Overleven in de schaduw van Griekse ruïnes.
Maria, een souvenirverkoopster in Santorini, wilde haar verhaal kwijt. “Wij zijn niet zo slecht als ze in Europa denken … Wij doen ons best om te overleven met de middelen die we hebben. Vertel dat maar in Europa!”
CRISISSTORM
Toen Griekenland in 2009 in het oog van de crisisstorm terechtkwam stapelden clichés en veralgemeningen over de ‘Griekse eigenheid’ zich op. Het land werd afgeschilderd als een ‘ongeciviliseerde’ staat waar corruptie, fraude en cliëntelisme de norm waren. Grieken werden geprofileerd als ‘enfants terribles’. De reacties van Europese en internationale instellingen en buitenlandse media werden gezien als een aanval op identiteit en soevereiniteit. Grieken benadrukten het gevoel dat hun identiteit en culturele eigenheid aangevallen werd en voelden vernedering en minachting.
De realiteit van de mensen achter de talloze verhalen kwam echter onvoldoende genuanceerd aan bod. Ik stelde mij vragen bij de beschuldigende en vernederende aanklachten. Hebben ooms en tantes gefraudeerd? Waren neven en nichten corrupt? Handelden vrienden en kennissen hebzuchtig? Het subjectief maar realistisch beeld is dat ze altijd hun best hebben gedaan om te overleven in een maatschappij die hen geen overschot aan kansen bood maar eerder beperkingen oplegde. Mijn ambitie groeide om een antropologische studie hierover te voeren.
HEILIGE GRONDEN
Het belang van sociale media in de (re)constructie van nationale identiteiten is niet te onderschatten. Onderstaande afbeelding circuleert al jaren op sociale media en toont een gebied dat Hellas genoemd wordt, maar in de realiteit nooit als dusdanig bestaan heeft. De getoonde grenzen zijn een fase in de geschiedenis van het Byzantijnse Rijk. Het opschrift "Laten we het internet beladen met deze foto, zodat iedereen rondom ons zijn mond houdt", suggereert dat dit het 'echte' (volledige!) Griekenland is. De kaart toont echter een verbeelde realiteit, wekt collectieve gevoelens op en voedt de constructie van een extreme patriottische identiteit.
De gedachte dat een plaats uitsluitend van ‘ons’ is en niet van een ‘Andere’ is op z’n zachtst uitgedrukt intrigerend. Vanwaar komt een dergelijk gevoel dat intens beleefd wordt en zich kan manifesteren in agressieve acties? Op mijn vraag waarom hij gelooft dat Griekenland alleen voor de Grieken is, antwoordt Kostas met: “Deze heilige gronden zijn van ons. We hebben al te veel Griekse grond weggegeven. Deze grond is gekleurd met bloed, bloed van onze voorouders.”
Het recht op eigen bodem is een aanvaardbare stelling. Het alleenrecht wordt door Kostas beargumenteerd door de redenering dat de ‘heilige’ grond 'gekleurd is met bloed' van mythische voorouders die er hard voor gevochten hebben.
Belichaamde ervaringen en herinneringen hebben een diepgaand effect op hoe wij aan dingen en personen gerelateerd zijn. Identiteiten vinden daarom een sterke basis in hoe wij met alle zintuigen de wereld rondom ons ervaren. Daarom worden identiteiten gevoeld en niet enkel verbeeld. Regelmatig werd mij gevraagd wat ik mij voel, Belg of Griek? Nationale identiteit heeft voor velen duidelijk een affectieve dimensie. Identiteiten zijn dus sterk gelinkt aan belichaamde ervaringen. Emoties en affecties zijn niet altijd aangeboren. Bij collectieve nationale identiteit gaat het om aangeleerde affecten. ‘Zich Griek voelen’ is aangeleerd door actoren en factoren, in het gezin en het milieu daarbuiten. Maar in het extreem rechts milieu ben “je geboren als Griek, je kan het niet worden”. Collectieve identiteit gebaseerd op gedeelde gemeenschappelijkheden als bloed, bodem of taal dragen een affectieve kracht die groepen bindt. In het gesprek met leden van Gouden Dageraad werd mij een pseudo-wetenschappelijke uitleg gegeven over zogenaamde unieke eigenschappen van het Grieks DNA. Dit ‘grenst’ niet meer aan fascisme maar ‘is’ ronduit fascistisch ‘übermensch’ denken. In een poging om te waarschuwen voor dergelijke gedachten werd ik weggelachen als een onwetende leek.
Een populaire uitspraak van Grieken, illustreert een sterk superioriteitsgevoel. “Toen wij Parthenons bouwden, aten de anderen eikels.” Variaties op het tweede deel van de zin, zijn ook “… leefden de anderen nog in grotten”, “…klommen de anderen nog in bomen”.
Het aanbidden van het verleden en de voorouders kennen Grieken met het woord ‘progonolatreia’ en is al heel lang onderwerp van discussie. Het Parthenon is het Grieks nationaal symbool bij uitstek. Visuele architecturale elementen vormen een belangrijk onderdeel in het creëren van een nationaal bewustzijn en ruimtes om mythes en nationale identiteit te kaderen.
Cartoonist Arkas maakte een parodie met: “Een vriend vertelde mij iets heel moois: Toen wij het Parthenon bouwden, aten de anderen eikels! … Ik wist niet dat eikels eetbaar zijn! Ik ga er wat rapen, want ik verrek van de honger!”
Honger heeft altijd een rol gespeeld in elke crisis. In de media maar ook tijdens mijn gesprekken is al meermaals de kritiek geuit dat de mensen honger hebben en de politici alleen maar aan hun eigen buik denken en met minder belangrijke zaken bezig zijn. Met zijn cartoon ridiculiseert Arkas de uitspraak en focust op wat belangrijk is. Wat hij ‘mooi’ vindt aan de uitspraak is dat eikels eetbaar zijn want dat is op dit moment in crisistijd belangrijk.
HISTORICITEITSTRAUMA
In het kielzog van de crisis exploderen patriottische gevoelens in emotionele pleidooien over de ‘grootsheid van de natie’. Ongenuanceerde en absurde standpunten worden breed verspreid, door velen als waarheid geconsumeerd en tegenstanders worden gedemoniseerd. Velen lopen gehuld in antieke klederdracht met helm en schild als een anachronistische hopliet in alle ernst de straat op. Legenden en helden worden gereanimeerd, een mythologisch verleden herleeft intens en emotioneel in het heden.
Bovenstaande affiche illustreert hoe velen “zich erfgenamen voelen van Socrates, Plato, Aristoteles en Alexander de Grote om de miserie van de actuele cultuur, de gebreken van het onderwijs, de historische teloorgang en het nationalisme niet te zien.
De crisis heeft gezorgd voor een spanningsveld tussen verleden en toekomst. Uitspraken en acties duiden op een historiciteitstrauma. Dit is een problematische situatie. Het heden is getroffen door een dramatische gebeurtenis, het toekomstperspectief is verloren en het verleden wordt als referentiepunt gebruikt. De Grieken leven in de schaduw van ruïnes als verbeelde erfgenamen van een glorierijk verleden dat nu ruïneus in de schaduw ligt. Ze overleven ook in het ruïneus landschap dat de economische crisis heeft veroorzaakt.
Bibliografie
Abram, S. & Gisa Weszkalnys. (2011). Introduction: Anthropologies of planning – Temporality, imagination, and ethnography. Focaal-Journal of Global and Historical Anthropology. 61, 3-18. doi: 10.3167/fcl.2011.610101.
Aristoteleio Universiteit Thessaloniki. (2012). Πόρισμα της επιτροπής μέλον διδακτικού και ερευνητικού προσοπικού της γεωπονικής σχολής (Bevindingen van de raad van onderwijzend en onderzoekend personeel van de faculteit landbouw). Algemene Vergadering documentnr. 692/22-6-2012. Opgehaald van https://soshalkidiki.files.wordpress.com/2012/11/geoponiki.pdf
Appadurai, A. (1996). Modernity At Large: Cultural Dimensions of Globalization. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Basu, P. (2004). Route metaphors of ‘roots-tourism’ in the Scottish Highland diaspora. In Coleman, S. & Eade, J. (Eds). Reframing Pilgrimage: Cultures in Motion (pp. 153-177). London: Routledge.
Beckstead, Z. (2010). Liminality in Acculturation and Pilgrimage: When Movement Becomes Meaningful. Culture and Psychology, 16 (3), 383-393. doi:10.1177/1354067x10371142
Berreman, (1972). Behind Many Masks: Ethnography and Impression Management. pp. xvii-lvii plus selected bibliography from Hindus of the Himalayas: Ethnography and Change, 2nd edn. Berkeley: University of California Press.
Benoît-Lévy, G. (1904). La cite-jardin, éd. H. Jouve.
Bouchard, M. (2011). The State of the Study of the State in Anthropology. Reviews in Anthropology. 40 (3), 183-209.
Campbell, J. K. (1964). Honour, Family and Patronage: A study of institutions and moral values in a Greek mountain community. Oxford: Clarendon.
Canosa, A. (2014). The role of travel and mobility in processes of identity formation among the Positanesi. Tourist Studies, 1 (21). doi:10.1177/1468797614532183
Casey, E. (1996). How to get from space to place in a fairly short stretch of time: phenomenological prolegomena. In Steven Feld en Keith H. Basso (Eds.). Senses of Place (pp. 13-52). Santa Fe: School of American Research Press.
Castree, N. (2003). Commodifying what nature? Progress in Human Geography, 27 (3), 273-297.
Chakrabarty, D. (2000). Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference. Princeton: Princeton University Press.
Chalari, A. (2012). The Causal Powers of Social Change: the case of modern Greek society. Paper of the Hellenic Observatory. GreeSE Paper No. 64. London. November 2012.
Charlton, J. (2016). A Geography Of Disability And Its Survival Operations. In Patrick Devlieger, Beatriz Miranda-Galarza, Steven E. Brown & Megan Strickfaden (Eds). Rethinking Disability: World Perspectives in Culture and Society (pp. 59-71). Antwerpen: Garant.
Clifford, J. (1994). Routes: Travel and Translation in the Late Twentieth Century. Cambridge, Massachusetts, London: Harvard University Press.
Clifford, J. (2012). Feeling Historical. Cultural Anthropology, 27 (3), 417-426.
Coleman, S. & Eade, J. (2004). Introduction. In S. Coleman, & J. Eade (Eds.), Reframing Pilgrimage: Cultures in Motion (pp. 1-25). London: Routledge.
Comaroff, J. & Comaroff J. L. (2000) Millenial Capitalism: First Thoughts on a Second Coming. Public Culture, 12(2), 291-343.
Cresswell, T. (2006). On the move: Mobility in the modern Western world. New York: Routledge.
Dalakoglou, D. & Yannis Kallianos. (2014). Infrastructural flows, interruptions and stasis in Athens of the crisis. City. 18(4-5), 526-532. doi: 10.1080/13604813.2014.939473.
Dalakoglou, D. & Georgios Agelopoulos. (2018). Critical Times in Greece: Anthropological Engagements with the Crisis. London, New York: Routledge.
Davis, J. (1989). Michael Herzfeld and Greece. Anthropology Today 5(1), 18-19.
Davies, C. A. (2008). Reflexive Ethnography: A Guide to Researching Selves and Others. New York: Routledge.
De Grauwe, P. (2013). Review of Political Economy of the Euro. Annual Review of Political Science. January 16, 153-170. Opgehaald van http://polisci.annualreviews.org
Dimou, N. (2013). On the Unhappiness of Being Greek.Alresford: Zero Books.
Featherstone, K. (2012). The Making of Modern Greece: Nationalism, Romanticism, and the Uses of the Past. The International History Review. 34(3), 609-610.
Feld, S. & Keith H. Basso. (1996). Senses of Place. Santa Fe: School of American Research Press.
Ferguson, J. (2005). Seeing like an Oil Company: Space, Security and Global Capitalism in South Africa. American Anthropologist, 107(3), 377-382.
Galbraith, J.K. (2016). Welcome to the Poisoned Chalice: The Destruction of Greece and the Future of Europe. New Haven en London: Yale University Press.
Glaser, B. G. (2001). The Grounded Theory Perspective: Conceptualisation Contrasted with Description. Mill Valley: Sociology Press.
Gupta, A. (1995). Blurred Boundaries: The Discourse of Corruption, the Culture of Politics, and the Imagined State. American Ethnologist, 22(2), 375-402.
Hannerz, U. (2003). Being There … and There … and There! Reflections on Multi-Site Ethnography. Ethnography, 4(2), 201-216.
Hart, K. (2012). The roots of the global economic crisis. Anthropology Today. April 2012, 28(2), 1-3.
Herzfeld, M. (1986). Ours Once More: Folklore, Ideology, and the Making of Modern Greece. New York: Pella Publishing Company.
Herzfeld, M. (1995). Hellenism and Occidentalism: The Permutations of Performance in Greek Bourgeois Identity. In James G. Carrier, (Ed.), Occidentalism: Images of the West. (pp. 218-233). Oxford: Oxford University Press.
Herzfeld, M. (1997). Portrait of a Greek Imagination: An Ethnographic Biography of Andreas Nenedakis. Chicago: The University of Chicago Press.
Herzfeld, M. (2002). The Absence Presence: Discourses of Crypto-Colonialism. The South Atlantic Quarterly. 101(4), 899-926.
Herzfeld, M. (2005). Cultural Intimacy: Second Edition: Social Poetics in the Nation-State. New York and London: Routledge.
Herzfeld, M. (2011). Crisis Attack: Impromptu Ethnography in the Greek Maelstrom. Anthropology Today, 27(5), 22-27.
Herzfeld, M. (2013). The European Crisis and Cultural Intimacy. Studies in Ethnicity and Nationalism. 13(3), 491-497.
Herzfeld, M. (2016a). The hypocrisy of European moralism: Greece and the politics of cultural aggression. Part 1. Anthropology Today. 32(1), 10-13.
Herzfeld, M. (2016b). The hypocrisy of European moralism: Greece and the politics of cultural aggression. Part 2. Anthropology Today. 32(2.), 10-13.
Igoe, J. & D. Brockington. (2007). Neoliberal Conservation: A Brief Introduction. Conservation and Society, 5(4), 432-449.
Ingold, T. (2014). That’s enough about ethnography! HAU: Journal of Ethnographic Theory. 4 (1), 383-395.
Jackson, J.L. (2012). Ethnography is, Ethnography ain’t. Cultural Anthropology, 27 (3), 480-497.
Kirtsoglou, E. (2014). Crisis and Democracy - The Democracy in Crisis: Social Anthropological Perspectives on the Fragility of the Social Contract. London: LSE. Opgehaald van http://blogs.lse.ac.uk/greeceatlse/2014/10/29/crisis-and-democracy-the-democracy-in-crisis-social-anthropological-perspectives-on-the-fragility-of-the-social-contract/.
Knight, D. M. (2012). Cultural proximity: Crisis, time and social memory in Central Greece. History and Anthropology. 23(3), 349-374.
Knight, D. M. (2013). The Greek economic crisis as trope. Focaal, 65, 147-159.
Knight, D. M. (2015a). History, Time, and Economic Crisis in Central Greece. Palgrave Macmillan: Hampshire.
Knight, D.M. (2015b). Wit and Greece’s economic crisis: Ironic slogans, food, and antiausterity sentiments. American Ethnologist. 42(2), 230-246.
Knight, D. M. & Charles Stewart. (2016). Ethnographies of Austerity: Temporality, Crisis and Affect in Southern Europe. History and Anthropology. 27(1), 1-18.
Lean, G. L., Staiff, R., & Waterton, E. (2014). Reimagining travel and imagination. In G. L. Lean, R. Staiff, & E. Waterton (Eds.), Travel and Imagination (pp. 9-22). Farnham: Ashgate.
Low, S. (2017). Spatializing Culture: The Ethnography of Space and Place. New York: Routledge.
Manolopoulos, J. (2011). Greece’s Odious Dept: The Looting of the Hellenic Republic by the Euro, the Political Elite and the Investment Community. London: Anthem Press
Marcus, G.E. (2012). The legacies of writing culture and the near future of the ethnographic form: A sketch. Cultural Anthropology, 27 (3), 427-445.
Mauss, M. (2007). Essai sur le don: Forme et raison de l'échange dans les sociétés archaïques. Paris: PUF.
Mazower, M. ed. (2008). Networks of Power in Modern Greece: Essays in Honour of John Campbell. Colombia: University Press.
Mertens, P. (2012). Hoe durven ze? De Euro, de crisis en de grote hold-up. Berchem: Epo.
Monsutti, A. (2007). Migration as a Rite of Passage: Young Afghans Building Masculinity and Adulthood in Iran. Iranian Studies, 40 (2), 167-185. doi:10.1080/00210860701276183
Mouzakis, Y. (2015). Where did the money go? Macropolis. 5 januari 2015. Opgehaald van http://www.macropolis.gr/?i=portal.en.the-agora.2080
Panourgia, N. (2009). Dangerous Citizens. The Greek Left and the Terror of the State. New York: Fordham University Press.
Peluso, N. L. (2012). What’s nature got to do with it? A situated historical perspective on socio-natural commodities. Development and Change, 43(1), 79-104.
Petrakos, K. (2014). Land-grabbing procedures and social resistance in the European continent: The case of Chalkidiki (Greece) movement against gold mining. Leipzig: conference paper. 2-6 September 2014.
Pettifer, J. (2012). The Greeks: The Land and People Since the War. London: Penguin Books.
Pistolas, C. (2017). Het woud voor het goud van Skouriës: Mijnbouw als alibi voor crisisbestrijding, in duel met grassroots bewegingen. Paper ingediend voor het vak Culture, Ecology and Development in de opleiding sociale en culturele antropologie. KU Leuven.
Pistolas, C. (2018). Constructie en perceptie van de concepten ‘thuishoren’, ‘thuis’ en ‘thuisland’ in een proces van de- en reterritorialisering. Paper ingediend voor het vak Anthropology and Travel in de opleiding sociale en culturele antropologie. KU Leuven.
Rigkos, I. (2016). Democracy: A Tale of Sustainability. Socrates, 4 (2), 68-82.
Robben, A. C. G. M. (1995). The Politics of Truth and Emotion Among Victims and Perpetrators of Violence. In Carolyn Nordstrom and Antonius C. G. M. Robben (Eds.). Fieldwork under Fire: Contemporary Studies of Violence and Survival. (pp. 81-103). Berkeley: University of California Press.
Salazar, N. B. (2016). The (Im)Mobility of Merantau as a Sociocultural Practice in Indonesia. In Nataša Gregorič Bon & Jaka Repič (Eds.), Moving places: Relations, Return, and Belonging (pp. 21 - 42). Oxford: Berghahn Books.
Salazar, N. B., & Graburn, N. H. (2014). Introduction. Toward an Anthropology of Tourism Imaginaries. In N. B. Salazar & N. H. Graburn (Eds.), Tourism Imaginaries: Anthropological Approaches (pp. 1-28). New York, Oxford: Berghahn Books.
Schuster, L. (2005). The Continuing Mobility of Migrants in Italy: Shifting between Places and Statuses. Journal of Ethnic and Migration Studies, 31 (4), 757-774. doi:10.1080/13691830500109993
Smith, A. (2006). If I have no money for travel, I have no need: Migration and imagination. European Journal of Cultural Studies, 9 (1), 47 -62. doi: 10.1177/1367549406060807
Strauss, A. en Juliet Corbin. (1990). Basics of Qualitative Research. California, London, New Delhi: Sage.
Taussig, M.T. (2012). Excelente Zona Social. Cultural Anthropology, 27 (3), 498-517.
Tersago, B. (2013). Kleine burgeroorlog in Noord-Griekenland. De Wereld Morgen. 25 februari 2013. Opgehaald van http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2013/02/25/kleine-burgeroorlog-in-noord-griekenland
Tersago, B. (2015). Groeten uit Griekenland. Berchem: EPO.
Theodossopoulos, D. (2015). How to study the crisis anthropologically? Theoretical and methodological puzzles. blogs.lse.ac.uk. Opgehaald van http://blogs.lse.ac.uk/greeceatlse/2015/03/03/how-to-study-the-crisis-anthropologically-theoretical-and-methodological-puzzles/
Tilley, C. (2006). Introduction: Identity, Place, Landscape and Heritage. Journal of Material Culture. 11(1/2), 7-32. doi: 10.1177/1359183506062990.
Triantafyllidou, A., Gropas, Ruby & Kouki, Hara (2013). The Greek Crisis and the European Modernity. Hampshire: Palgrave Macmillan.
Varoufakis, Y. (2013). The Global Minotaur: America, Europe and the Future of the Global Economy. London: Zed Books Ltd.
