Erasmus avant la lettre
Een jaar naar een buitenlandse bestemming om je studie bij te spijkeren. Wie wil dat nou niet? In het midden van de 19de eeuw reisden studenten ook door Europa, weliswaar niet onder het Europese programma en zeker niet voor de feestverhalen die vandaag de ronde gaan. Kunsthistorica Fien Messens (KU Leuven) onderzocht aan de hand van overgeleverde correspondentie hoe negen Brusselse schildersleerlingen uit het atelier van de Belgische neoclassicistische kunstschilder François-Joseph Navez (1787 - 1869) zich een weg door Italië baanden, de schildersspullen in een ransel op de rug, om zich aan het oeuvre van hun voorgangers te laven en zo hun eigen carrière van de grond te krijgen.
Brieven i.p.v. whatsappjes
Meer dan 1000 brieven, geadresseerd aan kunstschilder François-Joseph Navez, worden bewaard in het manuscriptenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek van België (KBR). Zo’n dertig ervan werden geschreven door leerlingen van deze negentiende-eeuwse schilder, tijdens hun studiereis naar Italië, het mekka van de renaissancekunst. De bekendste van hen was Jean-François Portaels, die later beroemdheid zou verwerven als oriëntalistisch schilder.
Anders dan vandaag, nu alle wel en wee van Erasmusstudenten in real life is te volgen via sociale media of overschatte blogs van Erasmusvertier, en studenten contact houden via Whatsapp, gaven zij handgeschreven brieven met de postkoets mee naar huis. In de eerste helft van de negentiende eeuw was de nood aan communicatie met het thuisfront even voelbaar als vandaag, leert de masterproef van Fien Messens, die de brieven van deze Erasmusleerlingen- avant la lettre transcribeerde. Enthousiasme moest gedeeld worden, maar ook falen, heimwee en ziektes (en in het geval van een van de schildersleerlingen helaas ook diens dood). Via de brieven van de leerlingen, die vaak meerdere kantjes besloegen, werd het thuisfront inclusief hun leermeester Navez op de hoogte gehouden van hun belevenissen in het buitenland, die verliepen met vallen en opstaan.
Tocht
Een reis naar Italië mag romantisch hebben geleken, uit de brieven komt een ander beeld naar voren. Op economisch vlak moesten de schildersleerlingen middelen zien te vinden om hun reis en hun verblijf te bekostigen. Sommigen hadden de luxe terug te kunnen vallen op een studiebeurs of op de financiering die was verbonden aan het winnen van de Romeprijs – een gerenommeerde schilderswedstrijd in het toen nog jonge België.
Uit de brieven komt op haast filmische wijze naar voren hoe de negentiende-eeuwse schildersleerling zich te voet, per postkoets en per stoomboot een weg moest banen tot in Italië, welke lichamelijke ongemakken hij (in die tijd was de studiereis naar Italië slechts bij hoge uitzondering ook voor vrouwen weggelegd) onderweg moest verdragen, van pijnlijke voeten en schouders tot een gebrek aan comfort door de koude en de warmte. Onderdak moest worden geregeld, visaproblemen moesten worden rechtgetrokken, schildersmodellen gevonden en ateliers gehuurd. Aanvragen om renaissancistische meesterwerken te mogen kopiëren in de Uffizi en Palazzo Pitti van Florence, die andere kunststad op de weg naar Rome, moesten worden ingediend.
Eenmaal in Rome was de warmte die de stad ‘s zomers in haar greep hield, een andere horde die de leerlingen moesten nemen. Ze deed hen geregeld vluchten naar het koelere platteland. Niettemin werd een van de schildersleerlingen zwaar ziek, leert het onderzoek, en overleefde hij zijn Italiëreis door herhaalde koortsaanvallen niet. Vermoedelijk had hij malaria opgelopen – de ziekte kwam in de negentiende eeuw nog in Italië voor.
Taalbarriëre?
De hoge pieken van de Alpen moeten vandaag gelukkig niet meer te voet omzeild worden voor wie ‘op Erasmus’ gaat. Ziektes kunnen door de vooruitgang van de geneeskunde snel genezen worden. Maar er waren in de negentiende eeuw ook gelijkenissen met vandaag, die studenten hielpen om hun ‘Erasmusdroom’ werkelijkheid te maken. Zo was er net als vandaag een ‘lingua franca’ waarmee je in heel Europa terechtkon, al was dat toen niet het Engels. De Franse taal was in de 19de eeuw wijdverspreid, zelfs tot in Rome, wat het leven voor het groepje Franstalige schildersleerlingen van François-Joseph Navez behoorlijk veraangenaamde.
Via het Romeinse netwerk van hun leermeester konden ze zich aansluiten bij een troepje kunstenaars dat zich in Rome had gesetteld, leren de brieven. Zo werd hun een prefab-netwerk voorgeschoteld dat hen ter plekke wegwijs maakte. De Duitsers, die in Rome nochtans een uitgebreide kunstkring hadden opgezet, werden genegeerd en de negen schildersleerlingen traden, afgaand op de correspondentie, haast automatisch toe tot een vrij elitair Franssprekend clubje met zowel Belgen als Fransen. Op avondlijke samenkomsten deelden ze hun kennis en romantische idealen.
Rafaël in een nieuw jasje
Vandaag duurt een Erasmusverblijf doorgaans niet veel langer dan een semester. In de negentiende eeuw, toen Ryanair nog niet heen en weer vloog, gingen studenten voor zo’n korte periode niet van huis. De correspondentie leert dat schildersleerlingen minimaal een jaar en vaak vele jaren lang in Italië verbleven. Studenten met ‘kortverblijf’ spendeerden hun beperkte tijd enkel aan het zich laten inspireren door Italiaanse meesters; een uurtje wandelen vanaf hun huurkamer in Rome bracht hen al bij het Vaticaan waar de werken van Rafaël en Michelangelo hun weke knieën gaven.
Studenten die langer bleven, kregen de kans om ter plaatse werken te creeëren. Die werden, alweer met de postkoets, naar Brussel gestuurd om daar geëxposeerd en eventueel verkocht te worden – dat bracht geld in het laatje om het studieverblijf in Rome nog wat te verlengen.
Het tijdsgewricht waarin de schildersleerlingen reisden, was woelig. België was piepjong, en in Italië was het oorlog. De leerlingen moesten voorzichtig tewerkgaan, om niemand van de strijdende partijen voor het hoofd te stoten. Ook moesten ze schipperen tussen de Romeinse artistieke invloeden en de Brusselse smaak. De in Rome geliefde historietaferelen, die ook de leerlingen aanspraken, konden in Brussel niet wedijveren met de Belgische voorkeur voor genretaferelen en portretten. De leerlingen moesten voorzichtig navigeren tussen de Romeinse en de Brusselse smaakvoorkeuren, want hun meester Navez promootte via de schilderijen die zijn leerlingen vanuit Italië voor het jaarlijkse salon van Brussel indienden, “zijn” artistieke school en “zijn” Brusselse Academie voor Schone Kunsten. Net zoals je vandaag bepaalde regels van je moederuniversiteit/hogeschool moet volgen, wanneer je op Erasmus gaat.
Bibliografie
Bronnen
onuitgegeven bronnen
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/129: Jean-Baptiste De Landtsheer (Rome 27/10/1827), fol. 232r-232v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/356: Jean-Baptiste Van Eycken (Florence 9/08/1838), fol. 601r-601v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/269: Jules Storms (Florence 9/08/1838), fol. 485r-486r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/197: Albert Pierre Roberti (Florence 9/08/1838), fol. 360r-360v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/198: Albert Pierre Roberti (Rome 15/12/1838), fol. 361r-361v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/358: Jean-Baptiste Van Eycken en Jules Storms (Rome 15/12/1838), fol. 20r-21r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/359: Jean-Baptiste Van Eycken (Rome 11/02/1839), fol. 646r-647r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/270: Jacques Sturm (Rome 2/01/1843), fol. 487r-488r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/272: Jacques Sturm (Rome 16/07/1843), fol. 490r-491v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/178: Jean Portaels en Alexandre Nestor Nicolas Robert (Subiaco 22/09/1843), fol. 324r-324v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/179: Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 12/10/1843), fol. 326r-327v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/177: Jean Portaels (Rome 13/10/1843), fol. 322r-323v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/180: Jean Portaels en Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 23/12/1843), fol. 328r-329v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/181: Jean Portaels en Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 10/01/1844), fol. 330r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/182: Jean Portaels en Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 25/02/1844), fol. 331r-331v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/183: Jean Portaels en Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 4/03/1844), fol. 333r-334v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/184: Jean Portaels en Alexandre Nestor Nicolas Robert (Venetië 10/07/1844), fol. 335r-334r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/185: Jean Portaels en Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 20/12/1844), fol. 337r-338r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/186: Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 13/06/1845), fol. 339r-240r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/187: Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 24/10/1845), fol. 341r-242r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/188: Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome [29]/12/1845), fol. 343r-344r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/189: Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 20/05/1846), fol. 345r-345v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/190: Alexandre Nestor Nicolas Robert (Rome 2/05/1848), fol. 347r-348v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/20: Charles Coumont (Rome 22/12/1845).
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/250: Joseph Stallaert (Rome 7/05/1848), fol. 454r-455v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/251: Joseph Stallaert (Rome 9/06/1848), fol. 456r-457r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/252: Joseph Stallaert (Rome 12/07/1848), fol. 458r-459r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/253: Joseph Stallaert (Rome x/09/1848), fol. 460r-460v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/255: Joseph Stallaert (Rome 21/12/1848), fol. 464r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/21: Charles Coumont (Rome 22/12/1848), fol. 35r-35v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/254: Joseph Stallaert (Rome 26/12/1848), fol. 462r – 463r.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijke Bibliotheek, Ms. II 70/1/256: Joseph Stallaert (Rome 31/06/1851), fol. 466r – 467v.
Brussel, Handschriftenkabinet Koninklijk Bibliotheek, Ms. II 70/5/449: Jean-Baptiste Picard (25/06/1813), fol. 449r.
Werken
Artikels
Bordes, Philippe. “Jacques-Louis David et ses élèves: les stratégies de l’atelier.” Perspective.
Actualité en histoire de l’art, 1 (2014): 99-112.
Burollet, Thérèse. "François-Joseph Navez et ses élèves," L'Information d'Histoire de l'art 16, 1, (1971): 116-121.
Coekelberghs, Denis. “Le voyage en Italie du peintre Albert Roberti en 1838-1839.” Bulletin de l’institut Historique Belge de Rome (1968): 513-554.
Dafforne, James. “Modern painters of Belgium. Jean Portaels.” The Art Journal 5, 28 (1866): 133-135.
De Maeyer, Jan. “De Sint-Lucasscholen en de neogotiek, 1862-1914.” Kadoc Studies 5. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 1988.
D’Hondt, Pieter. “Jan Frans Portaels.” In Dietsche Warande 2, 8 150-161. Gent: A. Schiffer, 1895.
Hurley, Cecilia. “L'atelier des frères Robert à Rome (1829) par Aurèle Robert.” Kunst + Architektur in der Schweiz = Art + architecture en Suisse = Arte + architettura in Svizzera, 53 (2002): 58-61.
Hymans, Henri. “Notice sur Alexandre Robert, Membre de L’Académie.” Annuaire de l'Académie Royale des sciences, des lettres et des Beaux-Arts de Belgique (1895), 311.
Joseph Stallaert, “Notice Sur Théodore-Joseph Canneel, Correspondant De L'académie.” Annuaire de l'Académie Royale des sciences, des lettres et des Beaux-Arts de Belgique (1894), 301-313.
Langendijk, Eugène. “Louis Royer en de eerste Groote Prijs voor de Beeldhouwkunst in Nederland.” Bulletin van het Rijksmuseum 39, 1 (1991): 120-131.
Ledbury, Mark. “Unpublished Letters to Jacques-Louis David from His Pupils in Italy.” The Burlington Magazine 142, 1166 (2000): 296-300.
Quetelet. “Notice sur Jean-Baptiste Van Eycken, peintre d’histoire et membre de l’Académie.” In Annuaire de l’Académie royale de Belgique, (1854), 442.
Rooryck, Guy. “De verloren zegen van een lingua franca: het Frans aan de vooravond van de negentiende eeuw.” De Negentiende Eeuw 37, 3 (2013), 184-200.
S.C. Hall, “François- Joseph Navez,” The Art journal, 1 (1870): 53.
Van Driessche, Wim. “Gent kleurt oranje. Hofschilder Joseph Paelinck.” Van Mensen en Dingen: tijdschrift voor volkscultuur in Vlaanderen 13, 4 (2015): 45-60.
Van Kalck, Michèle. “Het museum en de laatste Jaren van gemeentelijke voogdijschap.” De Koninlijke Musea voor Schone Kunsten van België. Twee eeuwen geschiedenis 1 (2003), 101- 110.
Van Santvoort, Linda. “De Kunst Een Kunstenaar Te Zijn. De 19de-eeuwse Kunstenaarsateliers in Brussel.” Erfgoed Brussel 26-27 (2018): 6-25.
Van Santvoort, Linda. “Twee grootmeesters van de 19de-eeuwse schilderkunst. François- Joseph Navez en Jean-François Portaels in één graf op het kerkhof van Laken.” Epitaaf. Vereniging voor funeraire archeologie 9, 29 (1995): 2-4.
Van Santvoort, Linda. “Een kwetsbaar patrimonium. Lotgevallen van de Brusselse atelierwoningen.” Erfgoed Brussel 26-27 (2018): 26-35.
Van Santvoort, Linda. “Een Architectuurtypologische Benadering of Een Andere Kijk Op Het Kunstenaarsatelier.” Mythen Van Het Atelier : Werkplaats En Schilderspraktijk Van De Negentiende-eeuwse Nederlandse Kunstenaar (2010): 169-187.
Vollmer, Hans. “François-Joseph Navez.” Monatshefte für Kunstwissenschaft 6, 11 (1913): 431-436.
Waller, Susan. “Rodin and the modèle italien.” Sculpture Journal 27, 1 (2018): 75-88.
Boeken
Adams, Sarah, Thomas von der Dunk en Elwin Hofman. De Zuidelijke Nederlanden in revolutie. Jaarboek De Achttiende Eeuw 1. Hilversum: Verloren b.v, 2017.
Altena, Marga. “Muzen aan het werk: vrouwenlevens in de kunsten.” Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 23. Amsterdam: Aksant, 2003.
Alvin, Louis. Fr. J. Navez. Sa vie, ses œuvres et sa correspondance. Brussel: Bruylant-Christophe et Cle, 1870.
Anoniem. Positions des Thèses. Parijs: École des chartes, 2001.
Anoniem. Koninklijke maatschappij der Schoone-Kunsten te Brussel. Prijs-uitschrijving. En tentoonstelling voor den jare 1827. Brussel: P.J. De Mat, s.d.
Anoniem.Catalogue des tableaux exposés au Musée de la ville de Bruxelles, établi dans les bâtimens de l’ancienne cour. Brussel: Bols-Wittouck, 1839.
Anoniem, Jaarboek van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 9. Gent: A. Siffer, 1895.
Anoniem, Société Verviétoise d’Archéologie et d’Histoire. Bulletin 10-11. Verviers: s.u. 1908. Anoniem. Journal historique et littéraire 7. Luik: P. Kersten, 1840.
Anoniem, Il progresso delle scienze, lettere ed arti. S.l.: Porcelli, 1834.
Anoniem. Bulletins de l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique. Brussel: M. Hayez, 1865.
Anoniem. Recueil des lois, décrets, ordonnances et règlements 28. Brussel: imprimerie De Weissenbruch père, 1843.
Anoniem. The art journal London 5. Londen: Virtue & co, 1866.
Anoniem. Rapport sur l’administration et la situation des affaires de la ville de Gand, présenté en séance publique du conseil communal, le 14 octobre 1846. Gent: C. Annoot- Braeckman, 1846.
Anoniem, La renaissance chronique des arts et de la littérature 7, 7. Brussel: Gérant, A. De Wasme, 1845-1846.
Arnaud, Jean. L'Académie de Saint-Luc à Rome : considérations historiques depuis son origine jusqu'à nos jours. Rome: H. Loescher, 1886.
Bann, Stephen. Paul Delaroche: History Painted. Londen: Reaktion Books, 1997.
Berko, Viviane en Patrick Berko. Eugène Verboeckhoven. Brussel: Editions Lacont, 1981.
Beyerman, Hugo. J. B. van Bree. S.l.: Felix Meritis, 1857.
Binnetti, Aug. L'Université catholique, recueil religieux, philosophique, scientifique et littéraire. Parijs: S.-G. Faub., 1840.
Blanc, Charles. Ingres, sa vie et ses ouvrages. Parijs: Jules Renouard, 1870.
Boorsch, Suzanne, John Marciari en Nicole Bensoussan. Master Drawings. New Haven/New York: Yale University Press, 2006.
Carrington Shelton, Andrew. Ingres and his critics. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
Coekelberghs, Denis, Alain Jacobs en Pierre Loze. François-Joseph Navez (Charleroi 1787- Bruxelles 1869): La nostalgie de l'Italie. Gent: Snoeck-Ducaju, 1999.
Coekelberghs, Denis. Les Peintres Belges à Rome de 1700 à 1830. Institut Historique Belge de Rome. Etudes d'histoire de l'art 3. Brussel: Institut Historique belge de Rome, 1976.
Coekelberghs, Denis en Pierre Loze. 1770-1830: Om En Rond Het Neo-Classicisme In België. Brussel: Gemeentekrediet van België, 1985.
Cramer Antz., Hendrik Willem. Kunstreis door Frankrijk, Zwitserland, Italië en Engeland 4. Amsterdam: C.L. Schleijer, 1838.
Detaille, Gérard, Fernand Detaille en Albert Detaille. Le pays d'Avignon: un siècle d'images. Marseille: Éditions Parenthèses, 2001.
De Montpellier, Théodore. Eloge funèbre de monsieur Emile-Désiré-Joseph-Antoine, comte d'Oultremont de Warfusée. Luik: H. Dessain, 1854.
De Suray, Jacques. Bruxelles des poètes et des peintres. s.l.: s.u., 2008.
Duerloo, Luc en Paul Janssens. Wapenboek van de Belgische adel, van de 15de tot de 20ste eeuw. Brussel: Dexia Bank, 1994.
Dupont, Christine A. Modèles italiens et traditions nationales. Les artistes belges en Italie (1830-1914), Belgisch Historisch Instituut te Rome. Bibliotheek 54. dl 1. Brussel: Institut Historique belge de Rome, 2005.
Erskine Clement, Clara. Painters. Sculptors, Architects, Engravers, and their Works. New York: Riverside press, 1874.
Fantozzi, Federico. Pianta geometrica della città di Firenze alla proporzione di 1 a 4500 levata dal vero e corredata di storiche annotazioni. S.l.: Galileiana, 1843.
Feuillet de Conches, Félix. Léopold Robert: sa vie, ses oeuvres et sa correspondance. Parijs: Imprimeries Gerdès, 1848.
Hamer, Fredrik. Het Stendhal Syndroom. S.l.: Hamer, 2013.
Jal, A. Esquisses, croquis, pochades, ou tout ce qu'on voudra sur le Salon de 1827. Parijs: Ambroise Dupont et compagnie, 1828.
Janssens, Jeroen. De Belgische natie viert: de Belgische nationale feesten, 1830-1914. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2001.
Johnson, Dorothy, red. Jacques-Louis David : New Perspectives. Newark: University of Delaware Press, 2006.
Kruseman, Cornelis en A. Elink Sterk junior. Aanteekeningen van C. Kruseman, betrekkelijk deszelfs kunstreis en verblijf in Italië. ’s Gravenhage: S. De Visser, 1826.
Luthereau, J.-A. “De la peinture murale en Belgique.” La renaissance illustrée, 12-14. Brussel: la Société des Beaux-Arts, 1850.
Maret. François-Joseph Navez. Monografieën over Belgische kunst. Brussel: Elsevier, 1962.
Nagler, George Kaspar. Neues allgemeines Künstler-Lexicon oder Nachrichten von dem Leben und den Werken der Maler, Bildhauer, Baumeister, Kupferstecher, Formschneider, Lithographen, Zeichner, Medailleure, Elfenbeinarbeiter, etc 17. München: E.A. Fleischmann, 1847.
Neÿen, Aug. Biographie luxembourgeoise 2. Luxemburg: Pierre Bruck, 1861. P.F.V.K. Kunst- en letterblad 4. Gent: Hebbelynck, 1843.
Ranwet, M. Pasinomie: collection complète des lois, décrets, arrêtés et réglements généraux qui peuvent être invoqués en Belgique 3. Brussel: Adolphe Wahlen et compagnie, 1842.
Rifkin, Adrian. Ingres Then, and Now. Londen/New York: Routledge. Taylor & Francis Group, 2000.
Rollins Willard, Ashton. A sketch of the life and work of the painter Domenico Morelli. Boston/New York/Cambridge: The Riverside Press, 1895.
Rosini, Giovanni. Al cavaliere Pietro Tenerani. s.l.: s.u., 1850.
Ruberg, Willemijn. Conventionele correspondentie. Briefcultuur van de Nederlandse elite, 1770-1850. Nijmegen: Vantilt, 2005.
Spitaels, René. De Bruxelles à Constantinople par un touriste Flamand. 1 bnd. Brussel: de Delevingne et Callewaert, 1839.
Thijm, Josephus Albertus Alberdingk. Louis Royer. Amsterdam: z.u., 1868.
Van den Eynde, G.J. De eendracht: veertiendaegsch tydschrift voor letteren, kunsten en wetenschappen 1. Gent: Drukkery der gebroeders Michiels, 1846.
Van den Hout, Guus en Eugène Langendijk. Louis Royer, 1793-1868: Een Vlaamse beeldhouwer in Amsterdam. Amsterdam: Van Soeren & Co., 1994.
Van Even, Edward. Le peintre L. Mathieu, sa vie et ses œuvres. Brussel: Revue Belge et étrangère, 1862.
Van Harderwijk, K.J.R. en G.D.J. Schotel. Biografisch woordenboek der Nederlanden bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige Personen die zich op eenigerlei wijze in ons Vaderland hebben vermaard gemaakt 13. Haarlem: J. J. Van Brederode, 1868.
Van Leeuwen, Rieke. Kopiëren in Florence. Kunstenaars uit de Lage Landen in Toscane en de 19de-eeuwse kunstreis naar Italië. Florence: Nederlands interuniversitair kunsthistorisch instituut, s.d.
Wap, Johannes Jacobus Franciscus. “Des Beaux-Arts dans le grand-duché de Luxembourg.” De Nederlandsche Kunst-Spiegel 12, 13. ’s Gravenhage/La Haye : C. Van Der Meer, 1849.
Wap, Johannes Jacobus Franciscus. “Des Beaux-Arts dans le grand-duché de Luxembourg.”
L’Astrée recueil périodique des Beaux Arts, des sciences et de la littérature dans les pays-bas 1, 11-14. Utrecht: Dannendelser & Doorman, 1852.
Wap, Johannes Jacobus Franciscus. Mijne reis naar Rome, in het voorjaar van 1837. dl. 2. Breda: E.P. Sterk, 1839.
Onuitgegeven werken
Cools, Leonard. 30 ans de lutte. Leven en werk van Victor Eugène Papeleu, onuitg. lic. verh. Universiteit Gent, 2015.
Messens, Fien. Brieven geschreven aan François-Joseph Navez (1787-1869) tijdens zijn Parijse jaren (1813-1816). Een contextueel onderzoek op basis van niet eerder gepubliceerde bronnen. onuitg. bachelorpaper, Katholieke Universiteit Leuven, 2018.
Catalogi
Tentoonstellingscatalogi
Anoniem, Exposition nationale des Beaux-Arts: explication des ouvrages de peinture, sculpture, gravure, dessin et lithographie exposés au salon de 1845. tent.cat., Brussel. Brussel: De Mortier frères, 1845.
Anoniem. Jean Portaels En Zijn Leerlingen. tent.cat. Brussel, Museum voor Oude Kunst. Brussel: Koninklijke Musea Voor Schone Kunsten Van België, 1979.
Anoniem, Académie Royale des Beaux-Arts de Bruxelles: 275 ans d'enseignement. tent.cat., Brussel, Koninklijk museum voor schone kunsten van België. Brussel: Crédit communal de Belgique, 1987.
Anoniem. Société royale pour l’encouragement des Beaux Arts instituée à Bruxelles. Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, dessin et gravure, exécutés par des auteurs vivans, et exposés au salon de 1830. tent.cat., Brussel. Brussel: H. Remy, s.d.
Anoniem. Exposition nationale des Beaux-Arts: explication des ouvrages de peinture, sculpture, gravure, dessin et lithographie exposés au salon de 1845. tent.cat., Brussel. Brussel: J.-B.-J. De Mortier, 1845.
Anoniem, Exposition nationale des Beaux-Arts: explication des ouvrages de peinture, sculpture, gravure, dessin et lithographie exposés au salon de 1848. tent.cat., Brussel. Brussel: J.-B.-J. De Mortier, 1848.
Anoniem, Exposition générale des Beaux-Arts 1851. Catalogue explicatif 3 ed. tent.cat., Brussel. Brussel: G. Stapleaux, 1851.
Anoniem, Exposition nationale des beaux-arts. Explication des ouvrages de peinture, sculpture, gravure, dessin et lithographie, exposés au salon de 1845. tent.cat., Brussel. Brussel: De Mortier frères, 1845.
Anoniem. Salon de 1845. Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants, exposés au musée royal le 15 mars 1845. tent.cat., Parijs. Parijs : Vinchon, fils et successeur de Mme Ve Ballard, 1845.
Anoniem. Exposition nationale des Beaux-Arts: explication des ouvrages de peinture, sculpture, gravure, dessin et lithographie exposés au salon de 1842. tent.cat., Brussel. Brussel: J.-B.-J. De Mortier, 1842.
Bertin, Éric en Vincent Pomarède. Ingres, 1780-1867. tent.cat., Parijs, Musée du Louvre. Parijs: Musée du Louvre. Gallimard, 2006.
Coekelberghs, Denis en Pierre Loze. 1770-1830. Autour du neo-classicisme en Belgique, tent.cat., Brussel, musée communal des Beaux-Arts d’Ixelles. Brussel: Crédit Communal, 1985.
Depelchin, Davy en Inga Rossi-Schrimpf, “Portaels En De Roep Van De Oriënt (1841-1847).” Cahiers V an De Koninklijke Musea V oor Schone Kunsten V an België. tent.cat., Brussel. Brussel: Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, 2015.
Roberts-Jones (red.), Philippe. François-Joseph Navez et ses élèves. tent.cat., Charleroi, Museum voor Schone Kunsten. Charleroi: ville de Charleroi, 1969.
Roding, Michiel. De blijvende verlokking. Kunstenaars Uit De Lage Landen In Italië 1806- 1940. tent.cat. Rotterdam, Kunsthal. Rotterdam: Scriptum, 2003.
Van der Stighelen, Katlijne, Mirjam Westen en Maaike Meijer. Elck Zijn Waerom: Vrouwelijke Kunstenaars in België En Nederland 1500 - 1950. tent.cat., Antwerpen, Koninklijk Museum Voor Schone Kunsten. Gent: Ludion, 1999.
Van Puyvelde, Leo. François-Joseph Navez. Peintres et sculpteurs belges 7. tent.cat., Brussel: Ed. des cahiers de Belgique, 1931.
Van Roy, Louis en T. Descamps. Exposition nationale des beaux-arts, 1848: revue du salon de Bruxelles. tent.cat., Brussel. Brussel: D. Raes, 1848.
Internetadressen
Anoniem. “Albert Pierre Roberti.” Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (2017):
laatste toegang 21 mei 2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/67288.
Anoniem. “Alexandre Nestor Nicolas Robert.” Rijksbureau voor Kunsthistorische
Documentatie (2017): laatste toegang 21 mei 2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/67275. Anoniem. “Alfred Stevens.” Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (2018): laatste
toegang 21 mei 2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/Stevens%2C%20Alfred.
Anoniem. “François-Joseph Navez.” Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (2019),
laatste toegang 31 mei 2019, https://rkd.nl/en/explore/artists/58967.
Anoniem. “Isidore François.” Geneanet: laatste toegang 10 mei 2019, https://gw.geneanet.org/gounou?lang=en&pz=auguste&nz=dumont&ocz=0&p=isi… ncois.
Anoniem. “Giovanni Morelli.” Encyclopaedia Britannica: laatste toegang 21 mei 2019, https://www.britannica.com/biography/Giovanni-Morelli.
Anoniem. “Pierre Joseph Celestin François.” Oxford Art Online. Benezit Dictionary of Artists (2011): laatste toegang 2 mei 2019,
http://www.oxfordartonline.com/benezit/view/10.1093/benz/9780199773787…- 9780199773787-e-00067500
Anoniem. “Hendrik Willem Cramer.” Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (2019): laatste toegang 21 mei 2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/18963;
Anoniem. “François-Joseph Navez: Signature or monogram.” Oxford Art Online. Benezit Dictionary of Artists (2011): laatste toegang 22 april 2018, http://www.oxfordartonline.com/benezit/view/10.1093/benz/9780199773787…- 9780199773787-e-00129084.
Anoniem. “Mattheus Ignatius van Bree.” Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (2018): laatste toegang 21 mei 2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/12255;
Anoniem. “Jean-Baptiste Van Eycken.” Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (2017): laatste toegang 21 mei 2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/79247.
Carrington Shelton, Andrew. “J.-A.-D. Ingres.” Encyclopaedia Britannica (2019): laatste toegang 21 mei 2019, https://www.britannica.com/biography/J-A-D-Ingres.
Anoniem. “Paul Delaroche.” Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (2018): laatste toegang 31 mei 2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/21615.
Anoniem. “Présentation.” Laatste toegang 21 mei 2019, https://www.darchis.org/page_darchis.asp.
Anoniem. “Vier revoluties: in 1789, 1848, 1917 en 1989.” Laatste toegang 21 mei 2019,
https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/168804-vier-revoluties-…- en-1989.html#de-revoluties-van-1848.
Anoniem. “Joseph Bal.” Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (2017): laatste toegang 21 mei 2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/257074.
Anoniem. “Collegio dei Fiamminghi.” Laatste toegang 21 mei 2019,
https://www.collegiodeifiamminghi.it/index.php?option=com_content&view=…; Itemid=78&lang=fr.
Anoniem. “Philippe Jacques Van Brée.” Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (2019): laatste toegang 21 mei 2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/79173.
Anoniem. “Het kasteel van Oorbeek.” Oorbeek: laatste toegang 21 mei 2019, http://www.oorbeek.be/documents/kasteel_oorbeek.html.
Anoniem. “Le monument funéraire du peintre Jacques Sturm.” Academia Belgica, (conferentie 26 januari 2016): laatste toegang 21 mei 2019, http://www.academiabelgica.it/index.php?option=com_acymailing&ctrl=arch… &mailid=78&key=57f187aca77d20d45783b415d4368e20&Itemid=0&lang=fr.
Coeckelberghs, Denis. “François-Joseph Navez. Quelques nouveaux tableaux, dessins et autres documents.” La Tribunal de l’art. L’actualité de la politique patrimoniale et de l’histoire de l’art, (2008) : laatste toegang 21 mei 2019, https://www.latribunedelart.com/francois-joseph- navez-quelques-nouveaux-tableaux-dessins-et-autres-documents.
Cogniet, Léon. “Alaux, dit le Romain, Jean-Pierre-Guillaume.” Artlas (2016): laatste toegang 21 mei 2019, https://artlas.huma-num.fr/acad/items/show/12.
de Vos, Koen. “Het morbide genie van Antoine Wiertz.” Canvas (2018): laatste toegang 21 mei 2019, https://www.canvas.be/canvas-curiosa/het-morbide-genie-van-antoine-wier…;
Van den Abeele, Andries. “A remarkable man. Thomas Forster. Brugge 1842-1852.” Laatste toegang 21 mei 2019, http://users.skynet.be/sb176943/AndriesVandenAbeele/thomas_forster.htm#….
Vautier, Dominique. “Navez, François-Joseph.” Oxford Art Online. Grove Art Online (2003): laatste toegang 22 april 2018, https://www.oxfordartonline.com/benezit/view/10.1093/benz/9780199773787… -9780199773787-e-00129084.
