“Mijn zoon, dat is nu eens een échte Marokkaan!”
Deze scriptie is pionierswerk in het werken met racismeslachtoffers.
Gezinnen worden steeds vaker in de kijker gezet. We smaken tv-programma’s als ‘Het gezin’ en tijdig een dosis quality-time met het gezin is de norm. Deze tendens zien we ook in het hulpverleningslandschap. Opvoedingsondersteuning is niet langer taboe, en Huizen van het Kind schieten als paddenstoelen uit de grond.
Ouders kunnen vormingen en praatgroepen volgen, infoboekjes en brochures leggen alles uit en voorgekauwde stappenplannen bieden een antwoord op dagdagelijkse strubbelingen van het gezin. Althans, het witte gezin.
Stereotype beeldvorming als antwoord
We kennen ze allemaal: berichten in de media over Mohammeds vandalenstreken of Lougyatou die drugs dealt in de donkere hoekjes van Borgerhout. De stereotypen die we angstvallig staande willen houden omdat we een ander antwoord niet kunnen bieden.
Ook deze jongeren komen uit een gezin, een constructie die we schijnbaar zo belangrijk vinden. Toch krijgen deze ouders niet de nodige ondersteuning bij het groeiproces van hun kinderen. De uitdagingen waar kinderen met een migratie-achtergrond voor staan, zijn hulpverleners onbekend. Met ontspoorde jongeren ten gevolge van een racisme-trauma als resultaat.
Het racisme-trauma
45% van de opvoedingsvragen in het Huis van het Kind Deurne-Noord in 2018 werden gesteld door ouders met een ander origine. Uit diepte-interviews met ouders en hulpverleners blijkt dat de hulpverlening hier alles behalve klaar voor is.
“Je kan hele ernstige gevallen meemaken die een trauma achterlaten maar ook zoals de Chinese foltertechniek: druppelsgewijs. Elke seconde een druppel op je hoofd laten vallen en uiteindelijk word je gek. Dat werkt bij racisme net zo.” – Orbit vzw
Opvoedingsondersteunde hulpverleners erkennen de hiaten in het aanbod. Niet enkel hun aanbod maar zowel nationaal als internationaal wordt het racisme-trauma en de gevolgen hiervan schromelijk tekort gedaan.
De impact van racisme toont zich in verschillende aspecten van de ontwikkeling van het kind, het prestatievermogen op school en kan zelfs fysieke gezondheidsproblemen veroorzaken. Ook veranderingen in de genetica van kinderen werden reeds aangetoond. Deze genetische veranderingen verhogen de gevoeligheid voor trauma en chronische ziekten.
Effect op de ontwikkeling van het kind
Zowel binnenlandse als buitenlandse onderzoeken bevestigen dat racisme de gewone ontwikkelingstaken van kinderen verstoort. Op het vlak van zelfbeeld en zelfvertrouwen, de identiteitsontwikkeling, de emotionele ontwikkeling, de sociale ontwikkeling en de cognitieve ontwikkeling krijgen kinderen met een racisme-ervaring minder kansen.
Door de ouders klaar te stomen voor de realiteit waar hun kind onvermijdelijk mee te maken zal krijgen, kunnen we de effecten van racisme opvangen.
Aangezien we zowel de Mensenrechten als de Rechten van het Kind hoog in het vaandel dragen, is er geen andere mogelijkheid dan die rechten ook te garanderen voor deze kinderen.
Psychologische gevolgen
Trauma heeft allerhande gekende gevolgen. Bij een racisme-trauma komen daar nog enkele specifieke gevolgen bij.
Verschillende psychologische effecten worden in deze scriptie van naderbij bekeken. Een erg specifiek voorbeeld is het geïnternaliseerd racisme waarbij de groep zelf spreekt in termen van de stereotypen die zij krijgen toegeschreven.
Zo vertelde een moeder: “Mijn zoon, dat is nu eens een échte Marokkaan.”, doelend op de racistische stereotypen ingegeven voor de maatschappij.
Opgroeien tot stereotypen
Psychologische modellen geven weer dat de vicieuze cirkel waarin de stereotypen telkenmale worden bevestigd of versterkt. Hierdoor wordt het bijna onmogelijk om racisme aan te pakken bij de kern nl. de opvattingen over ‘de ander’.
Kinderen krijgen te maken met racisme, dat vertaalt zich op zijn beurt in psychologische en biologische effecten.
De beschermende factoren (ouders en gemeenschap) zijn vandaag afwezig. We zien dan kinderen die op groeien met depressie en angstproblemen enerzijds en gedragingen zoals agressie en geweld anderzijds.
Deze effecten bekrachtigen de stereotypen die opnieuw zorgen voor een racistische uitspraken, ervaringen en aannames.
Deze kinderen kunnen vandaag bijna niet anders dan op te groeien tot de stereotypen. Tenzij zij de nodige ondersteuning van de samenleving en hun ouders krijgen.
De vicieuze cirkel doorbreken
Deze scriptie is praktijkgericht en focust zich op drie actoren.
De kinderen
Deze scriptie resulteert in een werkboek waarmee kinderen hun identiteit en veerkracht kunnen versterken. Het werkboek biedt ook tools die het spreken over racisme en trauma vergemakkelijken.
Een belangrijk aspect is het herkennen en benoemen van racisme. Aan de hand van oefeningen en strips kunnen kinderen op een speelse wijze kennismaken met deze problematiek. Daarnaast bevat het boek tools om de veerkracht te versterken.
Het boek bevat spelletjes en opdrachten die bijdragen aan de ontwikkeling, versterking en erkenning van een positieve etnische identiteit. Dit is van groot belang voor de ontwikkeling van de verdere identiteit van het kind.
Als laatste aspect wordt de emotie-regulatie van kinderen in het licht gesteld. Kinderen worden uitgedaagd om in contact te komen met hun gevoel en ontdekken oefeningen die stress reducerend zijn.
De ouders
Uiteraard kunnen kinderen niet alleen aan de slag met hun gevoelens, identiteit en veerkracht. Ouders zijn de belangrijkste zorgfiguren van kinderen, en hebben dan ook een unieke relatie met hen.
Het is verkeerd om ervan uit te gaan dat de bestaande tools toereikend zijn voor deze ouders, die mogelijks zelf ook met een racisme-trauma kampen.
Daarom biedt deze scriptie mogelijkheden om deze ouders te bereiken en ook hun noden te beantwoorden.
De hulpverleners
Om de ouders te versterken, gaat deze scriptie uit van de bestaande organen voor opvoedingsondersteuning.
Hulpverleners gebruiken vandaag vaak anti-pestmethodes. In deze scriptie worden de gelijkenissen maar ook de belangrijke verschillen tussen pesten en racisme aangehaald. Deze verschillen maken duidelijk dat een gelijke benadering niet werkt.
De scriptie werkte een 3-daagse vorming uit. Deze vorming is gericht op zowel traumasensitiviteit als divers-sensitiviteit.
Het is onmogelijk om als organisatie of hulpverlener gebruik te maken van het werkboek wanneer de juiste kennis en vaardigheden ontbreken. Het gebruik van het werkboek ‘Ra-Wat?!’ is dan ook de laatste halte in een groeiproces waar onze opvoedingsondersteuners door moeten.
De eerste stap naar opvoedingsondersteuning voor élk gezin.
Bibliografie
Amnesty International. (2018). Universele Verklaring van de Rechten van de Mens : Vereenvoudigde versie. Geraadpleegd op 3 november 2018 via https://www.amnesty-international.be/subthema/universele-verklaring-van-de-rechten-van-de-mens-eenvoudige-versie/841
Agadir, O. (21 november 2018). Presented at Netwerkdag Orbit vzw : Hoe zetten we racisme in het onderwijs aan de deur?.
Asscher,J., Hermans, J. & Dekovic, M. (2008). Behoefte aan opvoedingsondersteuning van ouders van jonge kinderen. Pedagogiek, 28-2. Geraadpleegd op 4 april 2019 via https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/187445
Awel. (2015). De veerkracht bij jongeren van Awel onderzocht. Geraadpleegd op 4 februari 2019 via https://www.expoo.be/sites/default/files/atoms/files/eindrapport_awel_w…
Bakermans-Kranenburg,M., Van Ijzendoorn,R. (2010). Gehechtheid en trauma: Diagnostiek en behandeling voor de professional. Amsterdam: Hogrefe. Geraadpleegd op 29 maart 2019 via https://www.boompsychologie.nl/media/3/24_ijzendoorn_bakermans-kranenbu…
Bannink,F., Kuiper, E. (2012). Veerkracht: Bevorderen van veerkracht in de jeugdhulpverlening. Kind en adolescent Praktijk. Volume 11, Issue 3, pp 134–139
Bakoula, C., Kolaitis, G., Veltsista, A., Gika, A., & Chrousos, G.P. (2009). Parental stress affects the emotions and behaviour of children up to adolescence: A Greek prospective, longitudinal study. Stress: The International Journal on the Biology of Stress, 12 (6), 486- 498.
Beer,R. & de Roos,C. (2017). Handboek EMDR kinderen en jongeren. Houten: LannooCampus.
Bergmans, A. (2017). Opvoedingsondersteuning: uitgangspunten en praktijk. Tijdschrift Klinische Psychologie, pp. 4-12.
Berry, J.W. (2008). Globalisation and acculturation. International Journal of Intercultural Relations, 32 (4), 328-336. Geraadpleegd op 31 maart 2019 via https://www.researchgate.net/publication/223085140_Globalisation_and_ac…
Berry, J.W. (2009). A Critique of Critical Acculturation. International Journal of Intercultural Relations 33(5). Pp 361-371. Geraadpleegd op 31 maart 2019 via https://www.researchgate.net/publication/223335999_A_Critique_of_Critic…
Bivens, D. (z.d.). What Is Internalized Racism?. Geraadpleegd op 20 maart 2019 via http://www.racialequitytools.org/resourcefiles/What_is_Internalized_Rac…
Broshuis, N. & Scholtens, V. Bijzijn XL (2017) Cultuursensitieve communicatie. Geraadpleegd op 12 maart 2019 via https://link.springer.com/article/10.1007/s12632-017-0090-z
Bryant-Davis, T. (2005).The Trauma of Racism: Implications for Counseling, Research, and Education. The Counseling Psychologist, 33. Geraadpleegd op 5 april 2019 via https://www.researchgate.net/publication/234699838_The_Trauma_of_Racism…
Bryant-Davis, T. (2006). A Therapeutic Approach to the Treatment of Racist-Incident-Based Trauma. The counselling psychologist, 33. Geraadpleegd op 30 maart 2019 via https://www.researchgate.net/publication/234699838_The_Trauma_of_Racism…
Catherall, D.R.(2004). Handbook of Stress, Trauma, and the Family. Abingdon: Taylor & Francis Ltd
CAW (2019). Hoe wij helpen. Geraadpleegd op 2 april 2019 via https://www.caw.be/hoe-wij-helpen/
Chambers,C., Eugene S., Tull MT., Fraser, H., Mutunhu,N., Sobers, N. Niles, E. The Relationship of Internalized Racism to Body Fat Distribution and Insulin Resistance among African Adolescent Youth. Geraadpleegd op 1 april 2019 via https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2568670/
Charkaoui, N. (2019). Racisme : over wonden en veerkracht. Berchem: Epo.
Charkaoui, N., Geboers, J., Laporte,F. ( 2015). Kinderrechtenforum 2015 : omgaan met de effecten van discriminatie en racisme op kinderen. Geraadpleegd op 20 juni 2018, via https://www.expoo.be/omgaan-met-de-effecten-van-discriminatie-en-racism…
Carter, R. T. (2007). Racism and psychological and emotional Injury: Recognizing and assessing race-based traumatic stress. The Counseling Psychologist, 35. Geraadpleegd op 30 maart 2019 via https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0011000006292033
CAM (2012). Bereik bereikt? Een onderzoek naar het bereik van CJG’s onder migrantengezinnen. Geraadpleegd op 25 april 2019 via https://www.expoo.be/sites/default/files/atoms/files/conclusion-rapport…
Driesen, C. (5 januari 2019). Persoonlijke communicatie, via interview.
De Wit, C. A. M. (2000b). Depressie bij kinderen en adolescenten. Theorie en onderzoek, diagnostiek en behandeling. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum
Delfos, M. (2005). Luister je wel naar mij ? Gespreksvoering met vier tot twaalf jarigen. Amsterdam: SWP uitgeverij.
Domo (2019). Over Domo. Geraadpleegd op 3 april 2019 via https://www.domovlaanderen.com/over-domo
Essed (1990). Everyday racism: reports from women of two cultures. Calfornia: Hunter house.
Expoo.(2019). Wat is opvoedingsondersteuning. Geraadpleegd op 2 april 2019 via https://www.expoo.be/wat-is-opvoedingsondersteuning
Expoo. (2012). Ankerpunten voor opvoedingsondersteuning. Geraadpleegd op 2 april via https://www.expoo.be/oocamp-ankerpunten-voor-opvoedingsondersteuning
Expoo. (2012b). Opvoeding en Opvoedingsondersteuning bij gezinnen met een migratiegeschiedenis. Geraadpleegd op 27 april 2019 via https://www.expoo.be/sites/default/files/atoms/files/2012_opvoedingonde…
Expoo, & Kind en Gezin. (2012). Het progressief universalisme : een aanzet. Geraadpleegd op 9 april 2019 via https://www.expoo.be/sites/default/files/atoms/files/Proportioneel%20Un…
Franklin, A. J. and Boyd‐Franklin, N. (2000), Invisibility Syndrome: A Clinical Model of the Effects of Racism on African‐American Males. American Journal of Orthopsychiatry, 70. pp 33-41. Geraadpleegd op 2 april 2019 via https://onlinelibrary.wiley.com/action/showCitFormats?doi=10.1037%2Fh00…
Geldof,D. (2016). Superdiversiteit : Hoe migratie onze samenleving verandert. Leuven: Acco.
Geldof, D., Hoffman, E., & Koning, M. (2014). Superdiversiteit op de frontlijn: Diversiteitsbewuste communicatie is een noodzaak. POW alert, 40. Geraadpleegd op 30 maart 2019 via http://www.alertonline.be/Portals/pow/alert/pdf/AT400406SODF8HE.pdf
Gezinsbond (2019). Wie zijn wij?. Geraadpleegd op 3 april 2019 via https://www.gezinsbond.be/
Gezin en Preventie (2019). Over ons. Geraadpleegd op 4 april via https://www.kindenpreventie.be/over-ons/
GGZ Amsterdam. (2005). Kinderen opvoeden als u zelf psychische problemen heeft. Psychopraxis, 7. Geraadpleegd op 4 april 2019 via https://link-springer-com.odisee.ezproxy.kuleuven.be/content/pdf/10.1007%2FBF03072218.pdf
Grinsven, F., Holdorp, J. (2015). Trauma-georiënteerde hulp voor kinderen met complex trauma in gezinsvervangende woonsituaties. Utrecht: Nederlands jeugdinstituut. Geraadpleegd op 15 maart 2019 via https://www.nji.nl/nl/Download-NJi/Publicatie-NJi/Trauma-georienteerde-…
Huis van het kind. (z.d.) Basiskader. Geraagdpleegd op 13 oktober 2018 via http://www.huizenvanhetkind.be/hk/img/Basiskader.pdf
Huis van het Kind Antwerpen (2019). Stads- en hulpdienst : Huis van het Kind. Geraadpleegd op 3 april 2019 via https://www.antwerpen.be/nl/overzicht/huis-van-het-kind
Kinderrechtencommisariaat. (2018). KRC-evenement : Kind in alle staten. Geraadpleegd op 15 juni 2018, via https://www.kinderrechtencommissariaat.be/kind-alle-staten-0
Kind en Gezin (2019). Wat doen we? Geraadpleegd op 3 april 2019 via https://www.kindengezin.be/over-kind-en-gezin/wat-doen-we/
Lamboo, J. (2006). Geweld is van alle tijden: Maatschappelijk werk en de gevolgen van oorlog. Geraadpleegd op 2 april 2019 via https://link-springer-com.odisee.ezproxy.kuleuven.be/content/pdf/10.1007%2FBF03070719.pdf
Lev-Wiesel, R. (2007). Intergenerational transmission of trauma across three generations: A preliminary study. Qualitative Social Work: Research and Practice, 6. Geraadpleegd op 4 april 2019 via https://psycnet.apa.org/record/2007-03438-004
Llesi,B. (2014). De Neoliberale staat. Berchem: Epo.
Liga voor de mensenrechten (z.d.). Wat zijn mensenrechten, en waarom verdienen ze onze bescherming?. Geraadpleegd op 4 november 2018 via https://mensenrechten.be/pagina/wat_zijn_mensenrechten_en_waarom_verdienen_ze_onze_bescherming
Matheusen, F. (2016). Van zondebok naar Zebra. Berchem: Pelckmans Pro.
Meij,H. (2013). De ontwikkeling van kinderen. Geraadpleegd op 4 maart 2019 via https://www.nji.nl/nl/Download-NJi/De-ontwikkeling-van-kinderen.pdf
Meurs,P. (2016). Ontwikkelingspsychologie [syllabus 2016-2017 HIG]. Schaarbeek: HIG.
Mooij, T. (2010). Pesten op de basisschool. In R. Loeber, W. Slot, P. van der Laan, M. Hoeve, & D. Graas (Eds.), Misdadigers van morgen? Over de ontwikkeling en effectieve aanpak van jeugddelinquentie onder twaalfminners (pp. 101-108). Amsterdam: SWP.
Mevissen, T. & Ross, A. (2014). Samen beter worden: EMDR na trauma helpt kind-vergeet de ouders niet. Kind en adolescent in de Praktijk, 1. Geraadpleegd op 30 maart 2019 via https://www.accare.nl/uploads/bestanden/Professionals/mevissen.pdf
Nagy,A., Lockwoord, L., Shaoyong, S., Guang, H., Rutten, B. (2018). The Effects of Trauma, with or without PTSD, on the Transgenerational DNA Methylation Alterations in Human Offsprings. Brain Sci, 8. Geraadpleegd op 4 april 2019 via https://www.researchgate.net/publication/325021819_The_Effects_of_Traum…
Peeters, T. (3 januari 2019). Persoonlijke communicatie, via diepte-interview.
Perso, T.F. (2012), Cultural Responsiveness and School Education: With particular focus on Australia’s First Peoples; A Review & Synthesis of the Literature, Darwin Northern Territory, Menzies School of Health Research, Centre for Child Development and Education.
Phinney, J.S., Jacoby, B. & Silva, C. (2007). Positive intergroup attitudes: the role of ethnic identity. International Journal of Behavioral Development, 31.
Phinney, J.S. (1989). Stages of Ethnic Identity Development in Minority Group Adolescents. Geraadpleegd op 13 april 2019 via https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0272431689091004
Priest, N., Paradies, Y., Trenerry, B., Truong, M., Karlsen, S., Kelly, Y. (2013). ‘A systematic review of studies examining the relationship between reported racism and health and wellbeing for children and young people’. Social Science & Medicine, 95, pp. 115-127. Geraadpleegd op 31 maart 2019 via https://www.researchgate.net/publication/234121473_A_systematic_review_…
Reynaert,D. (2019). Progressief universalisme. [Vakliteratuur Kinderrechten syllabus]. Schaarbeek: Hoger instituut voor Gezinswetenschappen.
Romero, A., Edwards, L., Fryberg, S., Orduna, M (2014). Resilience to discrimination stress across ethnic identy stages of development. Journal of psychology, 44. Geraadpleegd op 16 april 2019 via https://www.researchgate.net/publication/259552487_Resilience_to_discri…
Sabatier, C. (2008) Ethnic and national identity among second-generation immigrant adolescence in France: the role of social context and family. Journal of Adolescence, 31.
Santana, V. , Almeida‐Filho, N. , Roberts, R. and Cooper, S. P. (2007), Skin Colour, Perception of Racism and Depression among Adolescents in Urban Brazil. Child and Adolescent Mental Health, 12. Pp 25-131. Geraadpleegd op 31 maart 2019 via https://onlinelibrary.wiley.com/action/showCitFormats?doi=10.1111%2Fj.1…
Sanders-Phillips, K. (2009). “Racial Discrimination: A Continuum of Violence Exposure for Children of Color.” Clinical Child and Family Psychology Review 12(2): 174-195. Geraadpleegd op 2 april 2019 via https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19466544
Salmivalli, C., & Peets, K. (2009). Bullies, victims, and bully-victim relationships in middle childhood and early adolescence. In K. H. Rubin, W. M. Bukowski, & B. Laursen (Eds.), Handbook of peer interactions, relationships, and groups (pp. 322-340). New York: Guilford. Geraadpleegd op 3 februari 2019 via https://psycnet.apa.org/record/2008-19117-018
Schrooten, M., Withaeckx, S., Geldof, D. en Lavent, M. (2015). Transmigratie: Hulp verlenen in een wereld van superdiversiteit, Leuven, Acco.
Schneider, L. (2012). De schijf van vijf. Cogiscope,2.
Spanjaard, H. & Slot, W. (2015). Tijden veranderen, ontwikkelingstaken ook. Een ‘update’ van het competentiemodel. In: Kind en Adolescent Praktijk, 3, 14-21.
Simons, R. I., Murray, V., McLoyd, V., Lin, K. H., Cutrona, C., & Conger, R. D. (2002). Discrimination, crime, ethnic identity, and parenting as correlates of depressive symptoms among African American children: A multilevel analysis. Development and Psychopathology, 14(2). Pp 371–393. Geraadpleegd op 23 maart 2019 via http://cds.web.unc.edu/files/2017/09/Simons-Murry-McLoyd-et-al.-Discrim…
Taspinar, B. (2015). Racisme en de psychologische effecten op het kind. Geraadpleegd op 20 juni 2018, via http://kinderrechtencoalitie.be/sites/default/files/wysiwyg/Databanken/…
Taspinar, B. (2016). Therapie voor slachtoffers van alledaags racisme [interview in De Wereld Morgen]. Geraadpleegd op 4 april 2019 via http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2016/06/10/therapie-voor-slachtoffers-van-alledaags-racisme
Unia.(16 oktober 2018). Zes maanden cel voor racistische Facebook-commentaren op overlijden in Istanboel. Geraadpleegd op 4 november 2018 via www.unia.be/nl/artikels/zes-maanden-cel-voor-racistische-facebook-comme…
Unia. (z.d.). Discriminiatie: enkele verduidelijkingen. Geraadpleegd op 12 februari 2019 via https://www.unia.be/nl/discriminatiegronden/discriminatie-enkele-verdui…
Unicef. (2018). Kinderrechten. Geraadpleegd op 29 september 2018 via https://www.unicef.be/nl/over-unicef/onze-inspiratie/kinderrechten/
UN Committee on the rights of the child. (2011).General comment no. 13 : The right of the child to freedom from all forms of violence. Geraadpleegd op 10 november 2018 via http://repository.un.org/bitstream/handle/11176/290769/CRC_C_GC_13-EN.p…
Umaña-Taylor, A.J., Banot, R. & Shin, N. (2006). Ethnic identity formation during adolescence: the critical role of families”, Journal of Family Issues,27. Geraadpleegd op 16 april 2019 via https://www.researchgate.net/publication/241654094_Ethnic_Identity_Form…
Ungar, M. (2008). Resilience across Cultures, The British Journal of Social Work, Volume 38, Issue 2, pp 218–235. Geraadpleegd op 2 april 2019 via https://academic.oup.com/bjsw/article/38/2/218/1684596
Van Amerongen, C., Robijns, B., Verberne, B., van der Zant, B. (2010). Discriminatie in het primair onderwijs in Amsterdam: Stand van zaken, ervaringen en aanbevelingen. Geraadpleegd op 3 maart via https://docplayer.nl/11953329-Discrimineren-is-pesten-met-wie-je-echt-b…
Van Crombrugge, H. (2009). Ouders in soorten. Antwerpen: Garant.
Van Crombrugge, H. (2016). Hoe vorm je cultuurcompetente sociale professionals? Openheid en leergierigheid zijn fundamenteel. Geraadpleegd op 25 april 2019 via https://sociaal.net/achtergrond/cultuurcompetente-sociale-professionals/
Van Daele, T, Hermans, D., Vansteenwegen, D, Van Audenhove, C, Van den Bergh, O. (2010). Prevention of stress, anxiety and depression by psychoeducation: A review of interventions. Psychologie en gezondheid, 38.
Van Deth, R. (2014). Psychotherapie: van theorie tot praktijk. Utrecht: Bohn Stafleu van Loghum.
Van der Ploeg (2013). Stress bij kinderen. Utrecht: Bohn Stafleu van Loghum.
Van De Kerkhof, M. (2010). De invloed van intergenerationele overdracht van traumaklachten op de psychische gezondheid van kinderen [Masteronderzoek].Utrecht: Universiteit Utrecht.
Van der Horst, F., Lucassen, N., Kok, R., Sentse, M., Jooren, L. & Luijk, M. (2016). Opgroeien in het hedendaagse gezin: Inleiding in de gezinspedagogiek. Houten: Lannoo.
Van Robaeys, B. (2014). De reflectieve professional: Inzichten over verschil. POW alert, 40. Geraadpleegd op 30 maart 2019 via http://www.alertonline.be/Portals/pow/alert/pdf/AT400414DRFI7VRB.pdf
Van Robaeys, B. (2014b), Verbinden vanuit diversiteit : krachtgericht werken in een context van armoede en culturele diversiteit – Bind-Kracht Cahier 2, Leuven: LannooCampus.
Van Leeuwen, J., Van Crombrugge, H.(2012). Gezinnen in soorten. Anwtwerpen: Garant
Veenstra, G.J., (2014). Inleiding Epigenetica: DNA is ook niet alles! [Powerpointpresentatie]. Nijmegen: Moleculaire Ontwikkelingsbiologie Radboud Universiteit. Geraadpleegd op 3 april 2019 via https://www.nibi.nl/uploads/nibi/files/9f91ffb82826765abf38770714b2713f…
Veenstra,R. (2014). Groepsprocessen bij jongeren: over pesten en ander probleemgedrag. Kind en adolescent, 35, pp 86-99.
Veenstra, R., Lindenberg, S., Zijlstra, B. J. H., De Winter, A. F., Verhulst, F. C., & Ormel, J. (2007). The dyadic nature of bullying and victimization: Testing a dual perspective theory. Child Development, 78. Geradpleegd op 30 maart 2019 via https://www.researchgate.net/publication/5859159_The_Dyadic_Nature_of_B…
Veenstra, R., Lindenberg, S. M., Oldehinkel, A. J., De Winter, A. F., Verhulst, F. C., & Ormel, J. (2005, in druk). Bullying and victimization in elementary schools: A comparison of bullies, victims, bully/victims, and uninvolved preadolescents. Developmental Psychology, 41. Geraadpleegd op 25 maart 2019 via https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16060813
Witte, E. (2018). Hoe begeleid je kinderen en jongeren met complex trauma in gezinsvervangende woonsituaties? Handvatten voor jeugdprofessionals en pleeg- en gezinshuisouders. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Geraadpleegd op 2 april 2019 via https://www.nji.nl/nl/Download-NJi/Publicatie-NJi/WEB-Hoe-begeleid-je-k…
Wolke, D., Woods, S., Stanford, K., & Schulz, H. (2001). Bullying and victimization of primary school children in England and Germany: prevalence and school factors. British Journal of Psychology, 92, 673-696. Geraadpleegd op 24 maart 2019 via https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11762868
Zorgnet Vlaanderen. (2011). Ethisch advies: Goede zorg bij etnisch-culturele diversiteit. Geraadpleegd op 3 april via https://www.zorgneticuro.be/sites/default/files/ethischadvies15_0.pdf
Figuur 1 : verkiezingsuitslagen overgenomen van
https://www.vlaanderenkiest.be/verkiezingen-2012
Figuur 2 : verkiezingsuitslagen overgenomen van https://www.vlaanderenkiest.be/verkiezingen2018/#/
Figuur 3 : verkiezingsuitslagen overgenomen vanhttps://www.gva.be/regio/Turnhout?t=gemeenteraadsverkiezingen-2018
Figuur 4 : Berry overgenomen van Berry (2008). Globalisation and acculturation. International Journal of Intercultural Relations, 32.
Figuur 5 : Conceptueel model van de impact van racisme en child outcomesProcesmodel overgenomen van Sanders-Philips model overgenomen uit Sanders-Phillips, K. (2009). “Racial Discrimination: A Continuum of Violence Exposure for Children of Color.” Clinical Child and Family Psychology Review 12(2): 174-195. Geraadpleegd op 2 april 2019 via https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19466544
Figuur 6 : Procesmodel van Belsky overgenomen van
Figuur 7 : Boomdiagram van Grotberg overgenomen van https://www.fredrikebannink.com/bannink/wp-content/uploads/2012/07/Veer…
