand: een band tussen binnenlands bestuur en de lokale besturen, 21(2), 7-15.
Federale overheidsdienst Binnenlandse Zaken. (2019, januari 28). Statistieken van de bevolking. Opgehaald van het Rijksregister: www.ibz.rrn.fgov.be/nl/rijksregister/statistieken-van-bevolking/
Gemeinde Verzeichnis. (2019, februari 3). Opgehaald van gemeindeverzeichnis.de: www.gemeindeverzeichnis.de/dtland/dtland.htm
Harder, E. (1985). Dansk kommunestyre i grundtræk. Kopenhagen: Forlaget Kommuneinformation.
Herweijer, M. (1998). Schaal en gemeente. In A. Korsten, & P. Tops, Lokaal bestuur in Nederland (pp. 135-156). Alphen: Samson.
Het Laatste Nieuws. (2019, mei 9). Moeten we de provincies afschaffen? De Wever over de ‘bestuurslasagne’. Opgehaald van hln.be: www.hln.be/nieuws/binnenland/moeten-we-de-provincies-afschaffen-de-weve…
Het Nieuwsblad. (2010, mei 17). Nieuwe fusiegemeente zal Beveren-Kruibeke heten. Opgehaald van nieuwsblad.be: www.nieuwsblad.be/cnt/ro_4_784_354629_2010
HLN. (2014, april 19). Merchtem en Opwijk klaar voor fusie? Opgehaald van HLN.be: www.hln.be/in-de-buurt/opwijk/merchtem-en-opwijk-klaar-voor-fusie~a5008…
Homans, L. (2017). Waarom fuseren? Lokale bestuurskracht verhogen. BinnenBand, 22(juli), 6-10.
Institut national de la statistique et des études économiques. (2018, maart 26). Géographie administrative et d'étude. Opgehaald van innsee.fr: www.insee.fr/fr/information/2016807
Kesteloot, C. (2013). Verstedelijking in Vlaanderen: problemen, kansen en uitdagingen voor het beleid in de 21e eeuw. In A. B. Bestuur, De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken en rastersteden. Voorstudies (pp. 15-40). Brussel: Agentschap Binenlands Bestuur.
Peirsman, K. (2019, januari 31). Nog meer fusies op til in provincie Antwerpen. Opgehaald van radio2.be: www.radio2.be/antwerpen/nog-meer-fusies-op-til-in-provincie-antwerpen
Remaut, J. (2016, maart 16). Geert Bourgeois pleit voor gedwongen gemeentefusies na 2019. Opgehaald van De Krant van West-Vlaanderen: kw.be/nieuws/politiek/geert-bourgeois-pleit-voor-gedwongen-gemeentefusies-na-2019/article-normal-216561.html
Ring TV. (2015, augustus 26). Open VLD wil fusie tussen gemeenten met en zonder faciliteiten. Opgehaald van Ring TV: www.ringtv.be/nieuws/open-vld-wil-fusie-tussen-gemeenten-met-en-zonder-…
Schutgens, J. (2007). Bestuurskracht van gemeenten: meten, vergelijken en beoordelen. Delft: Eburon.
Sénat français. (2009, augustus 12). Projet de loi de réforme des collectivités territoriales. Opgehaald van Sénat: www.senat.fr/leg/etudes-impact/pjl09-060-ei/pjl09-060-ei.html#_Toc24381…
Somlai, P. (1999). Diversities in socialization: Family, peers and school relations. Würzburg: Ergon.
Statbel. (2011). Census 2011 matrix van woon-werkverkeer per statistisch sector. Opgehaald van Statbel.fgov.be: statbel.fgov.be/nl/open-data/census-2011-matrix-van-woon-werkverkeer-statistisch-sector
Steen, T., Teles, F., & Torsteinsen, H. (2017). Improving Local Service Delivery: Increasing Performance through Reforms. In C. Schwab, G. Bouckaert, & S. Kuhlmann, The future of local government in Europe (pp. 25-37). Berlijn: COST (European Cooperation in Science and Technology) .
Swianiewicz, P. (2010). If Territorial Fragmentation Is a Problem, Is Amalgamation a Solution? An East European Perspective. Local Government Studies, 36(2), 183-203.
Tolbert, C. M., & Sizer, M. (1996). US commuting zones and labor market areas: A 1990 update. Washington D.C.: US Department of Agriculture.
Van Orshoven, P.-J., & De Peuter, B. (2015). Lokale bestuurskrachtmonitoring : integraal benaderen en meten van lokale bestuurskracht in Vlaanderen. Leuven: Steunpunt Bestuurlijke Organisatie Slagkrachtige Overheid.
Vereniging van Nederlandse Gemeenten. (2018, juli 11). Hoeveel gemeenten telt Nederland in 2019? Opgehaald van vng.nl: vng.nl/onderwerpenindex/bestuur/herindeling/nieuws/
hoeveel-gemeenten-telt-nederland-in-2019
Vervoort, M. (2004). Het autonoom gemeentebedrijf: een ware redder in nood? Algemeen Fiscaal Tijdschrift, 55(12), 17-29.
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (2019, april 5). Dataloep. Opgehaald van onderwijs.vlaanderen.be: onderwijs.vlaanderen.be/nl/dataloep-aan-de-slag-met-cijfers-over-onderwijs
Vlaamse overheid. (2019, juli 14). De intercommunales of verenigingen van gemeenten. Opgehaald van vlaanderen.be: www.vlaanderen.be/de-intercommunales-of-verenigingen-van-gemeenten
Vlaamse Regering. (2014). Vlaams Regeerakkoord. Brussel.
Vlaamse Regering. (2016). Conceptnota integratie van de openbare centra voor maatschappelijk welzijn en de gemeentebesturen: organiekeuitwerking. Brussel.
Voets, J., Coppens, T., Sterkens, D., De Peuter, B., & Van Dooren, W. (2014). Bestuurskracht van gemeenten: naar een nieuwe vorm van interbestuurlijke relatie rond ruimtelijk beleid. Brussel: Ruimte Vlaanderen.
VOKA. (2018, april 13). Internationale benchmark gemeentefusies. Opgehaald van VOKA: www.voka.be/nieuws/internationale-benchmark-gemeentefusies
VRT. (2017, 11 10). Welke gemeenten fuseren precies? Bekijk het op deze kaart. Opgehaald van vrt nieuws: www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/11/10/welke-gemeenten-fuseren-precies--bekijk…
Wayenberg, E., Steen, T., & Van Dijck, C. (2018). Over frames van gemeentefusies en hun masters. Vlaams Tijdschrift voor Overheidsmanagement, 23(2), 23-36.
Wonen Vlaanderen. (2019, 02 04). 13 centrumsteden. Opgehaald van Wonen Vlaanderen Lexicon: www.wonenvlaanderen.be/lexicon/13-centrumsteden