“De wetenschappelijke revolutie brak met het geloof,” zo krijgen leerlingen vaak te horen op school. Als gevolg hiervan verzetten gelovige leerlingen zich soms tegen wetenschap. Dit is niet nodig, want het is een verkeerde voorstelling van de geschiedenis. Een belangrijke pionier van de moderne natuurkunde, Isaac Beeckman (1588-1637), schreef namelijk in zijn wetenschappelijke dagboek enkele opvallende religieuze aantekeningen. De visie van deze zeventiende-eeuwse natuurfilosoof biedt boeiende gespreksstof voor de lessen geschiedenis, levensbeschouwing en natuurkunde. Beeckman was overigens zelf ook leerkracht en een schooldirecteur. Het is zelfs zo dat zijn religieuze uitgangspunt beroemde natuurkundigen uit zijn tijd—zoals Pierre Gassendi en René Descartes—inspireerde om zijn fysica over te nemen.
De stelling dat de opkomst van moderne wetenschap een breuk betekende met godsdienst is zelden onderzocht vanuit bronteksten van geleerden uit die tijd. Daarom werden voor deze masterproef de persoonlijke notities uit het dagboek van Isaac Beeckman bestudeerd. Dit onderzoek leidt tot opvallende conclusies. Zijn protestantse geloof blijkt namelijk bevorderlijk te zijn voor zijn wetenschappelijke manier van denken. Een fascinerend besluit is dat de wetenschappelijke revolutie in verband gebracht mag worden met de theologie van de universiteiten. Dit staat haaks op de veronderstelling dat de opkomst van moderne wetenschap een breuk was met het geloof.
In onze taalregio werd in 1588 een invloedrijke natuurkundige geboren die bekend is omdat hij als eerste wiskunde, fysica en natuurfilosofie met elkaar combineerde. Dit wordt vandaag ‘mechanische filosofie’ genoemd. Het is zijn verdienste dat wij vandaag natuurverschijnselen uitleggen door het mechanisme ervan te beschrijven of te tekenen. Zijn invloed op de ontwikkeling van de natuurwetenschappen is daarom immens.
Beeckman tekende atomen om luchtdruk uit te leggen. Dit was uniek in zijn tijd!
Voor een mechanische kijk op de natuur moet je een ‘mechanische filosofie’ hebben die deze manier van denken ondersteunt. Je neemt dan afstand van bovennatuurlijke verklaringen van natuurfenomenen. Bovendien moet je voor moderne wetenschap ervan overtuigd zijn dat de natuur altijd werkt als een logisch mechanisme. Een merkwaardige observatie is dat Beeckmans geloof de weg voor mechanische filosofie opende.
Stel nu dat de natuur een ‘boek’ is. Een boek kan je begrijpen door de zinnen te lezen en ontleden. De zienswijze dat de natuur Gods boek is, was daarom een aanstekelijke metafoor voor mechanische filosofie. Zondags hoorde Beeckman deze metafoor ongetwijfeld in de protestantse kerk. Daarom schreef hij dat God de auteur van de natuur is. Hij geloofde dat mensen als auteurs natuurfenomenen mogen beschrijven en tekenen op papier—Gods boek der natuur beschrijven.
Sterker nog: de beroemde natuurkundige Galileo Galilei—een tijdgenoot van Beeckman—zei dat God het boek der natuur had geschreven in de taal van de wiskunde en de geometrie. Het is niet gek dat dit religieuze idee christelijke fysici zoals Beeckman, Galileo, Kepler en Newton inspireerde om de natuur te beschrijven in de taal van de wiskunde. De zienswijze dat de natuur Gods boek was bleek dus bevorderlijk voor wetenschappelijk denken.
Typisch voor wetenschap is dat je voor natuurfenomenen een eenvoudige, logische verklaring verkiest boven een nodeloos ingewikkelde redenering. Ook Beeckman vond dat je bij het beschrijven van het natuurmechanisme spaarzaam moet omgaan met argumenten. Voor dit spaarzaamheidsprincipe (ook wel ‘Ockhams scheermes’ genoemd) had hij religieuze redenen. Volgens hem maakte God de wereld als een goedwerkend mechanisme zodat het menselijke verstand dit kan begrijpen. De bouw van het heelal toont namelijk aan dat God een ‘zeer wijze architect’ is die de natuur logisch ontwierp. Een mechanische verklaring vond Beeckman daarom beter dan de ingewikkelde filosofische verklaringen die Aristotelische natuurkundigen uit zijn tijd soms gaven aan natuurfenomenen.
Zijn er vandaag nog leerlingen die regen, sneeuw of bliksem uitleggen als Gods voortdurende ingrijpen? Dan kan Beeckman hen een wijze godsdienstige les leren. Het klinkt misschien wat tegenstrijdig, maar deze natuurkundige had religieuze redenen om géén religieuze argumenten in zijn wetenschap te gebruiken. Hij stelt zijn gelovige lezers namelijk gerust dat ze erop mogen vertrouwen dat de natuur altijd een goedwerkend mechanisme blijft omdat God dit garandeert. Dit onderscheid tussen de Schepper enerzijds en de mechanische werking van de natuur anderzijds was belangrijk voor de opkomst van natuurwetenschap. Beeckman toont aan leerlingen dat je gerust natuurfenomenen wetenschappelijk kan verklaren zonder je levensbeschouwing te moeten opgeven.
Beeckman had nog een andere religieuze reden om te weigeren religieuze argumenten in wetenschap te gebruiken. Hij geloofde namelijk dat mensen de wil van God niet kunnen kennen en er daarom geen beroep op kunnen doen. Deze visie op God stimuleerde zijn nieuwe wetenschappelijke methode: aangezien mensen de wil van God niet kunnen kennen, zijn ze aangewezen op onderzoek van de natuur door gebruik te maken van wiskunde, logica, observatie en experimenten. God kon immers zijn schepping maken zoals Hij wilde, waardoor we dus ‘gewoon’ moeten kijken hoe Hij de natuur ontwierp. Dit maakt religieuze argumenten in wetenschap overbodig, zo vond Beeckman.
Dit onderscheid tussen Gods almacht en de mechanische werking van de natuur wordt zichtbaar in Beeckmans visie op de werking van atomen en planeten: God is de eerste beweger die de werking van de atomen en de planeten in gang zette, maar het universum blijft vanzelf werken omdat God dit mechanisme vrijheid van handelen gaf. Beeckmans religieuze uitgangspunt zorgde ervoor dat beroemde, gelovige natuurfilosofen uit zijn tijd zijn atoomtheorie en mechanische filosofie van hem wilden overnemen. De filosofie beschrijft het mechanisme van de natuur, zo legt Beeckman uit, terwijl de theologie dit mechanisme omschrijft als een wonder van God.
Beeckmans religieuze notities bieden interessant lesmateriaal om de levensbeschouwelijke dialoog over geloof en wetenschap aan te gaan met leerlingen. Dit betekent dat zowel de lessen levensbeschouwing, geschiedenis als natuurkunde kunnen verwijzen naar Beeckman als een natuurkundige voor wie het geloof geen obstakel was voor wetenschap. Integendeel! Zowel gelovige als niet-gelovige jongeren ontdekken zo dat een pionier van de moderne natuurkunde zich door levensbeschouwing liet inspireren om aan wetenschap te doen.
Adamson, Peter. Atomism: Democritus and Leucippus. Online Audio Lectures. Vol. 9. 51 vols. History of Philosophy Without Any Gaps. King’s College, London, 2011. Accessed October 11, 2018. https://historyofphilosophy.net/democritus-and-leucippus.
———. Full of Potential: Thirteenth Century Physics. Online Audio Lectures. Vol. 226. 313 vols. History of Philosophy Without Any Gaps. King’s College, London, 2015. Accessed September 26, 2018. https://historyofphilosophy.net/thirteenth-century-physics.
Aquinas, Thomas. Basic Writings of St. Thomas Aquinas. Edited by Anton C. Pegis. Vol. 2. Indianapolis, Cambridge: Hackett Publishing Company, 1997.
Arthur, Richard. “Beeckman, Descartes and the Force of Motion.” Journal of the History of Philosophy 45, no. 1 (January 2007): 1–28.
———. “Beeckman, Descartes and the Force of Motion.” Journal of the History of Philosophy 45, no. 1 (January 17, 2007): 1–28.
Asselt, Willem J. “Scholasticism in the Time of Early Orthodoxy (ca. 1560-1620).” In Introduction to Reformed Scholasticism, edited by Willem J. van Asselt, Pieter L. Rouwendal, Theo Pleizier, and Maarten Wisse, translated by Albert Gootjes. Grand Rapids, MI: Reformation Heritage Books, 2011.
———. “Voetius, Gisbertus.” Edited by George Harinck, Wim Berkelaar, Albert de Vos, and Winkeler. Christelijke Encyclopedie. Kampen: Kok, 2005.
Asselt, Willem J., and Pieter L. Rouwendal. “Distinguishing and Teaching: Constructing a Theological Argument in Reformed Scholasticism.” In Introduction to Reformed Scholasticism, edited by Willem J. van Asselt, Pieter L. Rouwendal, Theo Pleizier, and Maarten Wisse, translated by Albert Gootjes, 26–44. Grand Rapids, MI: Reformation Heritage Books, 2011.
Asselt, Willem J. van, J. Martin Bac, and Roelf T. te Velde, eds. Reformed Thought on Freedom: The Concept of Free Choice in the History of Early-Modern Reformed Theology. Grand Rapids: Baker Academic, 2010.
Beck, Andreas. Gisbertus Voetius (1589-1676): Sein Theologieverständnis und seine Gotteslehre. Utrecht: Universiteit Utrecht, 2007.
———. “God, Creation, and Providence in Post-Reformation Reformed Theology.” In The Oxford Handbook of Early Modern Theology, 1600-1800, edited by Ulrich L Lehner and A. Richard Muller, 195–227. Oxford: Oxford University Press, 2016.
———. “Reformed Confessions and Scholasticism. Diversity and Harmony.” Perichoresis 14, no. 3 (2016): 17–43.
Beeckman, Isaac. Journal Tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Edited by Cornelis de Waard. 4 vols. La Haye: Martinus Nijhoff; KNAW, 1939.
Beeke, J. R., W. J. op ’t Hof, and A. P. Meeuse. Reformatorische spiritualiteit: een praktische studie naar de gereformeerde spirituele erfenis. Edited by J. R. Beeke. Kampen: De Groot Goudriaan, 2009.
Belt, Hendrik van den. “Sola Scriptura: An Inadequate Slogan for the Authority of Scripture.” Calvin Theological Journal 51, no. 2 (November 2016): 204–226.
Berkel, Klaas van. Citaten uit het boek der natuur: opstellen over nederlandse wetenschapsgeschiedenis. Amsterdam: Bert Bakker, 1998.
———. Isaac Beeckman (1588-1637) en de mechanisering van het wereldbeeld. Amsterdam: Rodopi, 1983.
———. Isaac Beeckman on Matter and Motion: Mechanical Philosophy in the Making. Translated by Maarten Ultee and Linda Schneider. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2013.
Bunge, Wiep van, Henri Krop, Bart Leeuwenburgh, and Han Van Ruler, eds. The Dictionary of Seventeenth and Eighteenth-Century Dutch Philosophers. Bristol, England: Thoemmes Press, 2003.
Buzon, Frédéric de. “Beeckman, Descartes and Physico-Mathematics.” In The Mechanization of Natural Philosophy, edited by Sophie Roux and Garber Daniel, 143–158. Boston Studies in the Philosophy of Science 282. New Jersey, Grenoble: Springer Science & Business Media, 2013.
Canone, Eugenio. “Il Catalogus librorum di Isaac Beeckmann.” In Nouvelles de la République des Lettres 1991, 1:131–138, 1992.
Caputo, John D. Philosophy and Theology. Nashville, Tenn.: Abingdon, 2007.
Cohen, H. Floris. How Modern Science Came into the World: Four Civilizations, One 17th-Century Breakthrough. Amsterdam University Press, 2010.
Conti, Alessandro D. “Divine Ideas and Exemplar Causality in Auriol.” Vivarium 38, no. 1 (March 2000): 99–116.
Cottingham, John, ed. The Cambridge Companion to Descartes. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
Cross, F. L., and Elizabeth A. Livingstone, eds. The Oxford Dictionary of the Christian Church. Oxford, New York: Oxford University Press, 2005.
Descartes, René. “Descartes to Beeckman (October 17, 1630).” In The Philosophical Writings of Descartes: The Correspondence, translated by John Cottingham, Robert Stoothoff, Dugald Murdoch, and Anthony Kenny. Vol. 3. 1st ed. Cambridge: Cambridge University Press., 1997.
Dijksterhuis, E.J. De mechanisering van het wereldbeeld. 7th ed. Amsterdam: Meulenhoff, 1996.
Dutton, Blake D. “Physics and Metaphysics in Descartes and Galileo.” Journal of the History of Philosophy 37, no. 1 (January 1999): 49–71.
Encyclopædia Britannica: Noet Edition. Chicago, IL: Encyclopædia Britannica, 2016.
Garber, Daniel. “Descartes, The Aristotelians, and The Revolution That Did Not Happen In 1637.” The Monist 71, no. 4 (1988): 471–486.
Gingerich, Jonathan. “A Study of the Necessity of the Unmoved Mover in Aristotle’s Metaphysics.” Eudaimonia : the Georgetown Philosophical Review; Washington 3, no. 1 (Spring 2006): 86–91.
Gomarus, Franciscus. “Theological Disputation on Free Choice.” In Reformed Thought on Freedom: The Concept of Free Choice in the History of Early-Modern Reformed Theology, edited by Willem J. Asselt, Roelf T. te Velde, and J. Martin Bac, translated by Willem J. van Asselt. Grand Rapids: Baker Academic, 2010.
Grant, Edward. “Jean Buridan and Nicole Oresme on Natural Knowledge.” Vivarium 31, no. 1 (May 1993): 84–105.
Gunton, Colin E. The Cambridge Companion to Christian Doctrine. Cambridge University Press, 1997.
Hannam, James. “Lost Pioneers of Science.” History Today 60, no. 1 (January 2010): 5–6.
———. The Genesis of Science: How the Christian Middle Ages Launched the Scientific Revolution. Washington, D.C.: Regnery Publishing, 2011.
Harari, Yuval Noah. Sapiens: een kleine geschiedenis van de mensheid. Translated by Inge Pieters. Amsterdam: Uitgeverij Thomas Rap, 2014.
Harrison, Peter. “The Bible and the Emergence of Modern Science.” Science & Christian Belief 18, no. 2 (October 2006): 115–132.
Heltzel, Peter. “Interpreting the Book of Nature in the Protestant Tradition.” The Journal of Faith and Science Exchange 4 (2000): 223–239.
Hodgson, P. E. Theology and Modern Physics. Ashgate science and religion series. Aldershot, Hants, England ; Burlington, VT: Ashgate Pub, 2005.
Hof, W.J. op ’t. Willem Teellinck: de vader van de Nadere Reformatie. Kampen: De Groot Goudriaan, 2007.
Howell, Kenneth J. God’s Two Books: Copernican Cosmology and Biblical Interpretation in Early Modern Science. Notre Dame, Ind: Univ. of Notre Dame Press, 2002.
Instituut voor Nederlandse Lexicologie. “Historische Woordenboeken op Internet.” Geïntegreerde Taalbank. Instituut voor de Nederlandse Taal. Last modified 2010. Accessed November 25, 2017. http://gtb.ivdnt.org/.
Jaeger, Lydia. What the Heavens Declare: Science in the Light of Creation. Eugene, Or: Cascade Books, 2012.
Kenny, Anthony. Ancient Philosophy. A new history of Western philosophy 1. Oxford: Oxford University Press, 2006.
———. Medieval Philosophy. Vol. 2. 4 vols. Oxford; New York: Clarendon Press ; Oxford University Press, 2005.
Kepler, Johannes. The Harmonies of the World. Translated by Charles Glenn Wallis. BiblioBazaar, 2008.
Kubbinga, H. H. “The First ‘Molecular” Theory (1620): Isaac Beeckman (1588–1637).” Journal of Molecular Structure: THEOCHEM 181, no. 3–4 (December 15, 1988): 205–218.
Kubbinga, Henk. De molecularisering van het wereldbeeld. Uitgeverij Verloren, 2003.
Lewis, Neil. “Space and Time.” In The Cambridge Companion to Duns Scotus, edited by Thomas Williams. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
Lindberg, David C. The Beginnings of Western Science: The European Scientific Tradition in Philosophical, Religious, and Institutional Context, Prehistory to A.D. 1450. Chicago, London: The University of Chicago Press, 2007.
Lohr, C.H. “The Medieval Interpretation of Aristotle.” In The Cambridge History of Later Medieval Philosophy: From the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholasticism, 1100-1600, edited by Norman Kretzmann, Anthony Kenny, and Jan Pinborg. Cambridge; New York: Cambridge University Press, 1982.
Menge, Angus J L. “Interpreting the Book of Nature.” Perspectives on Science and Christian Faith 55, no. 2 (June 2003): 88–98.
Muller, Richard A. Divine Will and Human Choice: Freedom, Contingency, and Necessity in Early Modern Reformed Thought. Grand Rapids, MI: Baker Academic, 2017.
Nederlands Koninklijk Meteorologisch Instituut. “KNMI - 400 Jaar Weerkundige Metingen.” Accessed February 27, 2019. https://www.knmi.nl/kennis-en-datacentrum/uitleg/400-jaar-weerkundige-m….
Normore, Calvin G. “Duns Scotus’s Modal Theory.” In The Cambridge Companion to Duns Scotus, edited by Thomas Williams, 408. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
Owens, Joseph. “Aristotle and Aquinas.” In Aquinas, edited by Norman Kretzmann and Eleonore Stump. The Cambridge Companion. Cambridge; New York, NY, USA: Cambridge University Press, 1993.
Pearcey, Nancy, and Charles B. Thaxton. The Soul of Science: Christian Faith and Natural Philosophy. Turning Point Christian Worldview Serie. Wheaton, Ill: Crossway Books, 1994.
Quarantotto, Diana, ed. Aristotle’s Physics, Book I: A Systematic Exploration. Cambridge, U.K.; New York: Cambridge University Press, 2018.
Reijer R. Hooykaas. Religion and the Rise of Modern Science. 2nd ed. Vancouver, B.C. Canada: Scottish Academic Press, 2000.
Rijk, Lambertus Marie de. Middeleeuwse Wijsbegeerte: Traditie En Vernieuwing. 2nd ed. Assen: Van Gorcum, 1981.
———. “The Origins of the Theory of the Properties of Terms.” In The Cambridge History of Later Medieval Philosophy: From the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholasticism, 1100-1600, edited by Norman Kretzmann, Anthony Kenny, and Jan Pinborg. Cambridge; New York: Cambridge University Press, 1982.
Rouwendal, Pieter L. “The Method of the Schools: Medieval Scholasticism.” In Introduction to Reformed Scholasticism, edited by Willem J. van Asselt, Pieter L. Rouwendal, Theo Pleizier, and Maarten Wisse, translated by Albert Gootjes, 56–72. Grand Rapids, MI: Reformation Heritage Books, 2011.
Sinnema, Donald, and Henk van den Belt. “The Synopsis Purioris Theologiae (1625) as a Disputation Cycle.” Church History & Religious Culture 92, no. 4 (December 2012): 505–537.
Sober, Elliott. Ockham’s Razors: A User’s Manual. Cambridge: Cambridge University Press, 2015.
Spade, Paul Vincent. The Cambridge Companion to Ockham. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
Špelda, Daniel. “The Importance of the Church Fathers for Early Modern Astronomy.” Science & Christian Belief 26, no. 1 (April 2014): 25–51.
Stanford University. “The Life of Richard Rufus.” The Richard Rufus of Cornwall Project. Last modified 2018. Accessed December 26, 2018. http://rrp.stanford.edu/life.shtml.
Stewart, David. “Aristotle’s Doctrine of the Unmoved Mover.” Thomist : a Speculative Quarterly Review; Washington, etc. 37, no. 3 (July 1, 1973): 522–547.
Tanzella-Nitti, Giuseppe. “The Two Books Prior to the Scientific Revolution.” Perspectives on Science and Christian Faith 57, no. 3 (September 2005): 235–248.
Torrance, Thomas F. Theological and Natural Science. Eugene, Ore.: Wipf & Stock Publishers, 2002.
Universiteit Leiden. “Gomarus, Franciscus.” Leidse hoogleraren vanaf 1575. Accessed August 16, 2018. https://hoogleraren.leidenuniv.nl/id/919.
Van den Brink, Gijsbert. Oriëntatie in de filosofie. Zoetermeer: Boekencentrum, 2002.
Velde, Dolf te, Rein Ferwerda, Willem J. van Asselt, William den Boer, and Riemer A. Faber, eds. Synopsis Purioris Theologiae Synopsis of a Purer Theology Latin Text and English Translation Volume 1 / Disputations 1-23. Translated by Riemer A. Faber. Studies in Medieval and Reformation Traditions. Leiden: Brill, 2014.
Vermij, Rienk. The Calvinist Copernicans: The Reception of the New Astronomy in the Dutch Republic, 1575-1750. History of Science and Scholarship in the Netherlands. Amsterdam: Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, 2002.
Vos, A., H. Veldhuis, A.H. Looman-Graaskamp, E Dekker, and N.W. Den Bok. “Inleiding: Lectura I, 39.” In Contingentie en vrijheid: Lectura I, 39. Zoetermeer, Netherlands: Meinema, 1992.
Vos, Antoon. “Isaac Beeckman: zijn weg naar de wetenschappelijke revolutie.” Leuven: Evangelische Theologische Faculteit, 2017.
———. Johannes Duns Scotus. Kerkhistorische monografieën. Leiden: Uitgeverij J.J. Groen En Zoon, 1994.
———. Kennis en noodzakelijkheid: een kritische analyse van het absolute evidentialisme in wijsbegeerte en theologie. Dissertationes Neerlandica 5. Kampen: Kok, 1981.
———. “Logical Necessity: Necessity of the Consequence and Necessity of the Consequent.” 1–4. Leuven: Evangelical Theological Faculty, 2018.
———. “Scholasticism and Reformation.” In Reformation and Scholasticism. An Ecumenical Enterprise, by Willem J. van Asselt and Eef Dekker, 99–119. Grand Rapids, 2001.
———. “The Systematic Place of Reformed Scholasticism: Reflections Concerning the Reception of Calvin’s Thought.” Church History & Religious Culture 91, no. 1/2 (April 2011): 29–41.
———. The theology of John Duns Scotus. Studies in Reformed Theology. Leiden: Brill, 2018.
Zuidervaart, Huib. “Isaac Beeckman on Matter and Motion: Mechanical Philosophy in the Making (Book Review).” Renaissance Quarterly 68, no. 1 (Spring 2015): 270–271.
“Catalogus librorum di Isaac Beeckman.” Dordrecht, July 14, 1637. Biblioteca Angelica, Roma. http://picus.unica.it/index.php?page=Filosofo&id=172&lang=en.