Aan de rand van de beschaving: Romeinse soldaten aan de oostgrens

Artikel masterproef Ward Lammens

In deze tijden van globalisatie en massa-immigratie treedt het concept ‘grenzen’ steeds vaker naar voren. Reeds in de oudheid kenden de Romeinen afgebakende grenzen die regelmatig het toneel waren van allerhande conflicten. Bijgevolg kenden deze gebieden vaak een erg sterke militaire aanwezigheid, die vaak voor interessante situaties zorgde.

De Romeinse grens

De volkeren die in het grensgebied woonden, waren op cultureel vlak allesbehalve homogeen. Vooral de oostelijke grens van het Romeinse Rijk vormde in dit opzicht een interessant gebied. Het was een gebied waar verschillende culturen elkaar ontmoeten en waar de Romeinse cultuur in contact kwam met de vele plaatselijke gewoontes. Het oostelijke deel van het Rijk was daarbij veel minder geromaniseerd dan het westelijke. Een inwoner aan deze kant van het Romeinse Rijk was zelden zeer ‘Romeins’.

De oostgrens van het Romeinse Rijk: Dura Europos en de Oostelijke Woestijn

Nochtans kwamen de mensen die aan de grens woonden regelmatig in contact met Romeinse militairen, die juist wel geacht werden een exportproduct van “romeinsheid” te zijn. Aangezien na verloop van tijd veel van die soldaten ook gerekruteerd werden uit het oostelijke deel van het Rijk en relaties aangingen met de lokale bewoners, stelt de vraag zich in welke mate deze soldaten nu echt nog een ‘Romeinse’ identiteit bezaten. Dat is de vraag waar dit onderzoek een antwoord op wil vinden.

Voor deze studie werden twee locaties aan de oostelijke grens gekozen. Enerzijds de stad ‘Dura Europos’, de meest oostelijke uithoek van het Romeinse Rijk, gelegen in de Syrische woestijn, aan de oever van de Eufraat. In de derde eeuw kende deze plaats een grote militaire aanwezigheid. Deze militairen hebben enorm veel bronnenmateriaal nagelaten, hetgeen ons in staat stelt hun doen en laten voor een groot deel na te gaan. Een tweede streek is de Oostelijke Woestijn in Egypte. Deze woestijn was gelegen tussen de Rode Zee en de Nijl en kende eveneens een militaire bezetting. Ook deze soldaten lieten heel wat geschreven materiaal achter. Voor deze streek werd gefocust op de site van Mons Claudianus, een steengroeve met bijhorende nederzetting, waar ook heel wat soldaten verbleven. Als chronologische afbakening werd gekozen voor de tweede en derde eeuw na Chr. In deze periode waren namelijk de meeste soldaten actief, zowel in Mons Claudianus als in Dura Europos.

Hoe ‘Romeins’ waren de Romeinse soldaten?

De relatief grote hoeveelheid aan bronnenmateriaal stelt de studie in staat enkele criteria te onderzoeken die een aanduiding kunnen zijn van ‘romeinsheid’. Deze drie criteria zijn taal, religie en materiële uitingen. Daarnaast kan tot op een zeker niveau ook de interactie met de lokale bevolking onderzocht worden. Dit artikel probeert zowel de situatie in een grote stad als Dura, als in kleine fortjes zoals die in de Oostelijke Woestijn te onderzoeken.

Uit het onderzoek blijkt dat in Dura Europos de soldaten wel degelijk een duidelijk Romeins karakter aannamen. Zowel op vlak van taal, religie als materiële uitingen namen de soldaten typisch ‘Romeinse’ cultuurelementen over. Onder meer uit muurschilderingen blijkt dat de soldaten zich anders kleedden dan de lokale bevolking. Ook gedroegen ze zich meer als ‘Romeinen’ door bijvoorbeeld naar het badhuis of de gladiatorenspelen te gaan. Daarnaast aanbaden ze ook voornamelijk Romeinse goden en probeerden zo nu en dan zelfs het Latijn aan te leren. Dat leren we uit verschillende graffiti en contracten. Hoewel de soldaten duidelijk van oorsprong geen Latijn spraken, deden zij toch de moeite om zo nu en dan het Latijn te hanteren.  Door deze uitingen van ‘Romeins’ zijn, konden de soldaten zich afzetten van de minder geromaniseerde lokale bevolking, zonder evenwel totaal gesegregeerd te zijn van de civiele bevolking. Uit documenten blijkt namelijk dat soldaten wel degelijk familiale en zakelijke relaties aangingen met de minder Romeinse, lokale bevolking.

Ook in de Oostelijke Woestijn namen de soldaten duidelijk Romeinse elementen over. Zo werden er verschillende Romeinse badhuizen opgericht en waren ook hier gladiatoren een populair gegeven. Ook werd zo nu en dan een poging gedaan om Latijn te leren en te gebruiken. Uit overgeleverde teksten kennen we namelijk volledig Latijnse brieven van niet-Latijntalige soldaten en zelfs schooloefeningen. Toch is in dit gebied veel meer een lokale invloed merkbaar in de religieuze gebruiken en het taalgebruik. Zo waren de meest populaire goden vaak mengvormen van Egyptische en Grieks-Romeinse goden.  Op vlak van taal werd ook de plaatselijke taal, het Grieks, verkozen boven het Latijn van de Romeinen. Daar waar in Dura Europos de militaire documenten nog in het Latijn werden opgesteld, was dit zelden het geval in de Oostelijke Woestijn. Interactie met de lokale bevolking van deze soldaten was eveneens veel hechter en intenser. Soldaten en burgers werkten op verschillende vlakken samen en waren veel meer op elkaar aangewezen. Dit droeg bij aan de onderlinge culturele uitwisselingen.

Kleinere nederzettingen

Het verschil in interactie en ‘Romeinsheid’ van de soldaten uit Dura Europos enerzijds en Mons Claudianus anderzijds kan wellicht gedeeltelijk verklaard worden door de schaal van de nederzettingen. Dura Europos was een heuse stad met een enorm grote militaire gemeenschap. Deze soldaten waren dus veel minder aangewezen op de civiele gemeenschap, aangezien de militaire gemeenschap groot genoeg was. In de nederzetting van Mons Claudianus en omstreken was de situatie helemaal anders. Dit waren kleine nederzettingen met vaak slechts een handvol soldaten. Soldaten en burgers werden dus gedwongen samen te werken. De vraag stelt zich nu of het model van de nederzettingen in de Oostelijke Woestijn ook kan worden toegepast op dat van kleine nederzettingen elders aan de grens. In de buurt van Dura Europos bijvoorbeeld lagen ook enkele kleinere nederzettingen. Het bronnenmateriaal aldaar is niet zo talrijk overgeleverd als in de Oostelijke Woestijn, maar de enkele bronnen die we hebben, lijken inderdaad op een gelijkaardige situatie te wijzen. In de kleine fortjes rond Dura Europos dienden dezelfde soldaten als in Dura, maar zij gedroegen zich veel meer zoals de soldaten uit de forten in de Oostelijke Woestijn en kwamen regelmatig in contact met de plaatselijke bewoners. Daarnaast vestigden soldaten uit Dura Europos en omstreken zich, nadat ze op pensioen gingen, vaak bij deze kleine nederzettingen. Dat zorgde op zijn beurt weer voor verschillende contacten tussen de militaire en de civiele gemeenschap.

Conclusie

Het lijkt er dus op dat Romeinse soldaten telkens een zeker niveau van ‘Romeinsheid’ op zich namen en deze naargelang de omvang van de militaire en civiele gemeenschap meer tentoonspreidden. In deze grote gemeenschappen hadden soldaten de neiging zich meer af te zonderen van de niet-militairen. Hun ‘Romeinse’ karakter was daarbij het ideale instrument om deze afscheiding te benadrukken. Toch was deze afscheiding niet absoluut. In de kleinere fortjes behielden soldaten ook hun ‘Romeinse’ karakter, maar gingen ze veel meer banden aan met de lokale bevolking, wat lijkt te hebben bijgedragen aan meer culturele uitwisseling tussen soldaat en lokale burger.

De grenzen van het Romeinse Rijk waren dus niet zozeer scheidingslijnen tussen verschillende mensen en culturen, ze brachten juist vaak opvallende culturele vermenging en samenwerking tussen verschillende mensen teweeg.

Een Romeins soldaat schrijft een brief: Romeinse soldaten in Egypte schreven doorgaans hun brieven op potscherven. Deze bleven bewaard en laten ons nu toe de interessante verhalen uit het verleden te reconstrueren.