Ferme Alaise: ontwerpend onderzoek naar het bestendigen van landbouwkamers door integratie van een productief woonlandschap

Sara De Sterck Ruben Vanvlasselaer
Persbericht

De fermette voorbij: het nieuwe landelijke wonen

Privacy, een tuin en rust. Dat zijn de drie woonkwaliteiten die wonen op het platteland zo aantrekkelijk maken. Met een steeds groeiend aantal inwoners stijgt ook de woondruk, maar door landelijk te gaan wonen, maakt men het platteland kapot.

 

Kansen en uitdagingen

De demografische tendens van vergrijzing en de nood aan sociale woningbouw zet de resterende open ruimte in Vlaanderen onder druk. Het huidige beleid ruimtelijke ordening focust op verdichten in en nabij goed bereikbare kernen om een hoger ruimtelijk rendement te bekomen. Veel resterende landbouwakkers komen in het vizier. Ze maken plaats voor grote flatgebouwen of voor nieuwe verkavelingen. Met verdichten is op zich niets verkeerd. Iedereen heeft immers recht op een kwalitatieve woning, maar wanneer men het naastliggende weiland ziet volgebouwd worden, schreeuwt menig dorpsbewoner kommer en kwel. Het idyllische weiland of akker met maïs en graan maakt plaats voor koning auto en een groen gazon.

Anonimisering en onderwaardering van de landbouwsector, werkt deze ruimtelijke vraatzucht in de hand. Akkers zijn niet langer altijd het bezit van een boer uit de buurt, maar vaker van een anoniem bedrijf. Ze worden door de gelukzoeker op het platteland aanzien als een witte vlek op de kaart waar nog veel woonmogelijkheden voor het grijpen liggen. De landbouwsector is nochtans economisch gezien een belangrijke speler in België. De sector is nodig, maar voor velen is ze nu nog een ver-van-mijn-bedshow waardoor nieuwe woongelegenheden meestal prioritair zijn en landbouw naar andere oorden moet verhuizen. Bijkomend effect hiervan is dat de dorpen en stedelijkere kernen hun plattelands en open karakter steeds meer en meer verliezen.

 

Een creatieve verkenning

Aan de hand van ontwerpend onderzoek onderzochten Sara De Sterck en Ruben Vanvlasselaer, twee masterstudenten ingenieurswetenschappen architectuur aan de KU Leuven,  in hun thesis of er geen én-én-verhaal bestaat: woningen realiseren, maar ook landbouw en het landelijke karakter van het platteland bewaren. Ontwerpend onderzoek is een creatieve onderzoeksmethode waarin het evidente bevraagd wordt. Verschillende concrete out-of-the-box ideeën worden afgetoetst aan de realiteit. Voor de patstelling wonen versus landbouw kozen de studenten een gehucht in de gemeente Overijse waar het door voldoende openbaar vervoer interessant is om te gaan wonen, maar dat ook een rijke landbouwgeschiedenis kent. In dit gehucht kozen ze voor hun onderzoek voor een landbouwkamer, een open ruimte die langs haar randen ingesloten is door bebouwing. In deze landbouwkamer kozen ze drie strategische plekken waarvoor ze elk een scenario onderzochten. Die werden zo gekozen dat ze de landbouwkamer zouden vrijwaren van verdere bebouwing en de openheid dan ook ten volle bewaard zou blijven.

Foto van de landbouwkamer. Het toont een glooiend landschap waar reeds wat bebouwing op terug te vinden is.

De glooiende landbouwkamer is bepalend voor het plattelands en dorps karakter van het gehucht. Ze dreigt in de toekomst volgebouwd te worden. 

Drie scenario’s

Via trial en error kwamen de studenten uit bij drie out-of-the-box ideeën. In een eerste werden appartementen georganiseerd boven de logistieke ruimtes van een bessenboerderij. In dit idee ontstonden er meerwaardes voor zowel de boer als de bewoners. Zo kan bijvoorbeeld het boerenerf bijkomend dienstdoen als een gedeelde tuin voor de bewoners, maar kan er op de bewonersparking ook wekelijks een boerenmarkt plaatsvinden. De grote sorteerloods kan in de winter – wanneer er geen oogst is - een indoor speelhal vormen voor de school in de buurt. 

 

De afbeelding toont een logistieke ruimte met daarboven woningen.

Boven op de logistieke ruimtes wordt er gewoond.

In een tweede scenario werden seniorenappartementen naast een grote frambozenserre gepositioneerd. Deze schakeling biedt naast interessante wisselwerkingen qua gebruik vooral veel energetische winsten. De serre zorgt ervoor dat voor enkele binnenruimtes in de winter de verwarming niet aan hoeft te gaan. In de zomer kan het nodige water voor de besproeiing van de teelten opgeslagen worden in regenbassins onder de appartementen.

 

 

Schema over energiewinsten tussen serre en appartementen

 

De schakeling van woningen en serres zorgt vooral voor energetische winsten.

Ten derde werden er woningen pal naast een bessenveld geplaatst. De tuin werd vervangen door één grote bloemenweide die de biodiversiteit ten goede komt en optreedt als erosiemaatregel op de hellende akker. De bewoners kunnen in ruil genieten van een weids uitzicht en een collectief woonerf. De drie onderzochte scenario's tonen dat het niet alleen mogelijk is om woningen te combineren met landbouw, maar dat er ook win-wins bestaan. 

 

Afbeelding met op de voorgrond een bessenveld, op de achtergrond woningen en als buffer een bloemenveld.

Een bloemenweide vormt een buffer tussen de woningen en het bessenveld.

Productief woonlandschap

In de drie scenario’s verschilt het voorgestelde wonen van het alom bekende ‘landelijke wonen’. Inzake privacy en de grote tuin moeten er toegevingen gedaan worden, maar men krijgt er andere voordelen voor terug. De focus ligt in de scenario’s niet op het individuele, maar op het collectieve en het publieke. Daardoor heeft ook de maatschappij er baat bij omdat de landbouw behouden blijft als open ruimte. De twee studenten gaven het de naam ‘productief woonlandschap’ omdat het project woonweefsel op een duurzame manier combineert met landbouwweefsel.

In dit project krijgt de boer een belangrijke rol toebedeeld. Naast voedsel levert hij ook andere diensten, bijvoorbeeld groen- en waterbeheer en recreatiemogelijkheden. De boerderij krijgt een centrale en identiteitsvormende plek in het dorp. Landbouw is niet langer een witte vlek op de kaart, maar speelt een rol in het dorpsleven.

 

Overzicht van de landbouwkamer en de drie strategische plekken.

De drie scenario’s vormen samen één groot project die de landbouwkamer en de landbouw toegankelijk  maken voor omwonenden.

Duikt dergelijk ‘boerderijwonen in de toekomst overal op in platteland Vlaanderen? De studenten wijzen op het experimentele in hun onderzoek. “Ons onderzoek toont aan dat het anders kan. Er schuilt muziek in de combinatie van wonen en productie en dat wouden we belichten. Praktisch gezien zijn er uiteraard nog wel wat hindernissen die in ons onderzoek niet aan bod komen. Het ontwerp blijft een denkoefening om een dialoog op gang te brengen. We wouden aankaarten dat een grote tuin niet per se een eigen stuk gazon moet zijn, maar evengoed kan bestaan uit een bessenveld met een aanpalende bloemenweide. Dit nieuwe landelijke wonen maakt het platteland niet kapot, maar neemt bescheiden plaats naast de landbouw.”

Bibliografie

01 Intro

Coördinatieteam Zoniënwoud. (z.d.). Samen voor een robuuster Zoniënwoud. Geraadpleegd op 15 januari op http://www.zonienwoud. be/over-het-woud/samen-voor-een-robuuster-zonienwoud/.

Provincie Vlaams Brabant. (z.d.). Project Horizon+. Geraadpleegd op 21 mei 2019 op https://www.vlaamsbrabant.be/wonen-milieu/wonen- en-ruimtelijke-ordening/projecten/gebiedsgerichte-projectwerking/ horizonplus/index.jsp.

Statistiek Vlaanderen. (2018). Jouw gemeente in cijfers: Overijse. Geraadpleegd op 15 mei 2019 op https://www.statistiekvlaanderen. be/monitor-jouw-gemeente-in-cijfers.

Team Vlaams Bouwmeester, Departement Omgeving, Vlaamse Landmaatschappij, Agentschap voor Natuur en Bos, de vereniging van de Vlaamse Provincies en de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten. (2019). Bouwmeesterscan Eindrapport Overijse. Geraadpleegd op 18 mei 2019 via https://www.vlaamsbouwmeester. be/sites/default/files/uploads/BMSCAN_Overijse_Blauwdruk_ Palmbout_Lama_20190312_def.pdf

02 Een geel-groen lappendeken

Architecture Workroom Brussels. (2013). Open Ruimte Offensief.

Architecture Workroom Brussels. (z.d.). Operatie Open Ruimte.

Laura Eskens, (z.d.). En de boer, hij ploegde voort. Geraadpleegd op 10 april op: https://cultuurgeschiedenis.be/en-de-boer-hij-ploegde- voort/.

Platteau, J., Lambrechts, G., Roels, K. & Van Bogaert, T. (2018). Landbouwrapport. Geraadpleegd op 9 april 2019 via https:// lv.vlaanderen.be/nl/voorlichting-info/publicaties- cijfers/studies/ sectoren/landbouwrapport-2018.

Studio Ruimtelijk Rendement. (2019). Ambigu Zoniënland, Boeren boven, 64-93.

Vanhaecke H. en Vandekerchove, L. Departement leefmilieu, natuur en energie, (2011). Praktijkgids water in de land- en tuinbouw, katern erosie.

03 Het boerenland bewoond

Bervoets, W. (2012). Het Vlaamse platteland. Agora magazine, Jaargang 28 (1),32–33.

De Bruyn, J. (2018). Designing the future. Brussel: Architecture Workroom Brussels.

De Meulder, B., Schreurs, J., Cock, A., & Notteboom, B. (1999). Patching up the Belgian Urban Landscape. Consumption and Territory, OASE, (52), 78–113. Geraadpleegd op

18 mei 2019 via https://oasejournal.nl/en/Issues/52/ PatchingUpTheBelgianUrbanLandscape.

Devisch, O., Roosen, B. (2016). Verkavelingsverhalen. Mechelen: Public Space.

Gemeente Overijse. (z.d.). Maleizen. Geraadpleegd op 18 mei 2019 via http://www.overijse.be/content/572.

Gemeente Overijse. (2013). RUP 06. Geraadpleegd op 13 maart 2019. Gemeente Overijse. (1994). BPA 49. Geraadpleegd op 13 maart 2019.

ILVO-KU Leuven. (2015). Brussel als kans! Win-wins voor het Pajottenland op vlak van landbouw, kernversterking en recreatie, uitgevoerd in opdracht van Ruimte Vlaanderen. Geraadpleegd op 10 mei 2019 via https://www2.ruimte.vlaanderen.be/ruimtelijk/docs/ BRV/Expertenadvies_Pajottenland.pdf

Ruimte Vlaanderen. (2016). Witboek, Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, p. 124

Ryckewaert, M. (2002). De minimale rationaliteit van woonpatronen in Nevelstad Vlaanderen. Het land in
de stad, OASE, (60), 49–62. Geraadpleegd op 18 mei
2019 via https://www.oasejournal.nl/nl/Issues/60/ TheMinimalRationalyOfHousingPatternsInFlandersNevelstad

Studio Ruimtelijk Rendement. (2019). Ambigu Zoniënland, Boeren boven, 64-93.

Statistiek Vlaanderen. (2018). Jouw gemeente in cijfers: Overijse. Geraadpleegd op 15 mei 2019 op https://www.statistiekvlaanderen. be/monitor-jouw-gemeente-in-cijfers.

Team Vlaams Bouwmeester, Departement Omgeving, Vlaamse Landmaatschappij, Agentschap voor Natuur en Bos, de vereniging van de Vlaamse Provincies en de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten. (2019). Bouwmeesterscan Eindrapport Overijse. Geraadpleegd op 18 mei 2019 via https://www.vlaamsbouwmeester. be/sites/default/files/uploads/BMSCAN_Overijse_Blauwdruk_ Palmbout_Lama_20190312_def.pdf

Van den Bout, J., & Ziegler, F. (2002). Living in the Country, or Inhabiting the Lanscape. Urbanism Out of Town, OASE, (60), 63–76. Geraadpleegd op 18 mei 2019 via https://www.oasejournal.nl/en/ Issues/60/LivingInTheCountryOrInhabitingTheLanscape

Vermeulen, P. (2002). Platteland in de Nevelstad. Het land in de stad, OASE, (60), 103–108. Retrieved from https://www.oasejournal.nl/nl/ Issues/60/CountrysideInTheNevelstad

Vlaamse woonraad (2012) Ruimte en Wonen. Aanbevelingen van de Vlaamse Woonraad. Uitgeverij Pol Van Damme, Brussel

04 Ferme Alaise

Architecture Workroom Brussels. (2013). Open Ruimte Offensief. Architecture Workroom Brussels. (2013). Open Ruimte Offensief.

Interbestuurlijk plattelandsoverleg (IPO). (2015). Lokale voedselstrategieën. Geraadpleegd op 31 mei via: https://www.vlm. be/nl/SiteCollectionDocuments/IPO/IPO-advies%20-%20Lokale%20 voedselstrategie%C3%ABn%20(web).pdf.

Netwerk lokale voedselstrategie. (z.d.). Geraadpleegd op 23 mei 2019 via : https://www.lokalevoedselstrategie.be/wat-wie/?fbclid=IwAR3UR kKtejmG0b0MYmpRjHTV_VKljNqGdlUI44bfcVXLDII3awKDl2t-5qY.

Platteau, J., Lambrechts, G., Roels, K. & Van Bogaert, T. (2018). Landbouwrapport. Geraadpleegd op 9 april 2019 via https:// lv.vlaanderen.be/nl/voorlichting-info/publicaties- cijfers/studies/ sectoren/landbouwrapport-2018.

Platteau, J., Van Gijseghem, D., Van Bogaert, T., Vuylsteke A. (2016). Landbouwrapport. Geraadpleegd op 4 juni 2019 via: https:// lv.vlaanderen.be/sites/default/files/attachments/lara2016_digi.pdf.

Steel, C. (2013). Hungry city: How food shapes our lives. London: Vintage.

Studio Ruimtelijk Rendement. (2019). Ambigu Zoniënland, Boeren, boven, 64-93.

Team Vlaams Bouwmeester et. al. (2016). Vuistregels voor meerwaarde.

Van Den Driessche, M., Rédelé, S., Oelbrandt, B., Van Steenkiste, J. (2019). Verkennend Onderzoek Klimaatwijken.

Vlaamse Overheid. (2013). Transitie duurzame ontwikkeling.
You are here, cultivation is permanent resoration. (2018). Lecture.

Beelden

Abstract

Schilderij Lente door Jean Brusselmans (1935). Geraadpleegd op 3 juni 2019 via https://lukasweb.be/en/artwork/spring

01 Intro

Pag 12: Grafiek gebaseerd op Statistiek Vlaanderen. (2018). Jouw gemeente in cijfers: Overijse. Geraadpleegd op 15 mei 2019 op https://www.statistiekvlaanderen.be/monitor-jouw-gemeente-in- cijfers.

Pag 13, 14: Luchtfoto’s. Geraadpleegd op 2 mei 2019 via Google Earth

02 Een geel-groen lappendeken

Pag 28: Herwerking data uit Sonian Forest Workshop (2018)

Pag 31: Hoogteprofielen. Geraadpleegd op 21 februari 2019 via Geopunt.be

Pag 35: Potentiële bodemerosiekaart per perceel (2018). Geraadpleegd op 8 maart 2019 via Geopunt.be

03 Het boerenland bewoond

Pag 39: Luchtfoto verkregen van vzw De Rand

Pag 40: Ferrariskaart (1777). Geraadpleegd op 4 april 2019 via Geopunt.be

Pag 41: Popp (1842-1870). Geraadpleegd op 4 april 2019 via Geopunt. be

Pag 42, 43: Orthofotomozaïek (2018). Geraadpleegd op 4 april 2019 via Geopunt.be

Pag 44-45: Luchtfoto’s. Geraadpleegd op 1 juni 2019 via Google Earth Pag 47, 49: Orthofotomozaïek (2018). Geraadpleegd op 4 maart 2019 via Geopunt.be
Pag 50: Luchtfoto verkregen van vzw De Rand via mail

Pag 53: Gebaseerd op Gemeente Overijse. (z.d.). Maleizen. Geraadpleegd op 18 mei 2019 via http://www.overijse.be/content/572.; Gemeente Overijse. (2013). RUP 06. Geraadpleegd op 13 maart 2019.; Gemeente Overijse. (1994). BPA 49. Geraadpleegd op 13 maart 2019.; Team Vlaams Bouwmeester, Departement Omgeving, Vlaamse Landmaatschappij, Agentschap voor Natuur en Bos, de vereniging van de Vlaamse Provincies en de Vereniging van Vlaamse Steden
en Gemeenten. (2019). Bouwmeesterscan Eindrapport Overijse. Geraadpleegd op 18 mei 2019 via https://www.vlaamsbouwmeester. be/sites/default/files/uploads/BMSCAN_Overijse_Blauwdruk_ Palmbout_Lama_20190312_def.pdf

 

04 Ferme Alaise

Pag 63: Schema gebaseerd op: Platteau, J., Lambrechts, G., Roels, K. & Van Bogaert, T. (2018). Landbouwrapport. Geraadpleegd op
9 april 2019 via https:// lv.vlaanderen.be/nl/voorlichting-info/ publicaties- cijfers/studies/sectoren/landbouwrapport-2018.; Interbestuurlijk plattelandsoverleg (IPO). (2015). Lokale voedselstrategieën. Geraadpleegd op 31 mei via: https://www.vlm. be/nl/SiteCollectionDocuments/IPO/IPO-advies%20-%20Lokale%20 voedselstrategie%C3%ABn%20(web).pdf.

Pag 69: Schema gebaseerd op: De Bruyn, J. (2018). Designing the future. Brussel: Architecture Workroom Brussels.;

Pag 81: Foto’s. Geraadpleegd op 12 mei 2019 via https://krebeck.com/ en/obst-und-gemuese-/erntemaschinen/harvester-860p/

Pag 81: Schema gebaseerd op telefoongesprek (18 mei 2019) Fam. Schrijnwerkers van Blauwe Bessenplantage Schrijnwerkers; Thomas Creekfarm (z.d.). Two Ways to Harvest Blueberries and Why We Do Both. Geraadpleegd op 13 mei 2019 via https://thomascreekfarms. com/two-ways-to-harvest-blueberries-and-why-we-do-both/

Pag 88: Schema gebaseerd op: Blauwe Bessenbedrijf. (z.d.). Oogsttijd. Geraadpleegd op 14 mei 2019 via https://www. blauwebessenbedrijf. nl/; Houtwal. (z.d.). Oogsten en bewaring van Blauwe bessen. Geraadpleegd op 14 mei 2019 via http:// www.houtwal.be/

Pag 107: Schema gebaseerd op Vestia Westland. Geraadpleegd
op 9 april 2019 via https://www.gemeentewestland.nl/fileadmin/ documenten/wonen_bouwen_en_verhuizen/ klimaatbrochure_ hoogeland_2018-02-14febr_x.pdf; InnovatieNetwerk Groene Ruimte (z.d.). de Zonneterp. Geraadpleegd op 10 april 2019 via http://www. zonneterp.nl/zonneterp.pdf

Universiteit of Hogeschool
Ingenieurswetenschappen: architectuur
Publicatiejaar
2019
Promotor(en)
Ward Verbakel, Barbara Oelbrandt, Yuri Gerrits
Kernwoorden
Share this on: