Met diarree op de plee
Meer dan 1 op 5 Belgen, vooral vrouwen, lijdt aan chronische buikpijn. Door buikkrampen, diarree, constipatie of een opgeblazen gevoel kunnen sommige patiënten vaak niet gaan werken of moeten ze hun sociaal leven op een laag pitje zetten. Deze mensen lijden aan het prikkelbare darm syndroom (PDS), ook gekend als spastisch colon. Dikwijls wordt ook het Engelse woord irritable bowel syndrome (IBS) gebruikt.
Oorzaak
Wetenschappers hebben de oorzaken van spastisch colon nog niet helemaal ontrafeld. De arts stelt de diagnose indien de patiënt voldoet aan internationaal overeengekomen criteria:
- Minstens 4 dagen per maand buikpijn hebben.
- Deze buikpijn is na twee maanden nog niet verdwenen.
- Patiënten hebben ook last van diarree of constipatie.
Een pilletje tegen de pijn?
De behandeling kan bestaan uit het toedienen van medicijnen om de symptomen onder controle te houden. De meeste patiënten zijn niet geholpen met medicijnen. Een aantal patiënten tracht hun klachten te verminderen met kruidenremedies. Sommige kruidenpreparaten geven goede resultaten, maar net als bij de klassieke medicijnen doen ze alleen aan symptoombestrijding. De aandoening wordt hierdoor niet genezen.
Anders eten
Patiënten met spastisch colon krijgen van hun arts vaak het advies om anders te eten, omdat veel patiënten merken dat hun voeding klachten kan veroorzaken. Deze patiënten krijgen een standaarddieet voorgeschreven met de volgende ingrediënten:
- Eet regelmatig, neem de tijd om te eten en sla geen maaltijden over.
- Drink 8 kopjes vloeistof per dag, vooral water en dranken zonder cafeïne, zoals kruidenthee.
- Vermijd alcohol en frisdranken.
- Eet minder voedsel met veel vezels (volkorenmeel, bruine rijst).
- Beperk fruit tot 3 kleine porties per dag.
De meeste patiënten krijgen hun klachten echter niet onder controle met dit standaarddieet.
Komt de oplossing uit Australië?
Australische wetenschappers ontdekten dat bij patiënten met prikkelbare darm een bepaalde groep van voedingsmiddelen klachten veroorzaakte. De boosdoeners zijn een groep van koolhydraten of suikers. Voor deze koolhydraten kozen zij de verzamelnaam FODMAP. FODMAP staat voor Fermenteerbare Oligosachariden, Disachariden, Monosachariden And Polyolen.
Figuur 1: wat zijn FODMAP's?
En nu chemie
Koolhydraten zijn suikers die van nature voorkomen in bijvoorbeeld pasta, brood, groenten en aardappels. Deze koolhydraten zijn onmisbaar in onze voeding, want ze leveren de brandstof die ons lichaam laat werken.
De koolhydraten worden ingedeeld in groepen: monosachariden, disachariden, oligosachariden en polyolen. De monosachariden bestaan uit één soort suiker, disachariden bestaan uit twee soorten suiker en oligosachariden en polysachariden vormen grotere groepen van suikers die aan mekaar vasthangen als parels aan een ketting.
Van ketting naar parel
Tijdens het spijsverteringsproces worden de suikerketens in stukjes gehakt: zie het als een parelketting waar alle parels afvallen.
Wanneer het verteringsproces afgelopen is, blijven er alleen nog losse parels (monosachariden) over in de dunne darm. Die darm zorgt ervoor dat de monosachariden via de darmwand terechtkomen in ons bloed. Als alles goed gaat, komen alle monosachariden uit de dunne darm in ons het bloed terecht. Het bloed vervoert dan de monosachariden naar onze cellen.
Bij mensen die lijden aan spastisch colon gaat er iets fout tijdens de afbraak en het vervoer van bepaalde koolhydraten (de FODMAP's) waardoor ze niet opgenomen geraken in het bloed.
De dunne darm wil van deze koolhydraten vanaf geraken en stuurt ze door naar de dikke darm waar ze beginnen te gisten. Tijdens dit gistingsproces trachten bepaalde bacteriën in de dikke darm de suikers af te breken; ze worden er gefermenteerd. Hierdoor komen gassen vrij die de dikke darm prikkelen met buikpijn, een opgeblazen gevoel, diarree of constipatie tot gevolg.
Figuur 2: werking FODMAP's.
FODMAP-arm dieet
De link tussen FODMAP's en prikkelbare darm leidde tot de ontwikkeling van het FODMAP-arm dieet. Een diëtist stelt voor een patiënt een dieet samen waar zo weinig mogelijk FODMAP’s inzitten.
Het dieet bestaat uit 3 fasen. In een eliminatiefase worden alle FODMAP's uit de voeding weggelaten. Tijdens de herintroductiefase worden de FODMAP's een voor een getest om te kijken welke FODMAP klachten veroorzaakt. Elke patiënt reageert anders op de verschillende FODMAP’s: de een heeft bijvoorbeeld last van champignons, de andere niet. In de laatste fase, de stabilisatiefase, kent de patiënt de uitlokkende FODMAP's waardoor hij die voortaan kan vermijden.
Dit dieet laat een duidelijke verbetering zien bij de patiënten: tot 80 % van hen stelt vast dat hun klachten verbeteren na het volgen van het dieet. Deze patiënten worden tijdens alle fasen van het dieet begeleid door een diëtist omdat het een eerder ingewikkeld dieet is.
Figuur 3: de verschillende fasen tijdens het dieet.
Onderzoek voedingswaarde
Het FODMAP-arm dieet geeft goede resultaten, maar wetenschappers waren bezorgd over de voedingswaarde van het dieet. Dagdagelijkse voedingsmiddelen zoals tarwebrood, appels, champignons en andere gezonde voedingsmiddelen worden tijdelijk verwijderd uit de voeding omdat ze FODMAP’s bevatten.
Om te testen of de gezondheid van een patiënt gevaar loopt tijdens het FODMAP-arm dieet, bestudeerde een student voedings- en dieetkunde (een toekomstig diëtist) de voedingswaarde van het FODMAP-arm dieet. Dit onderzoek mondde uit in een bachelorproef.
Het FODMAP-arm dieet op de testbank
Om de voedingswaarde van het dieet te bepalen, werd een FODMAP-arm menu opgesteld voor 4 weken. Daarna werd alles berekend: elk voedingsmiddel werd in een speciaal ontworpen database ingevoerd. Deze database wist precies hoeveel energie, koolhydraten, eiwitten, vetten, vitaminen en mineralen elk voedingsmiddel bevat.
Door alle voedingsmiddelen van die vier weken op te tellen, kon een daggemiddelde gemaakt worden. Op basis van deze berekening werd gekeken of het menu voldoende ingrediënten bevatte om gezond te blijven. De berekening van de database werd vergeleken met de aanbevelingen van de Hoge Gezondheidsraad. De Hoge Gezondheidsraad bestaat uit een team van experten die adviezen geeft over de gezondheid van de Belgen. Zij bepalen onder andere hoeveel je dagelijks moet eten en hoeveel vitamines en mineralen je nodig hebt om gezond te blijven.
Meten is weten
Nadat alle voedingswaarden van het testmenu berekend waren, bleek dat het FODMAP-arm dieet veilig is voor patiënten met spastisch colon. Zij kunnen dus zonder zorgen het dieet volgen, want het heeft geen nadelige gevolgen voor hun gezondheid. Hun levenskwaliteit verbetert aanzienlijk en ze krijgen weer een sociaal leven.
Bibliografie
Alammar, N., Wang, L., Saberi, B., Nanavati, J., Holtmann, G., Shinohara, R. T., & Mullin, G. E. (2019). The impact of peppermint oil on the irritable bowel syndrome : a meta-analysis of the pooled clinical data. BMC Complementary and Alternative Medicine, 0, 1–10. https://doi.org/Alternative Medicine (2019) 19:21 https://doi.org/10.1186/s12906-018-2409-0
Allergiedietisten. (2018). Dieetblad: Voedingsadvies voor low FODMAP dieet.
Allergiediëtisten. (2017). Bijscholing voedselallergie en intolerantie binnen de dietistenpraktijk.
Allergiediëtisten. (2018). Dieetblad HERINTRODUCTIE LOW-FODMAPDIEET.
Altobelli, E., Del Negro, V., Angeletti, P. M., & Latella, G. (2017). Low-FODMAP Diet Improves Irritable Bowel Syndrome Symptoms: A Meta-Analysis. Nutrients, 9(9). https://doi.org/10.3390/nu9090940
Anupam, R., Amanda, A., Ford, A. C., Anne, H., Matthew, K., Yvonne, M., … Sanders David Surendran. (2018). Clinical Application of Dietary Therapies in Irritable Bowel Syndrome. J Gastrointestin Liver Dis, 27(3), 307–316. https://doi.org/10.15403/jgld.2014.1121.273.avy
Australian Health Government. (n.d.). Australian Food Composition Database. Retrieved from http://www.foodstandards.gov.au/
Bahrami, H. R., Hamedi, S., Salari, R., Noras, M., Medicine, P. T., Medicine, P. T., … Medicine, P. T. (2016). Herbal Medicines for the Management of Irritable Bowel Syndrome: A Systematic Review, (August), 2719–2725.
Bellemans M., & De Maeyer M. (2005). Maten en Gewichten: Handleiding voor een gestandaardiseerde kwantificering van voedingsmiddelen. Hoge Gezondheidsraad.
Borghini, R., Donato, G., Alvaro, D., & Picarelli, A. (2017). New insights in IBS-like disorders : Pandora ’ s box has been opened ; a review, 10(3), 79–89.
Canavan, C., West, J., & Card, T. (2014). Review article: The economic impact of the irritable bowel syndrome. Alimentary Pharmacology and Therapeutics, 40(9), 1023–1034. https://doi.org/10.1111/apt.12938
Catassi, G., Lionetti, E., Gatti, S., & Catassi, C. (2017). The Low FODMAP Diet: Many Question Marks for a Catchy Acronym. Nutrients, 9(3). https://doi.org/10.3390/nu9030292
Catsberg C.M.E., & Kempen-van Dommelen G.J.M. (2008). Levensmiddelenleer (6th ed.). Thieme Meulenhoff.
Chang, L., Lembo, A., & Sultan, S. (2014). American Gastroenterological Association Institute Technical Review on the Pharmacological Management of Irritable Bowel Syndrome. Gastroenterology, 147(5), 1149–1172.e2. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2014.09.002
Christiaens, T., De Loof, G., & Maloteaux, J. (2018). Gecommentarieerd Geneesmiddelenrepertorium 2018 (31st ed.). Thierry Christiaens. Retrieved from www.bcfi.be
Cozma-Petrut, A., Loghin, F., Miere, D., & Dumitrascu, D. L. (2017). Diet in irritable bowel syndrome: What to recommend, not what to forbid to patients! World Journal of Gastroenterology, 5204(5), 3771–3783. https://doi.org/10.3748/wjg.v23.i21.3771
Cuomo, R., Andreozzi, P., Zito, F. P., Passananti, V., De Carlo, G., & Sarnelli, G. (2014). Irritable bowel syndrome and food interaction. World Journal of Gastroenterology, 20(27), 8837–8845. https://doi.org/10.3748/wjg.v20.i27.8837
De Henauw, S., De Preter, V., Matthys, C., Meulemans, A., Vanhauwaert, E., VAn Landeghem, K., & Van Loo, M. (2017). Handboek voeding. Van basisconcepten tot metabolisme. Leuven/Den Haag: Acco.
Deal, A. G. (n.d.). Supplemental Appendix A : The IBS-QOL Questionnaire. Retrieved 3 October 2018, from https://cdr.lib.unc.edu/record/uuid:1741fefa-2f62-4873-b125-5ea221407e2e
Didsbury, W. (1997). The irritable bowel severity scoring system : a simple method of monitoring irritable bowel syndrome and its progress, 395–402.
Dik, V. K., Siersema, P. D., Joseph, A., Hodgkins, P., Smeets, H. M., & van Oijen, M. G. H. (2014). Constipation-related direct medical costs in 16 887 patients newly diagnosed with chronic constipation. European Journal of Gastroenterology & Hepatology, 26(11), 1260–1266. https://doi.org/10.1097/MEG.0000000000000167
Drossman, D. A. (2016). Functional gastrointestinal disorders: History, pathophysiology, clinical features, and Rome IV. Gastroenterology, 150(6), 1262–1279e2. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2016.02.032
Drossman, D. A., Patrick, D. L., Whitehead, W. E., Toner, B. B., Diamant, N. E., Hu, Y., … Bangdiwala, S. I. (2000). Further validation of the IBS-QOL: A disease-specific quality-of-life questionnaire. American Journal of Gastroenterology, 95(4). https://doi.org/10.1016/S0002-9270(00)00733-4
Drossman DA, Corazziari E, Talley NJ, et al. (2000). Rome II. The functional gastrointestinal disorders. diagnosis, patho- physiology and treatment: a multinational consensus. Degnon Associates.
Drossman DA, Richter JE, Talley NJ, et al. (1994). The functional gastrointestinal disorders: diagnosis; pathophysiology and treatment. Degnon Associates.
El-Salhy, M., & Gundersen, D. (2015). Diet in irritable bowel syndrome. Nutrition Journal, 14(1), 36. https://doi.org/10.1186/s12937-015-0022-3
Eswaran, S. (2017). Low FODMAP in 2017: Lessons learned from clinical trials and mechanistic studies. Neurogastroenterology and Motility : The Official Journal of the European Gastrointestinal Motility Society, 29(4). https://doi.org/10.1111/nmo.13055
Fedawa, A., & Rao, S. S. C. (2014). Dietary fructose intolerance, fructan intolerance and FODMAPs. Current Gastroenterology Reports, 16(1), 370. https://doi.org/10.1007/s11894-013-0370-0
Ford, A. C., Bercik, P., Morgan, D. G., Bolino, C., Pintos-Sanchez, M. I., & Moayyedi, P. (2013). Validation of the Rome III criteria for the diagnosis of irritable bowel syndrome in secondary care. Gastroenterology, 145(6), 1262–1270.e1. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2013.08.048
Ford, A. C., Talley, N. J., Spiegel, B. M. R., Foxx-orenstein, A. E., Schiller, L., Quigley, E. M. M., & Moayyedi, P. (n.d.). Effect of fibre, antispasmodics, and peppermint oil in the treatment of irritable bowel syndrome: systematic review and meta-analysis, 1–11. https://doi.org/10.1136/bmj.a2313
Ford Alexander, & Vandvik Per Olav. (2015). Irritable bowel syndrome: dietary interventions, (June 2014), 1–13.
Gibson, P. R. (2017). History of the low FODMAP diet. Journal of Gastroenterology and Hepatology, 32 Suppl 1, 5–7. https://doi.org/10.1111/jgh.13685
Gibson, P. R., & Shepherd, S. J. (2010). Evidence-based dietary management of functional gastrointestinal symptoms : The FODMAP approach, 25, 252–258. https://doi.org/10.1111/j.1440-1746.2009.06149.x
Hill, P., Muir, J. G., & Gibson, P. R. (2017). Controversies and recent developments of the low-FODMAP diet. Gastroenterology and Hepatology, 13(1), 36–45. https://doi.org/10.1097/TIN.0000000000000015
Hoge Gezondheidsraad. (2014). Strategieën om de jodiuminname in België te verhogen Beoordeling en aanbevelingen, (8913).
Hoge Gezondheidsraad. (2016). Hoge Gezondheidsraad. Voedingsaanbevelingen voor België.
Keeffe, M. O., & Lomer, M. C. E. (2017). Who should deliver the low FODMAP diet and what educational methods are optimal : a review, 32, 23–26. https://doi.org/10.1111/jgh.13690
Koloski, N. A., Jones, M., Kalantar, J., Weltman, M., Zaguirre, J., & Talley, N. J. (2012). The brain - Gut pathway in functional gastrointestinal disorders is bidirectional: A 12-year prospective population-based study. Gut, 61(9), 1284–1290. https://doi.org/10.1136/gutjnl-2011-300474
Lacy, B. E., Chey, W. D., & Lembo, A. J. (2015). Clinical Roundtable Monograph: new and emerging treatment options for irritable bowel syndrome, (April).
Lacy, B. E., Mearin, F., Chang, L., Chey, W. D., Lembo, A. J., Simren, M., & Spiller, R. (2016). Bowel disorders. Gastroenterology, 150(6), 1393–1407e5. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2016.02.031
Lacy, B., & Patel, N. (2017). Rome Criteria and a Diagnostic Approach to Irritable Bowel Syndrome. Journal of Clinical Medicine, 6(11), 99. https://doi.org/10.3390/jcm6110099
Lanssens, T., Genetello, M., Gillis, K., Parmentier, A., Van Canneydt, J., & Pauwels, N. (2016). Laag FODMAP dieet.
Lebacq T., & Teppers E. (2014). Voedselconsumptiepeiling 2014. Retrieved from https://fcs.wiv-isp.be/nl/Gedeelde documenten/NEDERLANDS/Rapport 4/5_jodium_NL_finaal.pdf
Lebacq T. (2016). Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Rapport 4. Water en niet-gesuikerde dranken.
Lenhart Adrienne, Ferch Courtney, Shaw Michael, & Chey William. (2018). Use of Dietary Management in Irritable Bowel Syndrome: Results of a Survey of Over 1500 United States Gastroenterologists, 24(3), 437–451.
Lewis, S. J., & Heaton, K. W. (1997). Stool form scale as a useful guide to intestinal transit time. Scandinavian Journal of Gastroenterology, 32(9), 920–924. https://doi.org/10.3109/00365529709011203
Linedale, E. C., & Andrews, J. M. (n.d.). Diagnosis and management of irritabel bowel syndrome : a guide for the generalist, 309–315. https://doi.org/10.5694/mja17.00457
Lovell, R. M., & Ford, A. C. (2012). Global Prevalence of and Risk Factors for Irritable Bowel Syndrome: A Meta-analysis. Clinical Gastroenterology and Hepatology, 10(7), 712–721. https://doi.org/10.1016/j.cgh.2012.02.029
Maag Lever Darm Stichting. (2016). Prikkelbare darm. Retrieved 2 November 2017, from https://www.mlds.nl/chronische-ziekten/pds-prikkelbare-darm-syndroom/
Malfertheiner, P. (2018). STW 5 ( Iberogast ) Therapy in Gastrointestinal Functional Disorders, 5, 25–29. https://doi.org/10.1159/000485410
Manning, A. P., Heaton, K. W., Thompson, W. G., & Morris, A. F. (1978). Towards positive diagnosis of the irritable bowel. British Medical Journal, 2(6138), 653–654. https://doi.org/10.1136/bmj.2.6138.653
Marsh, A., Eslick, E. M., & Eslick, G. D. (2016). Does a diet low in FODMAPs reduce symptoms associated with functional gastrointestinal disorders? A comprehensive systematic review and meta-analysis. European Journal of Nutrition, 55(3), 897–906. https://doi.org/10.1007/s00394-015-0922-1
Mc Gee Harold. (2015). Over eten en koken (13th ed.). Nieuw Amsterdam Uitgevers.
McKenzie, Y. A., Bowyer, R. K., Leach, H., Gulia, P., Horobin, J., O’Sullivan, N. A., … Lomer, M. C. E. (2016). British Dietetic Association systematic review and evidence-based practice guidelines for the dietary management of irritable bowel syndrome in adults (2016 update). Journal of Human Nutrition and Dietetics : The Official Journal of the British Dietetic Association, 29(5), 549–575. https://doi.org/10.1111/jhn.12385
Mullie Patrick. (2015). Evidence-based voedingsleer (1st ed.). Antwerpen- Apeldoorn: Garant.
Mullie Patrick. (2017). Introductie tot epidemiologie en biostatistiek (1st ed.). Antwerpen/Apeldoorn: Garant.
Nanayakkara, W. S., Skidmore, P. M., O’Brien, L., Wilkinson, T. J., & Gearry, R. B. (2016). Efficacy of the low FODMAP diet for treating irritable bowel syndrome: the evidence to date. Clinical and Experimental Gastroenterology, 9, 131–142. https://doi.org/10.2147/CEG.S86798
National Institute for Health and Care Excellence. (2018). Irritable bowel syndrome in adults : diagnosis and management.
NICE. (2008). Irritable bowel syndrome in adults. Nice, (April 2007), http://guidance.nice.org.
Ost C. (2016a). Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Fruit.
Ost C. (2016b). Voedselconsumptiepeiling 2014-2015 - Koolhydraten.
Parmentier Ann, & Mons Jo. (2019). Workshop laag FODMAP dieet. Ingooigem.
Portincasa, P., Bonfrate, L., de Bari, O., Lembo, A., & Ballou, S. (2017). Irritable bowel syndrome and diet. Gastroenterology Report. https://doi.org/10.1093/gastro/gow047
Rao, S. S. C., Yu, S., & Fedewa, A. (2015a). Dietary fibre and FODMAP-restricted diet in the management of constipation and irritable bowel syndrome. Alimentary Pharmacology and Therapeutics. https://doi.org/10.1111/apt.13167
Rao, S. S. C., Yu, S., & Fedewa, A. (2015b). Systematic review: dietary fibre and FODMAP-restricted diet in the management of constipation and irritable bowel syndrome. Alimentary Pharmacology & Therapeutics, 41(12), 1256–1270. https://doi.org/10.1111/apt.13167
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2016). Nederlands Voedingsstoffenbestand.
Rybicka, I. (2018). The Handbook of Minerals on a Gluten-Free Diet. https://doi.org/10.3390/nu10111683
Schmulson, M. J., & Drossman, D. A. (2017). What is new in Rome IV. Journal of Neurogastroenterology and Motility, 23(2), 151–163. https://doi.org/10.5056/jnm16214
Shepherd Sue, & Gibson Peter. (2014). The complete low FODMAP diet. London: Penguin Random House.
Skidmore, P. M. L., Brien, L. O., & Gearry, R. B. (2016). Efficacy of the low FODMAP diet for treating irritable bowel syndrome: the evidence to date, 131–142. https://doi.org/10.2147/CEG.S86798
Surdea-blaga, T., Baban, A., Nedelcu, L., & Dumitrascu, D. L. (2016). Psychological Interventions for Irritable Bowel Syndrome, 25(3), 359–366.
Tack, J. (2018). Oorzaak en mechanismen van klachten in het Prikkelbare Darm Syndroom. Hasselt.
Talley, N. J. (2015). Evolution of the diagnosis of functional gut disorders: Is an objective positive diagnostic approach within reach? Clinical and Translational Gastroenterology, 6(7), e104-3. https://doi.org/10.1038/ctg.2015.29
Teppers E. (n.d.). Voedselconsumptiepeiling 2014-2015. Calcium.
Teppers E. (2016). Nationale Voedselconsumtiepeiling 2014-2015. Ijzer.
Van den Houte et al. (2018). Niet gepubliceerde prevalentiestudie. Resultaten voorgesteld op symposium: Het wetenschappelijk succesverhaal van het laag FODMAP-dieet: Hoe helpt dit uw IBS-patiënt, 26 mei 2018, Jessa ziekenhuis, Hasselt. In Prikkelbare darm syndroom. Belgische prevalentie studie.
Van der Horst HE, De Wit NJ, Quartero AO, Muris JWM, Berger MY, Bijkerk CJ, … Woutersen-Koch H. (2012). NHG-Standaard Prikkelbaredarmsyndroom (PDS) (eerste herziening), 5(5), 2–16.
Vandevijvere, S., Keyzer, W. De, Chapelle, J., Jeanne, D., Mouillet, G., Huybrechts, I., & Hulshof, P. (2010). Estimate of total salt intake in two regions of Belgium through analysis of sodium in 24-h urine samples. European Journal of Clinical Nutrition, 64(11), 1260–1265. https://doi.org/10.1038/ejcn.2010.148
Varjú, P., Farkas, N., Hegyi, P., Garami, A., Szabó, I., Illés, A., … Czimmer, J. (2017). Low fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols (FODMAP) diet improves symptoms in adults suffering from irritable bowel syndrome (IBS) compared to standard IBS diet: A meta-analysis of clinical studies. PLoS ONE, 12(8), 1–15. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0182942
Varney, J., Barrett, J., Scarlata, K., Catsos, P., Gibson, P. R., & Muir, J. G. (2017). FODMAPs : food composition, defining cutoff values and international application, 53–61. https://doi.org/10.1111/jgh.13698
Vickerstaff Janice. (2013). Food allergies and intolerances. (Academy of Nutrition and Dietetics, Ed.) (1st ed.). Chicago: Faulhaber Diana.
Vincenzi, M., Ciondolo, I. Del, Pasquini, E., Gennai, K., & Paolini, B. (2017). Effects of a low FODMAP diet and specific carbohydrate diet on symptoms and nutritional adequacy of patients with irritable bowel syndrome : Preliminary results of a single-blinded randomized trial, 5(2), 120–126. https://doi.org/10.1515/jtim-2017-0004
Vlaams Instituut Gezond Leven. (n.d.). Voedingsdriehoek. Retrieved 11 March 2019, from https://www.gezondleven.be/
Whelan, K., Martin, L. D., Staudacher, H. M., & Lomer, M. C. E. (2018). The low FODMAP diet in the management of irritable bowel syndrome: an evidence-based review of FODMAP restriction, reintroduction and personalisation in clinical practice. Journal of Human Nutrition and Dietetics, 239–255. https://doi.org/10.1111/jhn.12530
Wong, R. K., & Drossman, D. A. (2010). Quality of life measures in irritable bowel syndrome. Expert Review of Gastroenterology & Hepatology, 4(3), 277–284. https://doi.org/10.1586/egh.10.19
Wong Wei Mon. (2016). Restriction of FODMAP in the management of bloating in irritable bowel syndrome. Singapore Medical Journal, 57(9), 476–484. https://doi.org/10.11622/smedj.2016152
