Onze perceptie van tijd is niet alleen beperkt tot onze ervaring van de tikkende klok en de seizoensgebonden veranderingen. Tijd is ook een cultureel kenmerk, dat bepaalt wie we zijn, hoe we ons leven organiseren en hoe we sociale contacten leggen. Een persoonlijke ervaring die ik wil delen, illustreert dit.
Mijn verhuizing van Azië naar België vergde enkele aanpassingen, zelfs bij zoiets triviaals als boodschappen doen. Dat is voor mij soms zenuwslopend en vreet energie. Anders dan in mijn land van herkomst, sluiten supermarkten en lokale winkels in België immers vroeg in de avond. Om na het werk naar de supermarkt te gaan, moet ik me vaak haasten en kom dan vast te zitten in een avondfile. Het irriteert me als ik me wanhopig naar de winkel haast en niet voor sluitingstijd aankom. Afgezien van de fysieke inspanning, krijg ik, door de angst te laat te zijn, migraine, die soms de hele avond aanhoudt.
Als ik nadenk over ‘tijd’, verbaast het me, hoe verschillend tijd ervaren wordt in verschillende culturen en hoe de stressprikkels, die tijd kan veroorzaken, schade toebrengt aan ons fysiek en psychologisch welzijn. Met dit in gedachten, ben ik een onderzoek gestart naar de verschillende oorzaken van stress en emotionele belastingen gelinkt aan ‘tijd’ in verschillende culturen. Een ideaal startpunt hiervoor is Bali, Indonesië, waar ik een veldonderzoek van twee maanden uitgevoerd heb.
Als een van de meest gerenommeerde vakantiebestemmingen, trekt Bali jaarlijks duizenden toeristen. Tijdens de laatste decennia heeft het toerisme belangrijke sociaaleconomische veranderingen teweeggebracht voor de Balinezen. Toeristische trekpleisters zoals Kuta en Ubud hebben veel bewoners uit landelijke gebieden aangetrokken op zoek naar werk. Veel Balinezen verblijven in de toeristische steden voor hun werk en reizen veelvuldig naar hun herkomstdorp, waar ze telkens weer geconfronteerd worden met een volledig ander levensritme en andere levensgewoontes.
Bij mijn onderzoek naar hun ervaringen nam ik de volgende hypothesen aan:
Het naast elkaar bestaan van verschillende kalenders maakt van Bali een interessante plek voor dit onderzoek. Er zijn daar namelijk drie verschillende varianten: de Saka-kalender, de Pawukon-kalender, en de Gregoriaanse kalender. Elk van hen regelt verschillende domeinen van het Balinese leven. Enerzijds worden de Saka- en Pawukon-kalenders gebruikt om religieuze feesten en hiervoor gunstige dagen te bepalen. Anderzijds wordt de Gregoriaanse kalender voornamelijk gebruikt in de organisatie van het stedelijk leven en het werk in de toeristische sector.
In veel westerse samenlevingen zien we het verstrijken van de tijd als een teken van lineaire vooruitgang, maar in Bali wordt tijd anders gepercipieerd. In de Balinese Hindoe-filosofie wordt de toekomst beïnvloed uit de relatie met familie, voorouders en heilige geesten. Balinese hindoes geloven dat, wie regelmatig offers voorbereidt en deelneemt aan rituelen, hiervoor in de toekomst gezegend wordt met beloningen. Het versterkt ook de gemeenschaps- en familiale banden. Maar de vele ceremonies en rituele verplichtingen kunnen ook leiden tot mentale stress en fysiek ongemak wanneer verschillende waarden met elkaar in conflict komen.
Voor Balinezen, die zowel in de westers georiënteerde toerismewereld leven als in de traditionele Balinese religie in hun dorp, is de balans tussen toerismewerk en gemeenschap verplichtingen een zeer moeilijk evenwicht. Dit evenwicht en de hiermee verbonden gevoelens zijn niet alleen van persoon tot persoon verschillend, maar veranderen ook met de tijd.
Ik heb drie verschillende groepen van effecten geobserveerd:
Veel van mijn gesprekspartners meenden dat de conflicterende schema's tussen werk en traditionele rituelen gecombineerd met de vele, lange reizen tussen dorp en stad tot lichamelijke vermoeidheid, slapeloosheid en chronische hoofdpijn leiden.
Sommige, migrerende werknemers spraken over angstgevoelens. Anderen voelden zich schuldig en gefrustreerd wanneer ze niet konden voldoen aan de verantwoordelijkheden t.a.v. hun dorpsgemeenschap.
Er werden ook twijfels en zorgen geuit over de praktische kant van het Balinese hindoeïsme en de rituelen. Deze twijfels samen met de frustratie in verband met sociale en economische ongelijkheden, gaf veel Balinezen in de toerismesector het gevoel van stilstand in hun leven, in tegenstelling tot de ongedwongenheid van de toeristen.
Tegenwoordig observeren en ervaren we een gevoel van tijdsgebrek omdat ons levensritme en begrip van een ‘goed leven’ verandert. Door het binnendringen van het kapitalisme in onze samenleving, wordt tijd meer en meer ervaren als een maatstaf voor succes. Dit resulteert in tijdsdruk en zorgen over hoe we onze tijd het beste besteden. Deze tijdsdruk zelf en de zorgen over hoe we onze tijd best besteden, kan een negatieve invloed hebben op ons welzijn.
Tijd is geen zuiver objectief gegeven, maar is verbonden aan onze identiteit en emoties. Daarom zijn perceptie en gedrag t.a.v. tijd cultureel bepaald en gevoels-georiënteerd. Mijn onderzoek toont aan, dat de organisatie van alledaagse routines en de deelname aan economische activiteiten sterk bepalen (1) hoe wij ‘de tijd’ ervaren en (2) hoe wij lichamelijk en emotioneel op de tijd reageren (bv. bij een tijdsconflict).
Het doel van mijn masterproef is bij te dragen tot ons begrip van de tijd als een waarschuwende indicator evenals een factor bij het stijgende aantal burn-outs en stress in onze samenleving. Het onderzoeken en erkennen van onze relatie met ‘tijd’ stelt ons in staat om ons welzijn te evalueren en ons te helpen de controle over onze tijd terug te krijgen.
FHD. (25 Oct 2008). The Dark Side of Paradise: Mental Illness in Bali [Video File]. Retrieved from https://youtu.be/O-NWiCViXc0
Hatch, V. (11 April, 2010). What is the difference between ‘ngayah’ and ‘ngo’opin’? [Web log post]. Retrieved from http://www.balimusicanddance.com/articles/what-is-the-difference-between-‘ngayah’-and-‘ngo’opin’.html
Hunt, P. (2018, February 27). Bali Fights Back. Retrieved from https://thediplomat.com/2018/02/bali-fights-back/
Abu-Shams, L., & González-Vázquez, A. (2014). Juxtaposing time: An anthropology of multiple temporalities in Morocco. Revue Des Mondes Musulmans Et De La Mediterranee, 136(136), 33-48.
Adam, B. (1995). Timewatch: The social analysis of time. Cambridge, UK: Polity Press.
Appadurai, A. (1990). Disjuncture and Difference in the Global Cultural Economy. Theory, Culture & Society, 7(2-3), 295-310.
Appadurai, A. (2013). The future as cultural fact: Essays on the global condition. London: Verso.
Bachtiar, A., Windia, W., & Astiti, W. (2016). Persepsi Masyarakat dan Strategi Pengembangan Agrowisata Salak di Desa Sibetan Kecamatan Bebandem Kabupaten Karangasem Bali. JURNAL MANAJEMEN AGRIBISNIS, 4(1). Badan Pusat Statistik Provinsi Bali. (2019a). Statistik Wisatawan Mancanegara ke Bali 2018. Denpasar: BPS Provinsi Bali.
Badan Pusat Statistik Provinsi Bali. (2019a). Statistik Wisatawan Mancanegara ke Bali 2018. Denpasar: BPS Provinsi Bali.
Badan Pusat Statistik Provinsi Bali. (2019b). Perkembangan Triwulanan Ekonomi Bali Triwulan I 2019. Denpasar: BPS Provinsi Bali.
Bear, L. (2014). Doubt, conflict, mediation: The anthropology of modern time. Journal of the Royal Anthropological Institute, 20(Supp.1), 3-30.
Bianchi (2011), Tourism, Capitalism and Marxist Political Economy in Mosedale, J. (2011). Political economy of tourism. London: Routledge.
Birth, K. (2008). The creation of coevalness and the danger of homochronism. Journal of the Royal Anthropological Institute, 14(1), 3-20.
Birth, K. (2017). Time Blind. Cham: Springer International Publishing.
Bloch, M. (I977). The past and the present in the present. Man (N.S.), 12, 278-92.
Bruner, E. (1991). Transformation of self in tourism. Annals of Tourism Research, 18(2), 238-250.
Burbank, V. (2011). Ethnography of stress: The Social Determinants of Health in Aboriginal Australia. New York: Palgrave Macmillan.
Burman, R. (1981). Time and Socioeconomic Change on Simbo, Solomon Islands. Man, 16(2), 251-267.
Carson, B., Dunbar, T., Chenhall, R. & Railie, R. (2007). Social determinants of indigenous health. Crows Nest: Allen & Unwin.
Castree, N. (2009). The Spatio-temporality of Capitalism. Time & Society, 18(1), 26-61.
Christie, L. & Halpern, J. M. (1990). Temporal constructs and Inuit mental health. Social Science & Medicine, 30(6), 739-749.
Connor, L. (1995). The Action of the Body on Society: Washing a Corpse in Bali. The Journal of the Royal Anthropological Institute, 1(3), 537-559.
Connor, L., & Vickers, A. (2003). Crisis, citizenship, and cosmopolitanism: Living in a local and global risk society in Bali. Indonesia, (75), 153.
Cooper, F. (1992). Colonizing time: work rhythms and labor conflict in colonial Mombasa. In Dirks, N.B. (ed.), Colonialism and culture. Ann Arbor: The University of Michigan Press:209-45
Dressler, W. (2011). Chapter 6. Culture and the Stress Process. In Singer, M. & Erickson P. (ed.) (2011). A Companion to Medical Anthropology(pp. 119-134). Chichester: Wiley Blackwell.
Eickelman, D. (1977). Time in a Complex Society: A Moroccan Example. Ethnology, 16(1), 39-55.
Eiseman, F. B., Jr. (1990). Bali Sekala and Niskala: Essays on religion, ritual, and art. Singapore: Periplus Editions.
Elliott, S., Mckelvy, J., & Bowen, S. (2017). Marking time in ethnography: Uncovering temporal dispositions. Ethnography, 18(4), 556-576.
Evans-Pritchard, E. (1939). Nuer time-reckoning. Africa, 12(2), 189-216.
Fabian, J. (1983). Time and the other: How anthropology makes its object. New York: Columbia university press.
Fagertun, A. (2017). Labour in Paradise: Gender, Class and Social Mobility in the Informal Tourism Economy of Urban Bali, Indonesia. The Journal of Development Studies, 53(3), 331-345.
Garcia, Kristy L. (2016). Bali's Eclectic Image: A Touristic Island Paradise and A Prevalently Modern Nation. Student Publications, 461. Retrieved from https://cupola.gettysburg.edu/student_scholarship/461.
Geertz, C. (1973). Chapter 14. Person, Time and Conduct in Bali. In Geertz, C. (1973). The interpretation of cultures: Selected essays (pp. 360-411). London: Hutchinson.
Gell, A. (1992). The anthropology of time: Cultural constructions of temporal maps and images. Oxford: Berg.
Guyer, J. (2007). Prophecy and the near future: Thoughts on macroeconomic, evangelical, and punctuated time. American Ethnologist, 34(3), 409-421.
Hallowell, A. I. (1937). TEMPORAL ORIENTATION IN WESTERN CIVILIZATION AND IN A PRE‐LITERATE SOCIETY. American Anthropologist, 39(4), 647-670.
Hallowell, A. I. (1955). Culture and experience (2nd print ed.). S.l: University of Pennsylvania press.
Hobart, M. (2000). Chapter 6. The missing subject: Balinese time and the elimination of history. In Hobart, M. (2000). After culture: anthropology as radical metaphysical critique (pp. 195-236). Yogyakarta: Duta Wacana University Press.
Hope, W. (2009). Conflicting Temporalities: State, nation, economy and democracy under global capitalism. Time & Society, 18(1), 62-85.
Hoskins, J. (1997). The play of time: Kodi perspectives on calendars, history, and exchange. Berkeley: University of California Press.
Howe, L. (1981). The Social Determination of Knowledge: Maurice Bloch and Balinese Time. Man, 16(2), 220-234.
Howe, L. (1984). Gods, people, spirits and witches: The Balinese system of person definition. Bijdragen Tot De Taal-, Land- En Volkenkunde / Journal of the Humanities and Social Sciences of Southeast Asia, 140(2), 193-222.
Howe, L. (2009). The changing world of Bali: Religion, society and tourism. London: Routledge.
Huberman, J. (2012). Ambivalent Encounters: Childhood, Tourism, and Social Change in Banaras, India. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press.
Ida Bagus, M. (2010). Getting the monkey off your back: Women and the intensification of religious identities in post-bomb Bali, Indonesia. Women's Studies International Forum, 33(4), 402-411.
I Ketut Ardhana. (2011). Globalisme dan Multi-Versalisme: Beberapa Catatan tentang Dinamika Sosial Budaya di Bali. Jurnal Kajian Bali, 1(2), Jurnal Kajian Bali, 01 November 2011, Vol.1(2).
I Wayan Suyadnya. (2011). Securitization, Belonging and Politics of Belonging in Bali. Jurnal Kajian Bali, 1(1), Jurnal Kajian Bali, 01 June 2011, Vol.1(1).
James, W., Mills, David, & ASA conference Harare 2002. (2005). The qualities of time: Anthropological approaches (ASA monographs 41). Oxford: Berg.
King, Victor T., & Wilder, William D. (2003). The modern anthropology of South-East Asia: An introduction. London: RoutledgeCurzon.
Lansing, J. (1995). The Balinese. Fort Worth: Harcourt Brace college publ.
Lazarus, R. (1966). Psychological stress and the coping process (MacGraw-Hill series in psychology). New York (N.Y.): MacGraw-Hill.
Leach E. (1961). Two Essays Concerning the Symbolic Representation of Time. In Leach E. (ed.) (1961). Rethinking Anthropology (pp. 124-136). London: Athlone Press.
Lemelson, R. (Producer & Director). (2011). Ritual burdens [Motion picture]. Watertown, MA: Documentary Educational Resources.
Lemelson, R., & Tucker, A. (2017). Chapter 3. The Lived Experience of Culture and Mental Illness in Indonesia. In Lemelson, R., & Tucker, A. (2017). Afflictions: Steps Toward a Visual Psychological Anthropology (pp. 49-70). Switzerland, Cham: Palgrave Macmillan.
Lemelson, R., & Tucker, A. (2017). Chapter 8. Ritual Burdens: Culturally Defined Stressors and Developmental Progressions. In Lemelson, R., & Tucker, A. (2017). Afflictions: Steps Toward a Visual Psychological Anthropology (pp. 157-176). Switzerland, Cham: Palgrave Macmillan.
LeVine, R. A. (ed.) (2010). Psychological anthropology: A reader on self in culture. Chichester: Wiley-Blackwell.
Lin, F. (2017). Garbage burden in the island of paradise: A Case Study in Bali. Unpublished manuscript, Katholieke Universiteit Leuven.
Lyon, S. & Wells, C. (2012). Global Tourism: Cultural Heritage and Economic Encounters. Lanham: AltaMira Press.
MacCannell, D. (1999). The tourist: A new theory of the leisure class. London: University of California Press.
Malinowski, B. (1927). Lunar and Seasonal Calendar in the Trobriand Island. Journal of the Royal Anthropological Institute, 157, 201-15
Marcus, G. E., & Myers, F. R. (1995). The traffic in culture: Refiguring art and anthropology. Berkeley: University of California Press.
Munn, N. (1992). The Cultural Anthropology of Time: A Critical Essay. Annual Review of Anthropology, 21, 93-123.
Nakatani, A. (1997). Private or public?: Defining female roles in the Balinese ritual domain. Southeast Asian Studies, 34(4), 722-740.
Nettheim A. (2011). Tattwa are the words of the world: Balinese narratives and creative transformation, Ph.D. Thesis, University of New South Wales, Australia
Nordholt, H. (2000). Localizing modernity in colonial Bali during the 1930s. Journal Of Southeast Asian Studies, 31(1), 101.
Norum, R. & Mostafanezhad M. (2016). A chronopolitics of tourism. Geoforum, 77(C), 157-160.
Picard, M. (1996). Bali: Cultural tourism and touristic culture. Singapore: Archipelago Press.
Picard, M. & Wood, R. (1997). Tourism, Ethnicity, and the State in Asian and Pacific Societies. Honolulu: University of Hawai‘i Press.
Rapport, N. (2018). Chapter 2. A sense of well-being: The anthropology of a first-person phenomenology. In Galvin, K. (ed.) (2018). Routledge Handbook of Well-Being (pp. 23-33). Oxon: Routledge
Reichle, N. (ed.) (2010). Bali: Art, Ritual, Performance. San Francisco: The Asian Art Museum.
Ringel, F. (2016). Beyond temporality: Notes on the anthropology of time from a shrinking fieldsite. Anthropological Theory, 16(4), 390-412.
Salazar, N. (2013). Imagineering Otherness: Anthropological legacies in tourism. Anthropological Quarterly, 86(3), 669-696.
Snipes, S., Thompson, A., O’Connor, B., Godina, K., & Ibarra, R. (2007). Anthropological and Psychological Merge: Design of a Stress Measure for Mexican Farmworkers. Culture, Medicine and Psychiatry, 31(3), 359-388.
Suryani, L. (1984). Culture and mental disorder: the case of bebainan in Bali. Culture Medicine and Psychiatry, 8(1), 95-113.
Thompson, E. (1967). Time, Work-discipline and Industrial Capitalism. Past and Present, 38, 56-97.
Urry, J. (1990). The 'consumption' of tourism. Sociology: The Journal of the British Sociological Association, 24(1), 23.
Vickers, A. (1989). Bali, a paradise created. Ringwood, Victoria, Australia: Penguin.
Wallace, A. (2005). The Consciousness of Time. Anthropology of Consciousness, 16(2), 1-15.
Warren, C. (1998). Mediating modernity in Bali. International Journal of Cultural Studies, 1(1), 83-108.
Yamashita, S. (1994). Manipulating Ethnic Tradition: The Funeral Ceremony, Tourism, and Television among the Toraja of Sulawesi. Indonesia, 58, 69-82.