De leerlingen van de Leuvense middelbare school “De Wijnpers” bewerken sinds dit jaar als deel van hun opleiding hun eigen wijngaard. “Toepasselijk”, zou u kunnen denken, maar dit is meer dan stom toeval. De school is namelijk gebouwd op een berg waar al sinds de middeleeuwen wijn geteeld werd. Hoewel Leuven vandaag als moederstad van “de Stella” vooral bekendstaat voor haar bier, was dit in de middeleeuwen anders. Tot grote trots van de toenmalige Leuvenaar was een flink deel van de binnenstad toen met wijngaarden bedekt. Vanaf de laat- zestiende eeuw is de sector evenwel ineengestort, waarna de laatste wijngaard uiteindelijk verdween in de achttiende eeuw. Waarom is dit kunnen gebeuren? Het antwoord ligt minder ver van ons bed dan u misschien zou vermoeden: de wijnsector had sterk te lijden onder de invloed van klimaatverandering.
De problematiek van klimaatverandering is alomtegenwoordig vandaag. Nooit eerder in de menselijke geschiedenis was een klimaatwijziging zo ingrijpend als deze van de laatste decennia. Bovendien moeten we leven met het schuldgevoel dat het ditmaal voor de eerste keer door mensen veroorzaakt is. Toch is het niet nieuw dat klimaatverandering de samenleving in haar greep houdt. Een voorbeeld is de kleine ijstijd, een periode vanaf de late middeleeuwen tot de negentiende eeuw die door strenge winters, lage temperaturen, stormen en hagelbuien gekenmerkt wordt. Het gaat weliswaar niet om een rechtlijnige toename van deze weertypes. Wat je klagende buurman ook zegt, koud of nat weer vandaag de dag wilt niet zeggen dat er geen klimaatsopwarming aan de gang is. Hetzelfde gold in de kleine ijstijd: ook hier waren er soms warmere periodes. Bovendien waren de effecten niet overal op hetzelfde moment voelbaar. Toch bleken veel van de weertypes die onder invloed van de kleine ijstijd vaker voorkwamen ongunstig voor de wijnteelt.
Afbeelding: de gekrompen Leuvense wijngaarden (rood) op een stadsgezicht uit 1604 - KU Leuven Libraries Special Collections
In de overgeleverde historische bronnen geven wijngaardeniers inderdaad aan dat strenge winters, hagel en vorst in de lente en natte zomers leidden tot slechte oogsten. Ze noteerden regelmatig opmerkingen zoals “…Want den wyngaert overmids den grooten vorst in den wyntertyt deser rekeningen also vervrosen is geweest […] ende men also daeraff egheenen wyn en heeft gehadt…”. Mede hierom lieten sommigen hun wijngaarden braak liggen. Ook statistisch kon berekend worden dat het verloop van de weersgesteldheid sterk met de wijnoogst overeenkwam. Dit bleek uit gegevens over de wijninkomsten van de liefdadigheidsinstelling “De Tafel van de Grote Heilige Geest” van de Sint-Pietersparochie. Zij bedeelden op bepaalde feestdagen wijn aan de armen. Ze bezaten hiertoe enkele wijngaarden verspreid over de hele stad, die ze zelf beheerden of lieten bewerken door onderverhuurders. Gegevens hiervan werden vergeleken met gegevens over de zomertemperatuur. Onderzoekers berekenden deze temperaturen enerzijds door middel van de dikte van boomringen, en anderzijds op basis van omschrijvingen in historische bronnen. Door het verband op verschillende manieren aan te tonen, werd het nog nauwkeuriger bepaald.
De klimaatverandering tijdens de kleine ijstijd maakte het verbouwen van wijndruiven dus moeilijker, maar niet onmogelijk. Dit blijkt ook doordat een paar Leuvense wijngaarden overleefden tot de achttiende eeuw. Daarnaast kende de wijnteelt in andere regio’s zoals Oostenrijk of West-Hongarije wel een dip in de late zestiende eeuw, maar bloeiden ze daarna opnieuw op. Er zijn dus ook andere redenen waarom de sector in Leuven wel verdween. De impact van klimaatveranderingen gebeurt namelijk nooit in isolatie, maar is altijd afhankelijk van de samenleving waar in ze plaatsheeft.
Net als het klimaat was ook de economie ongunstig voor de wijnteelt ten tijde van het verdwijnen ervan. Na de kolonisatie van Amerika stroomde een grote hoeveelheid zilver Europa binnen, wat een sterke inflatie veroorzaakte. Mensen moesten plots meer betalen voor hun basisvoeding en omdat de lonen niet even snel stegen als de prijzen, hadden ze onvoldoende geld over om wijn te kopen. De gewone bevolking schakelde daardoor langzamerhand over op bier, hoewel deze drank niet dezelfde status genoot en dus enkel als vervangproduct gold als het niet anders kon. Ook de elite stopte met het drinken van landwijn, aangezien de kwaliteit ervan in snel tempo achteruitging. Dit had te maken met de overvloedige mest die de wijngaardeniers gebruikten in een poging de oogst zo groot mogelijk te maken. Dit was noodzakelijk nu de prijzen voor landwijn in verhouding veel lager waren dan andere producten, en de loonkosten net erg hoog waren. Daarnaast stond een gebrek aan warme zomers een goede rijping van de druif in de weg, terwijl dit belangrijk is voor de smaak. Dit laatste toont ook hoe klimaat en economie rechtstreeks met elkaar in verband staan.
De klimaatevolutie tijdens de kleine ijstijd had een impact op de wijnteelt omdat deze leidde tot een groter risico op slechte oogsten. Wijngaardeniers wilden dit risico enkel nemen indien de winst die ze met landwijnteelt konden maken hoog genoeg was. Aan het eind van de zestiende eeuw viel de winst echter tegen door de slechte economische situatie. Dit is de reden waarom de wijnbouw uiteindelijk uit Leuven verdween.
Klimaathistorisch onderzoek is belangrijk voor een beter inzicht in het verleden, maar speelt ook mee in het begrip van het heden. Historische precedenten kunnen een beeld schetsen van de manieren waarop klimaatveranderingen een impact hadden en kunnen hebben, en hoe de samenleving hier het best mee kan omgaan. Zo zal de hedendaagse opwarming van de aarde ook gevolgen hebben voor de wijnbouw. Bepaalde wijngebieden kennen een betere wijnproductie nu de druiven door hogere temperaturen en minder vorst beter kunnen rijpen. Daarnaast zijn er ook noordelijke gebieden waar vandaag (opnieuw) wijn geteeld kan worden. Leuven behoort daartoe, zoals de leerlingen van de Wijnpers bewijzen. Voor sommige regio’s is de maximumgrens echter overschreden en zal het snel te warm en te droog zijn om nog wijn te kunnen telen. De bordjes op de klimaatmarsen zouden dus ook kunnen zeggen: “Save the earth, it’s the only planet with wine”.
LEUVEN, Rijksarchief, Commissie Openbare Onderstand, Leuven, nr 1254-1296: Jaarrekeningen van de inkomsten en de uitgaven van de Grote Heilige-Geesttafel, voorgelegd aan de vier momboors of provisoren door de ontvangers. 1372-1601.
BRUSSEL, Algemeen Rijksarchief , Rekenkamer, 3830: Domeinrekeningen van Leuven, 1485-1489.
BRUSSEL, Algemeen Rijksarchief , Rekenkamer, 3830: Domeinrekeningen van Leuven, 1571-1600.
BRUSSEL, Algemeen Rijksarchief, administratieve dossiers, 116.1: brabant/leuven.
Van der Baren, Jodocus. Lovanium. Illustratie uit: Lipsius, Justus, Ivsti LipsI Lovanium, sive Opidi et academiae eivs descriptio : libri tres, Antverpiae, 1605.
Aerts, Erik. “Aanwending van rekeningen in het historisch onderzoek. Een gevalstudie: de centrale ontvangerij van Brabant (15de eeuw)”. Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde 32 (1978): 299–300.
Aerts, Erik. “Dorst heeft een prijs. Bierprijzen te Lier tussen 1400 en 1800”. Revue belge de Philologie et d’Histoire 87, nr. 3 (2009): 587–644.
Alexandre, Pierre. Le climat en Europe au Moyen Age: contribution à l’histoire des variations climatiques de 1000 à 1425, d’après les sources narratives de l’Europe occidentale. Recherches d’histoire et de sciences sociales, Studies in history and the social sciences 24. Paris: Ecole des hautes études en sciences sociales, 1987.
Astill, Grenville G., en John Langdon, red. Medieval farming and technology: the impact of agricultural change in northwest Europe. Technology and change in history, v. 1. Leiden ; New York: Brill, 1997.
Avermaete, Tom. De wijnbouw in Oost-Brabant (13de-16de eeuw) met bijzondere aandacht voor de regio Leuven, Onuitgegeven masterproef, KULeuven, 1996.
Behringer, Wolfgang. A Cultural History of Climate. Cambridge, UK ; Malden, MA: Polity, 2010.
Behringer, Wolfgang. “Climatic Change and Witch-Hunting: The Impact of the Little Ice Age on Mentalities”. Climatic Change 43, nr. 1 (1 september 1999): 335–51.
Behringer, Wolfgang, Hartmut Lehmann, en Christian Pfister, red. Kulturelle Konsequenzen der “Kleinen Eiszeit”. Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, Bd. 212. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2005.
Blaikie, Piers, Terry Cannon, Ian Davis, en Ben Wisner. At Risk: Natural Hazards, People’s Vulnerability and Disasters. Routledge, 1994.
Blom, Philipp. De opstand van de natuur: een geschiedenis van de Kleine IJstijd (1570-1700) en het ontstaan van het moderne Europa. Bezige Bij b.v., Uitgeverij De, 2017.
Bock, Anna, Tim H. Sparks, Nicole Estrella, en Annette Menzel. “Climate-Induced Changes in Grapevine Yield and Must Sugar Content in Franconia (Germany) between 1805 and 2010”. PLoS One; San Francisco 8, nr. 7 (juli 2013): 1–10.
Boer, D.E.H de, J.W. Marsilje, en J.G. Smit, red. Vander Rekeninghe. Den Haag: Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 1998.
Bourguignon, Marcel. Inventaire des archives de l’Assistance publique de la ville de Louvain. Travaux du cours pratique d’archivéconomie donné pendant l’année 1927. Tongres: Michiels-Broeders, 1933.
Bourguignon, Marcel. Table onomastique de l’inventaire des archives de l’Assistance publique de Louvain. Travaux du cours pratique d’archivéconomie donné pendant l’année 1927. Tongres: Michiels-Broeders, 1933.
Bradley, Raymond S., Malcolm K. Hughes, en Henry F. Diaz. “Climate in Medieval Time”. Science; Washington 302, nr. 5644 (17 oktober 2003): 404–5.
Brazdil, Rudolf, Christian Pfister, Heinz Wanner, Hans Von Storch, en Jurg Luterbacher. “Historical Climatology in Europe--the State of the Art”. Climatic Change; Dordrecht 70, nr. 3 (juni 2005): 363–430.
Buisman, Jan. duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen, onder redactie van A.F.V. Van Engelen, 6 vol., Franecker: Van Wijnen, 1995-2015.
Büntgen, Ulf, en Lena Hellmann. “The Little Ice Age in Scientific Perspective: Cold Spells and Caveats”. The Journal of Interdisciplinary History 44, nr. 3 (1 november 2013): 353–68.
Camenisch, Chantal. “Endless Cold: A Seasonal Reconstruction of Temperature and Precipitation in the Burgundian Low Countries during the 15th Century Based on Documentary Evidence”. Climate of the Past 11, nr. 8 (20 augustus 2015): 1049–66.
Camenisch, Chantal, en Christian Rohr. “When the weather turned bad. The research of climate impacts on society and economy during the Little Ice Age in Europe. An overview”. Cuadernos de Investigación Geográfica 44, nr. 1 (20 februari 2018): 99–114.
Camenisch, Chantal. Endlose Kälte : Witterungsverlauf und Getreidepreise in den Burgundischen Niederlanden im 15. Jahrhundert. Basel: Schwabe Verlag, 2015.
Camenisch, Chantal, Kathrin M. Keller, Melanie Salvisberg, Benjamin Amann, Martin Bauch, Sandro Blumer, Rudolf Brázdil, e.a. “The 1430s: A Cold Period of Extraordinary Internal Climate Variability during the Early Spörer Minimum with Social and Economic Impacts in North-Western and Central Europe”. Climate of the Past 12, nr. 11 (1 december 2016): 2107–26.
Chaineux, Marie-Claire. Culture de la vigne et commerce du vin dans la région de Liège au Moyen Age. Centre belge d’histoire rurale, 1981.
Chappell, John E. “Climatic Change Reconsidered: Another Look at ‘The Pulse of Asia’”. Geographical Review 60, nr. 3 (1970): 347–73.
Chuine, Isabelle, Pascal Yiou, Nicolas Viovy, Bernard Seguin, Valérie Daux, en Emmanuel Le Roy Ladurie. “Historical Phenology: Grape Ripening as a Past Climate Indicator”. Nature 432, nr. 7015 (november 2004): 289–90.
Clabaut, Jean-Denis. “Les caves, le négoce et les marchands de vin à Lille et Douai au Moyen Âge”. Histoire urbaine, nr. 16 (2006): 39–52.
Clauzel, Denis. “Le vin et la bière à Lille à la fin du Moyen Age : approches quantitatives”. Publications du Centre Européen d’Etudes Bourguignonnes 47 (1 januari 2007): 149–67.
Collet, Dominik, Thore Lassen, en Ansgar Schanbacher. Handeln in Hungerkrisen: neue Perspektiven auf soziale und klimatische Vulnerabilität. Universitätsverlag Göttingen, 2012.
Collet, Dominik, en Maximilian Schuh, red. Famines during the “Little Ice Age” (1300-1800). Socionatural Entanglements in Premodern Societies. New York, NY: Springer Berlin Heidelberg, 2017.
Crowley, Thomas J., en Thomas S. Lowery. “How Warm Was the Medieval Warm Period?” AMBIO: A Journal of the Human Environment 29, nr. 1 (februari 2000): 51–54.
De Vries, Jan. “Measuring the Impact of Climate on History: The Search for Appropriate Methodologies”. The Journal of Interdisciplinary History 10, nr. 4 (1980): 599–630.
Degroot, Dagomar. The Frigid Golden Age Climate Change, the Little Ice Age, and the Dutch Republic, 1560-1720, 2018.
Dion, Roger. “Le vin d’Arbois au Moyen Age”. Annales de géographie 64, nr. 343 (1955): 162–69.
Dugmore, Andrew J., Christian Keller, en Thomas H. McGovern. “Norse Greenland Settlement: Reflections on Climate Change, Trade, and the Contrasting Fates or Human Settlements in the North Atlantic Islands”. Arctic Anthropology 44, nr. 1 (2007): 12–36.
Fagan, Brian M. The Little Ice Age: How Climate Made History 1300-1850. 1st. paperback ed. 2002. New York: BasicBooks, 2002.
Fara, Katiuscia. “How Natural Are ‘Natural Disasters’? Vulnerability to Drought of Communal Farmers in Southern Namibia”. Risk Management 3, nr. 3 (2001): 47–63.
Forstmeier, Wolfgang, Eric-Jan Wagenmakers, en Timothy H. Parker. “Detecting and Avoiding Likely False-Positive Findings – a Practical Guide”. Biological Reviews 92, nr. 4 (2017): 1941–68.
Franck, Hannelore. Memoria et Caritas. aargetijden als armenzorg in de Onze-Lieve-Vrouweparochie te Gent in de late middeleeuwen, onuitgegeven masterproef, KULeuven, 2013.
García de Cortázar-Atauri, I., V. Daux, E. Garnier, P. Yiou, N. Viovy, B. Seguin, J.M. Boursiquot, A.K. Parker, C. van Leeuwen, en I. Chuine. “Climate Reconstructions from Grape Harvest Dates: Methodology and Uncertainties”. The Holocene 20, nr. 4 (1 juni 2010): 599–608.
Garcia, Jean-Pierre. “La construction des climats viticoles en Bourgogne, la relation du vin au lieu au Moyen Âge”. L’Atelier du Centre de recherches historiques. Revue électronique du CRH, nr. 12 (1 juli 2014).
Gautier, Alban, en Allen J. Grieco. “Food and Drink in Medieval and Renaissance Europe: an overview of the past decade (2001-2012)”. Food and History 10, nr. 2 (1 juli 2012): 73–88.
Geudens, Edmond. “Schilder-, teeken-, etskunst, enz. Jeronimus Bosch, alias Dan Aken (Inventaris Wyntgis)”. Dietsche Warande Nieuwe reeks, nr. 2 Jaargang 3 (1890): 5–25.
Göttert, Rolf. “Weinbau im Mittelalter”. Notizen aus dem Stadt-Archiv: Beiträge zur Rüdesheimer Stadtgeschichte 158 (2013): 1–5.
Guillemain, Bernard. “Le vin au moyen âge: production et producteurs”. Grenoble, 1971.
Guillet, Sébastien, Christophe Corona, Markus Stoffel, Myriam Khodri, Franck Lavigne, Pablo Ortega, Nicolas Eckert, e.a. “Climate Response to the Samalas Volcanic Eruption in 1257 Revealed by Proxy Records”. Nature Geoscience 10, nr. 2 (februari 2017): 123–28.
Helama, Samuli, Heli Huhtamaa, Erkki Verkasalo, en Alar Läänelaid. “Something old, something new, something borrowed: New insights to human-environment interaction in medieval Novgorod inferred from tree rings”. Journal of Archaeological Science: Reports 13 (1 juni 2017): 341–50.
Hendrix, Cullen S., en Sarah M. Glaser. “Trends and triggers: Climate, climate change and civil conflict in Sub-Saharan Africa”. Political Geography, Climate Change and Conflict, 26, nr. 6 (1 augustus 2007): 695–715.
Holopainen, Jari, en Samuli Helama. “Little Ice Age Farming in Finland: Preindustrial Agriculture on the Edge of the Grim Reaper’s Scythe”. Human Ecology 37, nr. 2 (1 april 2009): 213–25.
Huntington, Ellsworth. Civilization and Climate. New Haven: Yale University Press, 1915.
Jaspers, Koen. De Leuvense Wijnaccijns: een Hoeksteen van de Stadsfinanciën (1345-1520), onuitgegeven masterproef, KULeuven, 2018.
Jones, Gregory V., Michael A. White, Owen R. Cooper, en Karl Storchmann. “Climate Change and Global Wine Quality”. Climatic Change; Dordrecht 73, nr. 3 (december 2005): 319–43.
Kates, Robert W., Jesse H. Ausubel, en Mimi Berberian, red. Climate Impact Assessment. Studies of the Interaction of Climate and Society. SCOPE 27. Chichester, 1985.
Keenan, D. J. “Grape Harvest Dates Are Poor Indicators of Summer Warmth”. Theoretical and Applied Climatology 87, nr. 1 (1 januari 2007): 255–56.
Kelly, Morgan, en Cormac Ó Gráda. “Change Points and Temporal Dependence in Reconstructions of Annual Temperature: Did Europe Experience a Little Ice Age?” The Annals of Applied Statistics 8, nr. 3 (september 2014): 1372–94.
Kelly, Morgan, en Cormac Ó Gráda. “Debating the Little Ice Age”. Journal of Interdisciplinary History 45, nr. 1 (7 mei 2014): 57–68.
Kelly, Morgan, en Cormac Ó Gráda. “The Waning of the Little Ice Age: Climate Change in Early Modern Europe”. The Journal of Interdisciplinary History 44, nr. 3 (1 november 2013): 301–25.
Krämer, Daniel. “Menschen grasten nun mit dem Vieh”: Die letzte grosse Hungerkrise der Schweiz 1816/17. Basel: Schwabe Verlag Basel, 2015.
Lachiver, Marcel. Vins, vignes et vignerons histoire du vignoble français. Paris: Fayard, 2002.
Landsteiner, Erich. “Bürger, Weinzierle und Hauerknechte. Bürgertum und Weinbau in Retz 1350-1550”. Unsere Heimat (Niederösterreich) 56 (1985): 203–30.
Landsteiner, Erich. “The Crisis of Wine Production in Late Sixteenth-Century Central Europe: Climatic Causes and Economic Consequences”. Climatic Change 43, nr. 1 (1 september 1999): 323–34.
Le Roy Ladurie, Emmanuel. Histoire du climat depuis l’an mil. Flammarion, 1967.
Le Roy Ladurie, Emmanuel. Histoire humaine et comparée du climat. Canicules et glaciers XIIIe -XVIIIe siècles. Paris: Fayard, 2004.
Li, Bo, Douglas W. Nychka, en Caspar M. Ammann. “The Value of Multiproxy Reconstruction of Past Climate”. Journal of the American Statistical Association 105, nr. 491 (1 september 2010): 883–95.
Luterbacher, J., J. P. Werner, J. E. Smerdon, L. Fernández-Donado, F. J. González-Rouco, D. Barriopedro, F. C. Ljungqvist, e.a. “European Summer Temperatures since Roman Times”. Environmental Research Letters 11, nr. 2 (2016): 024001.
Luterbacher, Jürg, Daniel Dietrich, Elena Xoplaki, Martin Grosjean, en Heinz Wanner. “European Seasonal and Annual Temperature Variability, Trends, and Extremes Since 1500”. Science 303, nr. 5663 (5 maart 2004): 1499–1503.
Maguin, Martine. La vigne et le vin en Lorraine: l’exemple de la Lorraine médiane à la fin du Moyen Age. Nancy: Presses universitaires de Nancy, 1982.
Mann, Michael E., Zhihua Zhang, Malcolm K. Hughes, Raymond S. Bradley, Sonya K. Miller, Scott Rutherford, en Fenbiao Ni. “Proxy-based reconstructions of hemispheric and global surface temperature variations over the past two millennia”. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 105, nr. 36 (9 september 2008): 13252–57.
Matheus, Michael, red. Weinproduktion und Weinkonsum im Mittelalter. Geschichtliche Landeskunde 51. Franz Steiner Verlag Stuttgart, 2004.
Matthes, François E. “Report of Committee on Glaciers, April 1939”. Eos, Transactions American Geophysical Union 20, nr. 4 (1 juli 1939): 518–23.
Matthews, John A., en Keith R. Briffa. “The ‘Little Ice Age’: Re-Evaluation of an Evolving Concept”. Geografiska Annaler. Series A, Physical Geography 87, nr. 1 (2005): 17–36.
Meulemans, A. Atlas van Oud-Leuven. Leuven: Stadsdrukkerij, 1981.
Parker, Geoffrey. Global crisis: war, climate change and catastrophe in the seventeenth century. New Haven: Yale University Press, 2014.
Pauling, A., J. Luterbacher, en H. Wanner. “Evaluation of Proxies for European and North Atlantic Temperature Field Reconstructions”. Geophysical Research Letters 30, nr. 15 (2003).
Pfister, C., G. Schwarz-Zanetti, en M. Wegmann. “Winter Severity in Europe: The Fourteenth Century”. Climatic Change 34, nr. 1 (1 september 1996): 91–108.
Pfister, Christian. “Die Fluktuationen der Weinmosterträge im Schweizerischen Weinland vom 16. bis ins frühe 19. Jarhundert”. Schweizer Zeitschrift für Geschichte 31 (1981): 445–91.
Pfister, Christian. “The Vulnerability of Past Societies to Climatic Variation: A New Focus for Historical Climatology in the Twenty-First Century”. Climatic Change 100, nr. 1 (1 mei 2010): 25–31.
Pfister, Christian. “Weeping in the snow: The second period of Little Ice Age-type impacts, 1570-1630”. Cultural Consequences of the Little Ice Age, 1 januari 2005, 31–86.
Pfister, Christian. Wetternachhersage: 500 Jahre Klimavariationen und Naturkatastrophen (1496-1995). P. Haupt, 1999.
Pfister, Christian, en Daniel Krämer. “The relaunch of Historical Climate Impact Research- a timely challenge for Historical Climatology”. Parijs, 2011.
Pfister, Christian, Oliver Wetter, Rudolf Brázdil, Petr Dobrovolný, Rüdiger Glaser, Jürg Luterbacher, Sonia I. Seneviratne, e.a. “Tree-Rings and People – Different Views on the 1540 Megadrought. Reply to Büntgen et Al. 2015”. Climatic Change 131, nr. 2 (1 juli 2015): 191–98.
Pribyl, Kathleen. Farming, Famine and Plague the Impact of Climate in Late Medieval England. Cham: Springer, 2017.
Pribyl, Kathleen. “The Study of the Climate of Medieval England: A Review of Historical Climatology’s Past Achievements and Future Potential”. Weather 69, nr. 5 (1 mei 2014): 116–20.
Schmid, Boris V., Ulf Büntgen, W. Ryan Easterday, Christian Ginzler, Lars Walløe, Barbara Bramanti, en Nils Chr Stenseth. “Climate-Driven Introduction of the Black Death and Successive Plague Reintroductions into Europe”. Proceedings of the National Academy of Sciences 112, nr. 10 (10 maart 2015): 3020–25.
Schneider, Lea, Jason E. Smerdon, Ulf Büntgen, Rob J. S. Wilson, Vladimir S. Myglan, Alexander V. Kirdyanov, en Jan Esper. “Revising Midlatitude Summer Temperatures Back to A.D. 600 Based on a Wood Density Network”. Geophysical Research Letters 42, nr. 11 (2015): 4556–62.
Schober, Patrick, Christa Boer, en Lothar A. Schwarte. “Correlation Coefficients: Appropriate Use and Interpretation”. Anesthesia & Analgesia 126, nr. 5 (mei 2018): 1763–68.
Sivéry, Gérard. “Le vin : commerce et consommation paysanne dans le sud du Hainaut à la fin du Moyen- Age”. Revue du Nord 49, nr. 193 (1967): 281–91.
Strubbe, Egied I., en Léon Voet. De chronologie van de Middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden. Standaard-Boekhandel, 1960.
Van Bavel, Bas. Manors and Markets: Economy and Society in the Low Countries 500-1600. Oxford, New York: Oxford University Press, 2010.
Van den Broeck, Nick, en Tim Soens. “Kwetsbaarheid in een veerkrachtige samenleving: Een socio-institutionele analyse van de graancrisis van 1480-82 Casus: Gierle in het Land van Turnhout *”. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis; Amsterdam 14, nr. 1 (2017): 69–103.
Van der Wee, Herman. Historische aspecten van de economische groei. Tien studies over de economische ontwikkeling van West-Europa en van de Nederlanden in het bijzonder (12e-19e eeuw). Antwerpen: Uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel, 1972.
Van der Wee, Herman, en Erik Aerts. De economische ontwikkeling van Europa 950-1950. Leuven; Amersfoort: Acco, 1996.
Van Houtte, J. A., en Marianne van de Putte. Economische geschiedenis van de Lage Landen 800-1800. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1979.
Van Uytven, Raymond. Geschiedenis van de dorst: twintig eeuwen drinken in de Lage Landen. Davidsfonds, 2007.
Van Uytven, Raymond. “Sociaal-Economische Evoluties in de Nederlanden Vóór de Revoluties (Veertiende-Zestiende Eeuw)”. BMGN - Low Countries Historical Review 87, nr. 1 (1 januari 1972): 60–93.
Van Uytven, Raymond. Stadsfinanciën en stadsekonomie te Leuven van de XIIe tot het einde der XVIe eeuw. Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren, jaarg. 23, nr. 44. Brussel: Paleis der Academiën, 1961.
Van Werveke, Hans. “Comment les établissements religieux belges se procuraient-ils du vin au haut moyen âge?” Revue belge de Philologie et d’Histoire 2, nr. 4 (1923): 643–62.
Vanderputten, Steven, Jelle Haemers, en Tim Soens. Typologie en heuristiek van de bronnen voor de geschiedenis van de middeleeuwen. Academia Press, 2013.
Vervaet, Lies. “Het Brugse Sint-Janshospitaal en zijn grote hoevepachters in de 15e en 16e eeuw: wederkerigheid en continuïteit in functie van voedselzekerheid”. Revue belge de Philologie et d’Histoire 90, nr. 4 (2012): 1121–54.
Warde, Paul. “Global Crisis or Global Coincidence?” Past & Present 228, nr. 1 (1 augustus 2015): 287–301.
White, Sam. “The Real Little Ice Age”. The Journal of Interdisciplinary History 44, nr. 3 (1 november 2013): 327–52.
White, Sam, Christian Pfister, en Franz Mauelshagen, red. The Palgrave Handbook of Climate History. Palgrave Handbooks. London: Palgrave MacMillan, 2018.
Wigley, T. M. L., M. J. Ingram, en G. Farmer, red. Climate and history: studies in past climates and their impact on man. Cambridge: Cambridge University Press, 1985.
Williams, Leslie Lea, en Clark Spencer Larsen. “Health and the Little Ice Age in Southeastern Germany and Alpine Austria: Synergies between Stress, Nutritional Deficiencies, and Disease”. Bioarchaeology International; Gainesville 1, nr. 3/4 (Fall /Winter 2017): 148–70.
Beukers, Mariëlla. “St. Maarten”. Wijnkronieken, 11 november 2006, https://www.wijnkronieken.nl/st-maarten/. Geraadpleegd op 28 mei 2019.
Bibliographie zur Geschichte und Kultur des Weines. https://weinbaugeschichte.bmel.de/.
Degroot, Dagomar. “Is There a Better Way To Do Climate History? Testing a Quantitative Approach.” Historical Climatology, 31 augustus 2018. http://www.historicalclimatology.com/1/post/2018/08/is-there-a-better-w…. Geraadpleegd op 14 december 2018.
Mertens, Bart. “Oude traditie in ere hersteld: voor het eerst sinds eind 17de eeuw opnieuw een wijngaard aan De Wijnpers”. Het Laatste Nieuws, 12 juni 2018. https://www.hln.be/in-de-buurt/leuven/oude-traditie-in-ere-hersteld-voo…. Geraadpleegd op 30 september 2019
“Paleo Data Search Study 1960”, National Centers for Environmental Information (NCEI), https://www.ncdc.noaa.gov/paleo-search/study/19600. geraadpleegd op 4 december 2018.
Pauli, Walter. “Leuvens schandaaltje: de gefnuikte ambities van wijnboer en oppositielid Rik Daems”. Knack, 8 mei 2018. https://www.knack.be/nieuws/belgie/leuvens-schandaaltje-de-gefnuikte-am…. Geraadpleegd op 1 juni 2019.
Riebeek, Holli. “Paleoclimatology: The Ice Core Record”. Text.Article. NASA earth observatory, 19 december 2005. https://earthobservatory.nasa.gov/features/Paleoclimatology_IceCores. Geraadpleegd op 14 mei 2019.
Smitz, Hannelore. “Binnen vijf jaar echte Leuvense wijn”, 28 september 2016. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20160927_02489256. Geraadpleegd op 20 oktober 2018.
“Why is Climate Changing Today?” UCAR Center for Science Education, 2019. https://scied.ucar.edu/shortcontent/why-climate-changing-today. Geraadpleegd op 2 juni 2018.