Kwaadspreken over Rusland is trendy én ouderwets

Sam
Kuijken

Als ik je vraag wat Vlaming zijn betekent, is de kans groot dat je jezelf zowel van Nederlanders als van Walen tracht te onderscheiden. Vraag ik je wat het betekent Europeaan te zijn, zal je misschien verwijzen naar landen die je niet Europees vindt. Denk je toevallig aan Rusland?  

Euro-Oriëntalisme, Euro-wat?

Europa benadrukt maar al te graag waar het zelf voor staat door de tegenstelling met Rusland aan te halen. Zo ontstaat een ‘Wij’ versus ‘Zij’ discours waarin Rusland negatieve kenmerken krijgt. Wat het precies betekent om Europeaan te zijn, komt zo tot stand in contrast met Rusland. Dit proces noemen we Euro-Oriëntalisme, een moeilijke naam voor een eenvoudig principe. Euro-Oriëntalisme is een discours waarmee West-Europa zich onderscheidt van Oost-Europa (en vooral Rusland). Wanneer we bijvoorbeeld stellen dat Rusland ondemocratisch is, creëren we een barrière tussen Europa en Rusland. Tegelijk prijzen we onze eigen democratie en verwerpen we de Russische bestuursvorm. Kortom, we versterken ons identiteitsgevoel.

Het Ruslandbeeld van onze voorouders

Mijn onderzoek spitst zich toe op de historische dimensie van Euro-Oriëntalisme en gaat na in welke mate het Belgische Ruslandbeeld tussen 1848 en 1861 een rol speelde bij de vorming van een Europese identiteit. Bestond er een discours van Euro-Oriëntalisme ten aanzien van Rusland? Beïnvloedde de Krimoorlog (1853-1856) onze kijk op Rusland? En keek elke Belg met dezelfde ogen naar Rusland? Om het Ruslandbeeld van onze voorouders te reconstrueren, bestudeerde ik talloze kranten, boeken, reisverhalen, parlementsverhandelingen en zelfs een toneelstuk uit de periode 1848 tot 1861.

Wat vonden we toen van Rusland?

Satirische kaart van Europa 1864

De Russische samenleving was volgens de Belgen minder beschaafd dan de West-Europese. De alleenheerschappij van de tsaren vonden de Belgen maar niets, ze was ‘niet meer van deze tijd’. Daarnaast genoten de Russen van geen enkele vorm van politieke of religieuze vrijheid en waren ze erg onderdanig en onwetend. Rusland vertoefde als het ware nog in het verleden. Voor een Belg was een reis naar Rusland een reis terug in de tijd. Tussen Rusland en België gaapte niet alleen een kloof in tijd, maar ook in ruimte. Het reusachtige land werd telkens opgedeeld in een Europees en Aziatisch gedeelte. Zo stelde een Belgische journalist na zijn treinrit van Sint-Petersburg naar Moskou dat hij was ingedommeld in Europa en wakker werd in Azië. Ook de Russische bevolking werd aanzien als een mix van Europese en Aziatische elementen. Hoewel Rusland niet volledig Aziatisch was, had het volgens de Belgen onvoldoende Europese kenmerken om echt ‘Europees’ te zijn.

Ook heerste er een diepgewortelde angst voor Rusland, een ware Russofobie. Die ontstond uit de Belgische perceptie van de Russische geopolitieke ambities. Vooral tsaar Nicolaas I stond bekend als iemand die zich verzette tegen elke verstoring van de gevestigde orde, een ware reactionair. Belgen vreesden dat dergelijk ingrijpen van Nicolaas een groot Europees conflict zou uitlokken. Daarnaast circuleerde er een ‘expansiemythe’ die stelde dat Rusland steevast streefde naar verovering. Iedereen verweet Rusland slechte intenties en zag het land bijgevolg als een gevaar. De vaststelling dat Rusland in het verleden thuishoorde, niet-Europese kenmerken had en gevaarlijk was, brengen me tot de conclusie dat het Ruslandbeeld duidelijk Euro-Oriëntalistisch was.

'Tyrannie', 'Aggrandissement', 'Barbarie',... Deze satirische kaart uit 1856 geeft perfect weer welke stereotypen Rusland opgeplakt kreeg.

Wat met de Krimoorlog? Bleef het Euro-Oriëntalistische discours onveranderd of onderging het een drastische transformatie?

Het antwoord ligt tussen deze extremen in. Voor de Krimoorlog was Rusland op zijn machtigst, hetgeen leidde tot Russofobie. Wanneer de ‘dreigende buitenstaander’ in 1854 in conflict kwam met de Europese grootmachten Frankrijk en Groot-Brittannië, kozen de Belgen dan ook duidelijk partij. Kranten riepen bijvoorbeeld op tot een afstraffing van Rusland door het zijn eerdere gebiedswinsten afhandig te maken. Hoewel België strikt neutraal bleef, een positie die overigens nooit ter discussie stond, zag men de oorlog als een finale strijd. De tijd was rijp om voor altijd komaf te maken met de Russische dreiging. Straffe oorlogstaal voor een land dat niet betrokken was, toch?  

Rusland gaf zich uiteindelijk gewonnen in 1856 hetgeen aantoonde dat de verzamelde Europese legers Rusland de baas konden. Rusland richtte zich nu meer op haar oostgrens en interne sociale hervormingen. De Russische beer viel niet meer te vrezen, de Russofobie smolt als sneeuw voor de zon. Hoewel het Ruslandbeeld merkbaar verbeterde, verdween het Euro-Oriëntalisme niet. Nu zag men een land dat zijn achterstand ophaalde. Dat klinkt wel positief, maar de nadruk lag hierdoor nog steeds op de kloof die Rusland diende te overbruggen.

Dacht iedereen dan grotendeels hetzelfde over Rusland gedurende deze periode?

​Ook hier is het antwoord ja én nee. Aan de ene kant bestond er wel eensgezindheid. Zo geloofde iedereen dat Rusland minder beschaafd en op expansie belust was. Aan de andere kant verschilden de opvattingen heel erg naargelang de ideologische achtergrond. Zo sympathiseerden liberalen en socialisten met de revolutiegolf die in 1848 door Europa raasde. Daarom verachtten ze het reactionaire ingrijpen van Rusland. Katholieken zagen in diezelfde revolutiegolf dan weer een groot gevaar. Zij juichten de Russische interventies net toe. Tijdens de Krimoorlog verslechterde het Ruslandbeeld, ook dat van de katholieken. Op het eind van de oorlog was het Euro-Oriëntalisme dan ook het sterkst, ongeacht de politieke voorkeur. Na de Krimoorlog vond een merkwaardige ommekeer plaats. Liberalen en socialisten onthaalden de sociale hervormingen van de nieuwe tsaar Alexander II met een tomeloos enthousiasme. Katholieken reageerden veel voorzichtiger en vreesden vooral de sociale onrust waartoe zijn initiatieven konden leiden.

Geschiedenis is actueel

Onze voorouders hadden het duidelijk niet erg begrepen op Rusland; so what? Sta dan even stil bij het heden. Vinden we Poetin geen moderne Tsaar? Vinden we Rusland soms niet nog steeds een bedreiging? Dergelijke denkbeelden creëren een realiteit waarin Rusland dient om het Europese ‘Wij’ te versterken. Waarom is het ruim anderhalve eeuw later nog steeds hip om kwaad te spreken over Rusland? Wie zich die vraag stelt, komt er al snel achter dat ons Ruslandbeeld niet moet onderdoen voor dat van onze landgenoten tussen 1848 en 1861. Laten we daarom immer kritisch zijn en luidop durven vragen waarom Rusland steeds zo wordt afgebeeld.

Bibliografie

Bibliografie

 

Bronnen

CONSIDÉRANT, N, La Russie en 1856. Souvenirs de voyage, Amsterdam, 1857.

DE MOLINARI, G., Lettres sur la Russie, Brussel, 1861.

DE REIFFENBERG, F., le testament du Czar, drame en cinq actes, Brussel, 1854.

FLAMME, J.B., Correspondance d’un soldat belge en Crimée, narrant à sa famille les grandes opérations militaires et les hauts faits d’armes qui y ont illustré les armées alliées, (...). Tournai, 1856.

HYMANS, L.S., Lettres moscovites. Brussel, 1857.

JOLY, V., Mensonges et réalités de la guerre d'Orient, Brussel, 1855.

LE HARDY DE BEAULIEU, A., ‘Trois mois en russie’, revue trimestrielle, 1861 (8).

LE HARDY DE BEAULIEU, A., Les Chemins de fer en Russie, état actuel des voies de communication et de transport dans la Russie d'Europe, Brussel, 1857

LE PAS, A.J., Des salles d'asile en Russie et particulièrement à Saint-Petersbourg, pour servir à l'histoire des institutions publiques d'éducation et de bienfaisance dans l'empire de Russie, Brussel, 1852.

Lettres inédites de Diderot au statuaire Falconet, C, COURNAULT (red.), Parijs, 1867.

LUBLINER, L., De l'abolition du servage en Russie: Examen critique du projet de l'empereur Alexandre II, Brussel, 1858.

LUBLINER, L., L'amnistie russe sa signification réelle, son but occulte, et son insuccès; examen critique suivi de documents authentiques concernant les confiscations des biens de polonais, et d'une réponse au journal le Nord, Brussel, 1856.

O’SQUARR =[FLOR], C., La guerre dans la Baltique, Brussel, 1854.

O’SQUARR =[FLOR], C., La guerre Européenne contre la Russie. Théâtre des opérations militaires : Description des principautés danubiennes et de la Bulgarie précédée d'Un historique de la question d'Orient jusqu'à ce jour. Notes et récits recueillis sur le théâtre même de la guerre en 1853 et 1854, Brussel, 1854.

ROPS, F., Les Cosaques. Invasion au salon du 1854., Brussel, 1854.

s.n., Avénement de l'empereur Alexandre II le passé, l'avenir. Le czar Nicolas, sa vie et sa mort [par un diplomate], Brussel, 1855.

s.n., La Nation russe et ses classes constituantes, Brussel, 1861.

VANDE VELDE, L., La guerre sur le Danube., Brussel, 1854.

VANDE VELDE, L., Considérations sur la campagne en Crimée. Brussel, 1854.

VANDE VELDE, L., Notice sur la mer Noire, sur son littoral et sur les principaux forts. Brussel, 1854.

VANDE VELDE, L., Revue des évènements militaires en Orient., Brussel, 1854.

 

Journal de Bruxelles, 1848-1861. 

Journal de Charleroi, 1848-1860.

Messager de Gand, 1848-1861. 

 

Kamer van Volksvertegenwoordigers, Handelingen van de plenaire vergaderingen, 1848-1861.

 

BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Kaarten en Plannen, WBS IV 15.747 D (8), s.n., Atlas de géographie moderne, 8, Russie d’Europe.

BRUSSEL, Koninklijke Bibliotheek, Kaarten en Plannen, WBS XIV Russie - 1834 - Lejeune - III 9.653, LEJEUNE, Russie d’Europe.

 

Werken

 

ADAMOVSKY, E., ‘Euro-Orientalism and the making of the concept of Eastern Europe in France, 1810–1880’, The Journal of Modern History, 77 (2005), 591-628.

ADAMOVSKY, E., Euro-orientalism: Liberal Ideology and the Image of Russia in France (c. 1740-1880), Bern, 2006.

APRILE, S. e.a. (red.), Europe de papier. Projets européens au XIXe siècle, Lille, 2015.

BARRACLOUGH, G., European Unity in Thought and Action., New York, 1963.

BASSIN, M., ‘Eurasia’, D. MISHKOVA en B. TRENCSÉNYI (red.), European Regions and Boundaries: a Conceptual History, New York, 2017, 210-235.

BASSIN, M., ‘Russia between Europe and Asia: the ideological construction of geographical space’, Slavic Review, 50 (1991), 1-17.

BERGER, S., ‘Western Europe’, D. MISHKOVA en B. TRENCSÉNYI (red.), European Regions and Boundaries: a Conceptual History, New York, 2017, 15-35.

BIDELEUX, R., ‘The “Orientalization” and “de-Orientalization” of East Central Europe and the Balkan Peninsula’, Journal of Contemporary Central and Eastern Europe, 23 (2015), 9-44.

BOON, V. en DELANTY, G., ‘Europe and Its Histories. A Cosmopolitan Perspective’, H.Å. PERSSON en B. STRÅTH (red.), Reflections on Europe: Defining a Political Order in Time and Space, Brussel, 2007, 157-182.

BOYER, J.W. en MOLDEN, B. (red.), EUtROPEs: The Paradox of European Empire, Chicago, 2014.

BRAET, J., Belgische reizigers in Rusland. Een bijdrage tot de studie van het Ruslandbeeld in de periode 1856-1891., onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, subfaculteit geschiedenis, 1987.

BRECKNER, R., KALEKI-FISHMAN, D. en MIETHE, I. (red.), Biographies and the division of Europe: experience, action, and change on the 'Eastern side, Wiesbaden, 2000.

BROWNING, C. en LEHTI, M. (red.), The Struggle for the West: A Divided and Contested Legacy, New York, 2010.

CADOT, M., La Russie dans la vie intellectuelle française, 1839-1856, Parijs, 1967.

CEDERMAN, L.E. (red.), Constructing Europe's Identity: The External Dimension, Londen, 2001.

CONFINO, M., ‘Re-inventing the Enlightenment: western images of eastern realities in the eighteenth century’, Canadian Slavonic Papers, 36 (1994), 505-522.

COOLSAET, R., België en zijn buitenlandse politiek 1830-2015, Antwerpen, 2014.

CORBET, C., L’opinion française face à l’inconnue russe a l'ère des nationalismes: 1799-1894, Parijs, 1967.

DE BENS, E., en RAEYMAECKERS, K., De pers in België: het verhaal van de Belgische dagbladpers gisteren, vandaag en morgen, Leuven, 2007.

DE GRAAF, B., DE HAAN, I. en VICK, B. (red.), Securing Europe after Napoleon: 1815 and the new European Security Culture, Cambridge, 2019.

DELANTY, G., Formations of European Modernity: A Historical and Political Sociology of Europe, Basingstoke, 2013.

DELANTY, G., Inventing Europe: Idea, Identity, Reality, Basingstoke, 1995.

DELANTY, G., ‘The frontier and identities of exclusion in European history’, History of European Ideas, 22 (1996), 93-103.

DELANTY, G., ‘The historical regions of Europe: civilizational backgrounds and multiple routes to modernity’, Historická Sociologie, 1-2 (2012), 9-24.

DENAYER, F., Rusland als anachronisme: Over de creatie van een beeld van Rusland in Belgische kranten,1853-1856., onuitgegeven meesterproef, Rijksuniversiteit Gent, subfaculteit letteren, 2013.

DEN BOER, P., ‘Europe to 1914: The Making of an Idea’, K. WILSON en J. VAN DER DUSSEN (red.), The history of the idea of Europe, Londen, 1993, 13-82.

DETREZ, R., Rusland: een geschiedenis, Antwerpen, 2015.

DUPCSIK, C., ‘Postcolonial studies and the inventing of Eastern Europe’, East Central Europe, 26 (1999), 1-14.

DUPCSIK, C., ‘The West, the East, and the Border-lining’, Social Science in Eastern Europe Newsletter, special edition (2001), 31-39.

DUROSELLE, J.B., L’idée d’Europe dans l’histoire, Parijs, 1965.

FIGES, O., De Krimoorlog of de vernedering van Rusland, H. MOERDIJK en L. SIMON vert., Amsterdam, 2010.

FRANZINETTI, G., ‘The idea and the reality of Eastern Europe in the eighteenth-century’, History of European Ideas, 34 (2008), 361-368.

GHERVAS, S., ‘Antidotes to Empire: From the Congress System to the European Union’, J.W. BOYER en B. MOLDEN (red.), EUtROPEs: The Paradox of European Empire, Chicago, 2014, 49-81.

GHERVAS, S., ‘La Sainte-Alliance: un pacte pacifique européen comme antydote à l’Empire’, S. APRILE e.a. (red.), Europe de papier. Projets européens au XIXe siècle, Lille, 2015, pp. 47-64.

GLEASON, J.H., The Genesis of Russophobia in Great Britain: A Study of the Interaction of Policy and Opinion, Cambridge, 1950.

GODDEERIS, I., La Grande Emigration polonaise en Belgique (1831-1870), Brussel, 2013.

GROH, D., Rußland im blick Europas: 300 Jahre historische Perspektiven, Berlijn, 1988.

HAMMEN, O.J., ‘Free Europe versus Russia, 1830-1854’, American Slavic and East European, 11 (1952), 27-41.

HAY, D., Europe: the Emergence of an Idea., Edinburgh, 1968.

HELLER, P., ‘The Russian dawn: how Russia contributed to the emergence of ‘The West’ as a concept’, C. BROWNING en M. LEHTI (red.), The Struggle for the West: A Divided and Contested Legacy, New York, 2010, 33-52.

JADOT, E., L’image de la Russie à travers des récits de voyage, 1860-1914., onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Université Catholique de Louvain, subfaculteit geschiedenis, 1998.

JANSSENS, P., ‘Tussen generaal Doerakin en Michael Strogoff: Belgische boeken over Rusland van 1830 tot 1998’, E., STOLS en E., WAEGEMANS, Montagne Russe: belevenissen van Belgen in Rusland, Berchem, 1989.

KOCKA, J., ‘The Mapping of Europe’s Borders. Past, Present and Future’, H.Å. PERSSON en B. STRÅTH (red.), Reflections on Europe: Defining a Political Order in Time and Space, Brussel, 2007, 37-48.

LEMBERG, H., ‘Zur Entstehung des Osteuropabegriffs im 19. Jahrhundert: Vom „Norden “zum „Osten “Europas’, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, 33 (1985), 48-91.

LIULEVICIUS, V.G., The German myth of the East, Oxford, 2009.

LORETTE, J., ‘Problèmes de politique étrangère sous Léopold 1er’, Académie Royale des sciences d’outre-mer : Bulletin des séances, 11 (1965), 225-251.

MALIA, M., Russia under Western Eyes: From the Bronze Horseman to the Lenin Mausoleum, Cambridge (MA), 1999.

MCNALLY, T., ‘The Origins of Russophobia in France: 1812-1830’, The American Slavic and East European Review, 17 (1958), 173-189.

MERNIER (red.), 150e anniversaire des relations diplomatiques entre la Russie et la Belgique, s.l., 2003.

METTAN, G., Russie-Occident. Une guerre de mille ans : la russophobie de Charlemagne à la crise ukrainienne, Genève, 2015.

MISHKOVA, D. en TRENCSÉNYI, B. (red.), European Regions and Boundaries: a Conceptual History, New York, 2017.

MOROZOV, V. en RUMELILI, B., ‘The external constitution of European identity: Russia and Turkey as Europe-makers’, Cooperation and Conflict, 47 (2012), 28-48.

NAARDEN, De spiegel der barbaren: Socialistisch Europa en Revolutionair Rusland (1848 - 1923), onuitgegeven doctoraatsverhandeling, Rijksuniversiteit Groningen, subfaculteit letteren, 1986.

NAARDEN, B., ‘Nederlanders en het Europese Ruslandbeeld voor 1917’, B. NAARDEN (red.), Rusland in Nederlandse ogen: een bundel opstellen, Amsterdam, 1986, 9-32.

NAARDEN, B. (red.), Rusland in Nederlandse ogen: een bundel opstellen, Amsterdam, 1986.

NAARDEN, B., Socialist Europe and Revolutionary Russia: Perception and Prejudice 1848-1923, Cambridge, 2003.

NEUMANN, I. B., Russia and the Idea of Europe: A Study in Identity and International Relations, Londen, 1995.

NEUMANN, I.B., ‘Russia as a great power, 1815-2007’, Journal of International Relations and Development, 11 (2008), 128-151.

NEUMANN, I. B., ‘Russia as Europe’s Other’, Journal of Area Studies, 6 (1998), 26-73.

NEUMANN, I. B., Uses of the other:" the East" in European identity formation, Minneapolis, 1999.

NEUMANN, I.B. en WELSH, J.M., ‘The Other in European self-definition: an addendum to the literature on international society’, Review of International Studies, 17 (1991), 327-348.

OBERLÄNDER, E., ‘Zur Wirkungsgeschichte historischer Fälschungen: Das „Testament“ Peters des Großen’, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, 21 (1973), 46-60.

PAGDEN, A. (red.), The Idea of Europe: From Antiquity to the European Union, Cambridge, 2002.

PASTURE, P., Imagining European Unity since 1000. AD, Basingstoke, 2015.

PERSSON, H.Å. en STRÅTH, B. (red.), Reflections on Europe: Defining a Political Order in Time and Space, Brussel, 2007.

PERSSON, H.Å. en STRÅTH, B., ‘Time and Space. Introduction to Reflections on Europe as a Political Order’, H.Å. PERSSON en B. STRÅTH (red.), Reflections on Europe: Defining a Political Order in Time and Space, Brussel, 2007, 11-36.

PROZOROV, S., ‘The other as past and present: beyond the logic of ‘temporal othering’ in IR theory’, Review of International Studies, 37 (2011), 1273-1293.

REY, M.P., Le dilemme russe: La Russie et l'Europe occidentale d'Ivan le terrible à Boris Eltisine, Parijs, 2002.

SAID, E. W., Orientalism, New York, 1979.

SCHENK, F.B., ‘Eastern Europe’, D. MISHKOVA en B. TRENCSÉNYI (red.), European Regions and Boundaries: a Conceptual History, New York, 2017, 188-209.

SCHENK, F.B., ‘Mental Maps. Die Konstruktion von geographischen Räumen in Europa seit der Aufklärung’, Geschichte und Gesellschaft, 28 (2002), 493-514.

STÖCKL, K., ‘The Orthodox and the Modern: European Vicinities over Time and Space’, H. Å., PERSSON en B. STRÅTH (red.), Reflections on Europe: Defining a Political Order in Time and Space, Brussel, 2007, 231-250.

STOLS, E. en WAEGEMANS, E. (red.), Montagne Russe: belevenissen van Belgen in Rusland, Berchem, 1989.

STÖLTING, E, ‘The East of Europe: A Historical Construction’, R. BRECKNER, D. KALEKI-FISHMAN en I. MIETHE (red.), Biographies and the division of Europe: experience, action, and change on the 'Eastern side, Wiesbaden, 2000, 23-38.

STRÅTH, B. (red.), Europe and the Other and Europe as the Other, Brussel, 2010.

STRÅTH, B., ‘European Identity: To the Historical Limits of a Concept’, European Journal of Social Theory, 5 (2002), 387-401.

STRÅTH, B., ‘Introduction: Europe as a discourse’, B. STRÅTH (red.), Europe and the Other and Europe as the Other, Brussel, 2010, 13-44.

STRÅTH, B., ‘Multiple Europes: Integration, Identity and Demarcation to the Other’, B. STRÅTH (red.), Europe and the Other and Europe as the Other, Brussel, 2010, 385-420.

TAVERNIER, R., Russia and the Low Countries: An International Bibliography, 1500-2000, Eelde, 2006.

TODOROVA, M., Imagining the Balkans, Oxford, 1997.

TODOROVA, M., ‘Spacing Europe: What is a Historical Region?’, East Central Europe, 32 (2005), 59-78.

WAEGEMANS, E. (red.), Het land van de Blauwe vogel: russen in België, Antwerpen, 1991.

WAEGEMANS, E. (red.), Potemkinse Dorpen. Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994.

WÆVER, O., ‘European security Identities’, Journal of Common Market Studies, 34 (1996), 103-132.

WILLAERT, A., Evolutie tot de eerste diplomatieke betrekkingen tussen België en Rusland: 1830-1860., onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, subfaculteit letteren, 1983.

WILSON, F., Muscovy, Russia through foreign eyes 1553-1900, Michigan, 1970.

WILSON, K. en VAN DER DUSSEN, J. (red.), The history of the idea of Europe, Londen, 1993.

WOLFF, L., Inventing Eastern Europe: the map of civilization on the mind of the enlightenment, Stanford, 1994.

 

Websites

European Commission|Cordis, ‘Securing Europe, Fighting its Enemies: The making of a security culture in Europe and beyond, 1815-1914’, 2017 (https://cordis.europa.eu/project/rcn/188665/factsheet/en). Geraadpleegd op 25/05/2019.

The Federal Government, ‘Speech by Federal Chancellor Dr Angela Merkel at the ceremony awarding the International Charlemagne Prize to French President Emmanuel Macron in Aachen on 10 May 2018’, 2019 (https://www.bundesregierung.de/breg-en/chancellor/speech-by-federal-cha…). Geraadpleegd op 14/04/2019

Koninklijke Bibliotheek van België, ‘BelgicaPress’, 2019 (https://belgica.kbr.be/belgica/default.aspx?_lg=nl-BE). Geraadpleegd op 14/04/2019.

WILLEMS, VRT NWS, ‘Francken wil erkende vluchtelingen na 5 jaar kunnen terugsturen, Van Grieken: "U belooft wat u 5 jaar niet heeft gedaan’, 2019 (https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/05/20/francken-van-grieken-debat-kies…). Geraadpleegd op 25/5/2019.

Universiteit of Hogeschool
KU Leuven
Thesis jaar
2019
Promotor(en)
Prof. dr. Patrick Pasture
Thema('s)