Drempels in het omgaan met zinbeleving bij patiënten Over eerstelijns spirituele zorg door verpleegkundigen
(afbeelding 1[2])
“Waarom moet mij dit overkomen, ik heb toch altijd gezond geleefd?” Veel verpleegkundigen worden geconfronteerd met een dergelijke ‘waaromvraag’ van patiënten. Een (ernstige) chronische ziekte of een acute, zelfs kleine ingreep kan er immers toe leiden dat patiënten de zin van het leven en/of hun geloof of levensbeschouwing in vraag stellen[1]. Op zo’n moment hebben de meeste zorgvragers nood aan ondersteuning van diegenen die het dichtst bij hen (en hun bed) staan. Uit onderzoek blijkt echter dat veel verpleegkundigen moeite ervaren om patiënten op momenten van zinsverlies bij te staan[3]. De vraag is dan ook: hoe kunnen we verpleegkundigen ondersteunen bij ‘eerstelijns spirituele zorg’[4]?
De vinger op de wonde…
Om dit te achterhalen moeten we uiteraard eerst begrijpen welke moeilijkheden verpleegkundigen precies ervaren bij het verlenen van ‘eerstelijns spirituele zorg’. Laat ons dus even de ‘vinger op de wonde leggen’.
Uit de analyse van verschillende internationale studies blijkt dat verpleegkundigen vaak een grote onwennigheid ervaren wanneer patiënten expressie geven aan hun onmacht of over hun zoektocht naar zin willen spreken. Niet alleen onwennigheid, maar ook tegenzin om hierop in te gaan, speelt een rol. Een overgroot deel van de verpleegkundigen geeft bovendien aan dat ze veel te weinig tijd hebben om naar patiënten te luisteren, maar ook dat ze hier vanuit hun opleiding amper op voorbereid zijn. Hierdoor geven ze blijk van een gebrek aan kennis en vaardigheden op het gebied van eerstelijns spirituele zorg.
Al deze drempels kunnen we beschouwen als symptomen van een westerse en seculiere cultuur. De drang naar ‘oplossingen’ en ‘controle’ zit immers diep geworteld in ons westers DNA[5]. We leven momenteel in een cultuur die religie en spiritualiteit naar de privésfeer wil terugdringen. Vanuit deze sterk oplossingsgerichte en seculiere context wordt dan ook weinig aandacht besteed aan spiritualiteit en religie binnen het geheel van de gezondheidszorg, maar ook binnen opleidingen (en vormingen op de werkvloer)[6]. Bovendien leggen deze hinderpalen de vinger op de wonde van de gezondheidssector. Deze is onmiskenbaar, soms tegen wil en dank, onderworpen aan een zekere economische wetmatigheid. Dit verklaart dan ook waarom verpleegkundigen worstelen met tijdsgebrek én als gevolg hiervan met “moral distress”[7].
Drie sporen om drempels binnen eerstelijns spirituele zorg te overbruggen…
De vraag is uiteraard: hoe kunnen we verpleegkundigen ondersteunen om (onder andere) bovenstaande barrières die ze binnen dit zorgterrein ervaren te overwinnen? Hiertoe tekende ik drie sporen uit. Drie sporen die docenten RZL, maar ook docenten verpleegkunde en spiritueel zorgverleners kunnen bewandelen om (toekomstige) verpleegkundigen hierin te begeleiden.
Als eerste tekende ik een competentiegericht spoor uit. Het verlenen van eerstelijns spirituele zorg vraagt immers een aantal competenties van verpleegkundigen. Maar welke precies? Het competentieprofiel van van Leeuwen en Cusveller biedt een helder antwoord op deze vraag[8]. Toch formuleerde ik vijf aanvullende competenties om verpleegkundigen extra houvast te bieden om specifieke barrières te overbruggen. Zo wordt onder andere voorgesteld om het gebrek aan kennis op te vangen met behulp van een aantal kennisgerichte competenties. Ook een tijd-gerelateerde competentie, die verpleegkundigen in staat zou moeten stellen om eerstelijns spirituele zorg te verlenen ondanks een drukbezette context, krijgt idealiter een plaats binnen dit profiel. Tenslotte wordt gewezen op het belang van het kunnen aanvaarden van de eigen onmacht, om zo om te kunnen gaan met de onmacht van patiënten.
Als tweede speel ik in op dé barrière bij uitstek, namelijk een gebrek aan vorming. Centraal stond de vraag: welke elementen zijn wezenlijk binnen een vorming opdat verpleegkundigen eerstelijns spirituele zorg zouden kunnen verlenen? En wat bleek? Werken vanuit realistische casussen en een rollenspel, reflecteren over het begrip/de eigen ‘spiritualiteit’, werken vanuit een tool waarmee verpleegkundigen aan de slag kunnen in het contact met hun patiënten én reminders na de vorming… vormen een sleutel tot succes!
Tenslotte zoomde ik in op de verpleegkundige praktijk die als een derde spoor gevolgd kan worden op weg naar goede eerstelijns spirituele zorg. Met hun unieke verpleegkundige activiteiten kunnen zij namelijk een wereld van verschil maken voor de zinbeleving van de patiënt.
Door het regelmatig contact met de patiënt, bevinden zij zich immers in een unieke positie om een steunende zorgrelatie op te bouwen met hem/haar. Door die verbondenheid kan de patiënt misschien opnieuw wat zin en betekenis in het leven beleven, zonder dat het gesprek over zin/geloof uitdrukkelijk gevoerd hoeft te worden.
Bovendien staan verpleegkundigen in voor de lichamelijke verzorging van patiënten. Door passende professionele aanrakingen (ook doorheen puur technische handelingen), raken we niet alleen het lichaam, maar ook de mens zelf (die misschien worstelt met het eigen lichaam) aan. Hierdoor voelt de patiënt zich opnieuw verbonden met het eigen lichaam en kan zin en betekenis herontdekt worden.
(afbeelding 2[9])
Conclusie
Dit artikel biedt vanuit literatuurstudie en praktijkervaring een beknopt overzicht van drie manieren om verpleegkundigen te ondersteunen bij het verlenen van eerstelijns spirituele zorg. Deze sporen die binnen mijn masterproef werden uitgewerkt, dienen nog verder getoetst te worden aan de praktijk. Verder onderzoek is dan ook aangewezen om te evalueren of de integratie van deze drie sporen binnen opleidingen en trainingen er ook werkelijk toe kan leiden dat drempels binnen eerstelijns spirituele zorg overbrugd kunnen worden.
[1] T. Giske & P. H. Cone, Discerning the Healing Path. How Nurses Assist Patient Spirituality in Diverse Health Care Settings, in Journal of Clinical Nursing 24 (2015) 2926-2935; A. Vandenhoeck, Voorzichtige stappen in spirituele screening, in Pastorale perspectieven 8/164 (2014) 10-15.
[2] Waarom moet mij dit overkomen, nieuwsclub.nl; https://www.google.com/url?sa=i&source=images&cd=&ved=2ahUKEwjX6dmwmoflAhXDJVAKHSY0ACkQjRx6BAgBEAQ&url=http%3A%2F%2Fwww.clubs.nl%2Fnieuws%2F78_waarom-moet-mij-dit-overkomen&psig=AOvVaw3JW2IfKkFfbpb5oJ6fl5Ow&ust=1570436602382834 (toegang 4.10.19).
[3] E. J. Taylor et al., Self-Reported Frequency of Nurse-Provided Spiritual Care, in Applied Nursing Research 35 (2017) 30-35.
[4] Binnen een integraal zorgperspectief op de mens is er aandacht vanuit alle zorgverleners voor de spirituele dimensie (waartoe vragen naar zin en betekenis in het leven behoren). Deze aandacht wordt in wetenschappelijke literatuur 'eerstelijns spirituele zorg' genoemd. Daarnaast is er ook 'tweedelijns spirituele zorg', een gespecialiseerde spirituele zorg door spiritueel zorgverleners zoals pastores en moreel consulenten.
[5] Kirsten TornØe et al., A Mobile Hospice Nurse Teaching Team’s Experience. Training Care Workers in Spiritual and Existential Care for the Dying. A Qualitative Study, in BMC Palliative Care 14/43 (2015) 1-9, p. 6.
[6] P. H Cone & T. Giske, Nurses’ Comfort Level with Spiritual Assessment, p. 3134.
[7] S. Kälvemark et al., Living with Conflicts-Ethical Dilemmas and Moral Distress in the Health Care System, in Social Science & Medicine 58 (2004) p. 1077.
[8] R. van leeuwen & B. Cusveller, Verpleegkundige zorg en spiritualiteit. Professionele aandacht voor levensbeschouwing, religie en zingeving, Utrecht, Uitgeverij LEMMA, 2005; R. van leeuwen & B. Cusveller, Verpleegkundig competentieprofiel zorg voor spiritualiteit. Een verkennende literatuurstudie (2002); https://docplayer.nl/16088105-Verpleegkundig-competentieprofiel-zorg-voor-spiritualiteit.html (toegang 3.10.2019).
[9] Spiritual Care Matters - An Introductory Resource for All NHSScotland Staff, Image gallery about spiritual care (5 maart 2009); https://www.google.com/url?sa=i&source=images&cd=&ved=2ahUKEwjS7YOIm4flAhVDL1AKHf3JCFcQjRx6BAgBEAQ&url=https%3A%2F%2Fwww.nes.scot.nhs.uk%2Feducation-and-training%2Fby-discipline%2Fspiritual-care%2Fabout-spiritual-care%2Fimage-gallery.aspx&psig=AOvVaw1OmDte4e_SvdVd1xI6E05_&ust=1570436780778668 (toegang 4.10.19).
Bibliografie
Boeken
Baart, Andries & Grypdonck, Mieke, Verpleegkunde en presentie. Een zoektocht in dialoog naar de betekenis van presentie voor verpleegkundige zorg, Den Haag, Lemma, 2008.
Baart, Andries & Nuy, Marius, Hals over kop en nog langzamer. Omzien naar ziekte en zorg, Amsterdam, Uitgeverij SWP, 2006.
Bouwer, Johan, Pastorale Diagnostiek. Modellen en mogelijkheden, Zoetermeer, Boekencentrum, 1998.
Buber, Martin, Ich und Du, Köln, Hegner, 1966.
Cobb, Mark, The Dying Soul. Spiritual Care at the End of Life, Buckingham, OUP, 2001.
Clarke, Janice, Spiritual Care in Everyday Nursing Practice. A New Approach, New York, Pallgrave Macmillan, 2013.
de Hennezel, Marie, De intieme dood. Levenslessen van stervenden, Bloemendaal, Altamira-Becht, 2000.
Desmet, Marc, Euthanasie, waarom niet? Pleidooi voor nuance en niet-weten, Tielt, Lannoo, 3de ed., 2015.
de Souza, Marian, Bone, Jane & Watson, Jacqueline, Spirituality across Disciplines. Research and Practice, Zwitserland, Springer, 2016.
Heitink, Gerben, Barmhartigheid en kwaliteit van zorg, in Martien, Pijnenburg & Carlo, Leget (red.), Wat bezielt je? Geïnspireerd-blijven-werken in het ziekenhuis, Eindhoven, Damon, 2011, p. 67-76.
Kelly, Ewan, Chapter 57 Competences in Spiritual Care Education and Training, in Mark Cobb, Christina M. Puchalski & Bruce Rumbold (ed.), Oxford Textbook of Spirituality in Healthcare, Oxford, Oxford University Press, p. 435-441.
Leget, Carlo, Ruimte om te sterven. Een weg voor zieken, naasten en zorgverleners, Tielt, Uitgeverij Lannoo, 2003.
Leget, Carlo, Van levenskunst tot stervenskunst. Over spiritualiteit in de palliatieve zorg. Tielt, Uitgeverij Lannoo, 2008.
Leget, Carlo, Ars moriendi in het ziekenhuis. Twee praktijken belicht, in Wim Smeets (Red.), Handboek spiritualiteit in de palliatieve zorg, Almere, Parthenon, 2016, p. 117-123.
Levinas, Emmanuel, De Dieu qui vient à l’idée, Paris, Vrin, 1982.
Macmurray, John, Search for Reality in Religion, Londen, Quaker Home Service & the John Macmurray Society, 1995.
McSherry, Wilfred, Making Sense of Spirituality in Nursing and Healthcare Practice, London and Philadelphia, Jessica Kingsley Publishers, 2de ed., 2006.
Mertens, Frits, Zorgers zijn spiritule doeners, in Martien, Pijnenburg & Carlo, Leget (red.), Wat bezielt je? Geïnspireerd-blijven-werken in het ziekenhuis, Eindhoven, Damon, 2011, p. 26-38.
Nettleton, S., The Sociology of Health and Illness, Cambridge, Polity Press, 2002.
Nussbaum, Martha, Upheavals of Thought. The Intelligence of Emotions, Cambridge, Cambridge University Press, 2001.
Olthuis, Gert, Bezield zorgen. Het goede zien in het werk dat je doet, in Martien, Pijnenburg & Carlo, Leget (red.), Wat bezielt je? Geïnspireerd-blijven-werken in het ziekenhuis, Eindhoven, Damon, 2011, p. 15-25.
Pijnenburg, Martien & Leget, Carlo (red.), Wat bezielt je? Geïnspireerd-blijven-werken in het ziekenhuis, Eindhoven, Damon, 2011.
Saad, Marcelo, de Medeiros, Roberta & Mosini, Amanda Cristina, Are We Ready for a True Biopsychosocial-Spiritual Model? The Many Meanings of “Spiritual”, in Medicines 4 (2017), p. 1-6.
Steen, Marc, Abba. Vader, Tielt, Lannoo.
Tromp, Thijs, Minder hard – meer hart! Zorgethiek en management. Een werkzame combinatie, Utrecht, Reliëf, 2006.
Vandenhoeck, Anne, De Clercq, Heidi & Fivez, Bart, Verborgen diepte. Zorgen voor de spiritualiteit van ouderen met dementie, Leuven, Davidsfonds, 2008.
van der Cingel, Margaretha, Compassie in de verpleegkundige praktijk, Boom, Uitgeverij Lemma, 2012.
van Heijst, Annelies, Van professie naar professionaliteit, in Martien, Pijnenburg & Carlo, Leget (red.), Wat bezielt je? Geïnspireerd-blijven-werken in het ziekenhuis, Eindhoven, Damon, 2011, p. 39-63.
van Hooft, Stan, Caring about Health, Aldershot, Ashgat Publishing, 2006.
van leeuwen, René & Cusveller, Bart, Verpleegkundige zorg en spiritualiteit. Professionele aandacht voor levensbeschouwing, religie en zingeving, Utrecht, Uitgeverij LEMMA, 2005.
Waaijman, Kees, Spiritualiteit in de zorg. In de interactie tussen zorgvrager en zorgverlener, in J. Bouwer (Red.), Spiritualiteit en zingeving in de gezondheidszorg, Kampen, Kok, 2004.
White, Gillian, Talking about Spirituality in Health Care Practice. A Resource for the Multi-Professional Health Care Team, Londen/Philadelphia, Jessica Kingsley Publishers, 2009.
Tijdschriften
Balboni, Michael J. et al., Nurses and Physician Barriers to Spiritual Care Provision at the End of Life, in Journal of Pain and Symptom Management 48 (2014) 400-410.
Balboni, Tracy A. et al., Religiousness and Spiritual Support Among Advanced Cancer Patients and Associations With End-of-Life Cancer Patients and Associations With End-of-Life Treatment Preferences and Quality of Life, in Journal of Clinical Oncology 25 (2007) 555-560.
Baldacchino, Donia, Nursing Competencies for Spiritual Care, in Journal of Clinical Nursing 15 (2006) 885-896.
Baldacchino, Donia R., Teaching on Spiritual Care. The Perceived Impact on Qualified Nurses, in Nurse Education in Practice 11 (2011) 47-53.
Bar-Sela, Gil, Training for Awareness of One’s Own Spirituality. A Key Factor in Overcoming Barriers to the Provision of Spiritual Care to Advanced Cancer Patients by Doctors and Nurses, in Palliative and Supportive Care 6 (2018) 1- 8.
Bradshaw, Ann, Teaching Spiritual Care to Nurses. An Alternative Approach, in International Journal of Palliative Nursing 3 (1997) 51-57.
Bruce, Anne et al., Longing for Ground in a Ground(less) World. A Qualitative Inquiry of Existential Suffering, in BMC Nursing 10/2 (2011) 1-9.
Buelens, Eva & Dillen, Annemie, Hoe doorverwijzen naar pastores in de ziekenhuiscontext?, in Pastorale perspectieven 8/164 (2014) 16-21.
Cone, Pamela H & Giske, Tove, Nurses’ Comfort Level with Spiritual Assessment. A Study among Nurses Working in Diverse Healthcare Settings, in Journal of Clinical Nursing 26 (2017) 3125-3136.
Cornette, Katrien & Beckers, Wies, Groeien in spirituele zorg. Een training aangeboden aan palliatieve teams in Vlaanderen, in Pastorale Perspectieven 8/142 (2009) 45-47.
Charbonneau, Cécile & Bélanger, Bruno, Identification of Spiritual and Religious Needs of Terminally Ill Patients Receiving Palliative Home-Care, in Journal for the Study of Spirituality 3 (2013) 33-45.
Chaves, Erika de Cássia Lopes et al., Clinical Validation of Impaired Spirituality in Patients with Chronic Renal Disease, in Revista Latino-Americana de Enfermagem 18 (2010) 309-316.
Daudt, Helena, d’Archangelo, Margo & Duquette, Dominique, Spiritual Care Training in Healthcare. Does it Really Have an Impact?, in Palliative and Supportive Care 17 (2017) 129-137.
DeKoninck, Beth et al., Spiritual Care Practices of Advanced Practice Nurses. A Multinational Study, in The Journal for Nurse Practitioners 12 (2016) 536-544.
Engel, George L., The Need for a New Medical Model. A Challenge for Biomedicine, in Science 196 (1977) 129-136.
Giske, Tove & Cone, Pamela Heneise, Discerning the Healing Path. How Nurses Assist Patient Spirituality in Diverse Health Care Settings, in Journal of Clinical Nursing 24 (2015) 2926-2935.
Ferrel, Betty & Coyle, Nessa, The Nature of Suffering and the Goals of Nursing, in Oncology Nursing Forum 35 (2008) 241-247.
Ferrell, Betty & Munevar, Carla, Domain of Spiritual Care, in Progress in Palliative Care 20 (2012) 66-71.
Helming, Mary A, Integrating Spirituality into Nurse Practice. The Importance of Finding the Time, in The Journal of Nurse Practitioners 5 (2009) 598-605.
Hermann, C. Peter, Spiritual Needs of Dying Patients. A Qualitative Study, in Oncology Nursing Forum 28 (2001) 67-72.
Hvidt, Elisabeth Assing et al., ‘We Are the Barriers’. Danish General Practitioners’ Interpretations of Why the Existential and Spiritual Dimensions Are Neglected in Patient Care, in Communication & Medicine 14 (2017) 108-120.
Kälvemark, Sofia et al., Living with Conflicts-Ethical Dilemmas and Moral Distress in the Health Care System, in Social Science & Medicine 58 (2004) 1075-1084.
Keall, Robyn, Clayton Josephine M & Butow Phyllis, How Do Australian Palliative Care Nurses Address Existential and Spiritual Concerns? Facilitators, Barriers and Strategies, in Journal of Clinical Nursing 23 (2014) 3197-3205.
Leget, Carlo, Naar een ‘spirituele checklist’ in een palliatieve zorgeenheid…, in Pastorale Perspectieven 3/142 (2009) 18-32.
Lewinson, Lesline P., McSherry, Wilfred & Kevern, Peter, Spirituality in Pre-Registration Nurse Education and Practice. A Review of the Literature, in Nurse Education Today 35 (2015) 806-814.
Lunn, JS, Spiritual Care in A Multi-Religious Context, in Journal of Pain & Palliative Care Pharmacotherapy 18 (2003) 153-166.
McSherry, Wilfred & Jamieson, Steve, An Online Survey of Nurses’ Perceptions of Spirituality and Spiritual Care, in Journal of Clinical Nursing 20 (2011) 1757-1767.
McSherry, Wilfred, Raising the spirits, in Nursing Times 92/3 (1996) 48-49.
Mehta, Anita & Chan, Lisa S., Understanding of the Concept of “Total Pain”. A Prerequisite for Pain Control, in Journal of Hospice and Palliative Nursing 10 (2008) 26-32.
Minton, Mary E. et al., A Willingness To Go There. Nurses and Spiritual Care, in Journal of Clinical Nursing 27 (2018) 173-181.
Moosavi, Soolmaz et al., Factors Affecting Spiritual Care Practices of Oncology Nurses. A Qualitative Study, in Support Care Cancer 27 (2019) 901-909.
Morse, J.M., Bottorff, J.L. & Hutchinson, S., The Paradox of Comfort, in Nursing Research 44 (1995) 14-19.
O’Brien, Mary R. et al., Meeting Patients’ Spiritual Needs During End-of-Life Care. A Qualitative Study of Nurses’ and Healthcare Professionals’ Perceptions of Spiritual Care Training, in Journal of Clinical Nursing 28 (2018) 182-189.
Paal, Piret, Roser, Traugott & Frick, Eckhard, Developments in Spiritual Care Education in German-Speaking Countries, in BMC Medical Education 14 (2014) 1-7.
Paal, Piret, Helo, Yousef & Frick, Eckhard, Spiritual Care Training Provided to Healthcare Professionals. A Systematic Review, in Journal of Pastoral Care & Counseling 69 (2015) 19-30.
Puchalski, Christina et al., Improving the Spiritual Dimension of Whole Person Care. Reaching National and International Consensus, in Journal of Palliative Medicine 17 (2014) 642-656.
Puchalski, Christina, Spirituele screening in het ziekenhuis, in Pastorale perspectieven 8/164 (2014) 5-9.
Ronaldson, Susan et al., Spirituality and Spiritual Caring. Nurses’ Perspectives and Practice in Palliative and Acute Care Environments, in Journal of Clinical Nursing 21 (2012) 2126-2135.
Ross, Linda, Spiritual care. The Nurse’s Role, in Nursing Standard. Official Newspaper of the Royal College of Nursing 8 (1994) 33-37.
Ross, Linda, Teaching Spiritual Care, in Nurse Education Today 16 (1996) 38-43.
Ross, Linda et al., Factors Contributing to Student Nurses’/Midwives’ Perceived Competency in Spiritual Care, in Nurse Education Today 36 (2016) 445–451.
Ross, Linda et al., Nursing and Midwifery Students’ Perceptions of Spirituality and Spiritual Care Competency. A Prospective, Longitundinal, Correlational European Study, in Nurse Education Today 67 (2018) 64-71.
Selby, Debbie et al., A Qualitative Analysis of a Healthcare Professional’s Understanding and Approach to Management of Spiritual Distress in an Acute Care Setting, in Journal of Palliative Medicine 19 (2016) 1197-1204.
Selby, Debbie, Patient Versus Health Care Provider Perspectives on Spirituality and Spiritual Care. The Potential to Miss the Moment, in Annals of Palliative Medicine 6 (2017) 143-152.
Smith, Jackie, We Believe it Is Better Not to Explicitly Highlight Spirituality, in Nursing Standard 29 (2015) 33.
Snowden, Austyn, The construction of the Lothian PROM, in The Scottish Journal of Healthcare Chaplaincy 16 (2013) 3- 13.
Taylor, Elizabeth Johnston et al., Self-Reported Frequency of Nurse-Provided Spiritual Care, in Applied Nursing Research 35 (2017) 30-35.
TornØe, Kirsten et al., A Mobile Hospice Nurse Teaching Team’s Experience. Training Care Workers in Spiritual and Existential Care for the Dying. A Qualitative Study, in BMC Palliative Care 14/43 (2015) 1-9.
van de Geer, Joep et al., Training Hospital Staff on Spiritual Care in Palliative Care Influences Patient-Reported Outcomes. Results of a Quasi-Experimental Study, in Palliative Medicine 31 (2018) 743-753.
Vandenhoeck, Anne, Voorzichtige stappen in spirituele screening, in Pastorale perspectieven 8/164 (2014) 10-15.
Vandenhoeck, Anne, De spirituele zorgverlener als drager van verhalen. Een verkenning van de best mogelijke spirituele zorg vanuit het perspectief van registratie, in Pastorale Perspectieven 3/175 (2017) 18-22.
Vandenhoeck, Anne, Mijn domein of ons domein? Over coöperatie en complementariteit tussen pastores en psychologen, in Pastorale Perspectieven 5/151 (2011) 19-28.
Vanderbrugghen, Lieven, Kerckhof, Mieke & Van der motte, Hilde, Praktijkvoorbeelden. Getuigenissen over de totstandkoming, visie en symboliek, in Pastorale Perspectieven 8/162 (2014) 5-17.
van Heijst, Annelies, Ze zijn de hele dag met je bezig, maar geen mens kijkt naar je om. Zorgverlening tussen interventie en presentie, in Pastorale Nieuwsbrief 134 (2007) 31-39.
Vanleene, Nele, ‘Dum spiro, spero: Zolang ik ademhaal, hoop ik’. De zorg voor spirituele noden van mensen met kanker, in Pastorale Perspectieven 8/163 (2014) 12-20.
van Leeuwen, René et al., Achieving Educational Competence. Spiritual Care. Implications for Nurses’ Professional Responsibility, in Journal of Clinical Nursing 15 (2006) 875-884.
van leeuwen, René & Cusveller, Bart, Nursing Competencies for Spiritual Care, in Journal of Advanced Nursing 48 (2003) 234-246.
van Leeuwen, René et al., Aspects of Spirituality Concerning Illness, in Scandinavian Journal of Caring Sciences 21 (2008) 482-489.
van leeuwen, René et al., The Validity and Reliability of an Instrument To Assess Nursing Competencies in Spiritual Care, in Journal of Clinical Nursing 18 (2009) 2857-2869.
Vermandere, Mieke et al., The Ars Moriendi Model for Spiritual Assessment. A Mixed-Methods Evaluation, in Oncology Nursing Forum 42 (2015) 294-302.
Vermandere, Mieke, Implementation of the Ars Moriendi Model in Palliative Home Care. A Pilot Study, in Progress in Palliative Care 21 (2013) 278-285.
Walter, Tony, The Ideology and Organisation of Spiritual Care. Three Approaches, in Palliative Medicine 11 (1997) 21-30.
Williams, Joshua A. et al., Attention to Inpatiens’ Religious and Spiritual Concerns. Predictors and Association with Patient Satisfaction, in Journal of General Internal Medicine 26 (2011) 1265-1271.
Wasner, Maria et al., Effects of Spiritual Care Training for Palliative Care Professionals, in Palliative Medicine 19 (2005) 99-104.
Winter-Pfändler, Urs, Flannelly, Kevin & Morgenthaler, Christoph, Referrals to Health Care Chaplaincy by Head Nurses, in Holistic Nursing Practice 25 (2011) 26-32.
Wittenberg, Elaine, Ragan, Sandra L. & Ferrell, Betty, Exploring Nurse Communication About Spirituality, in American Journal of Hospice & Palliative Medicine 34 (2017) 566-571.
Wu, Li-Fen, Tseng, Hui-Chen & Liao, Yu-Chen, Nurse Education and Willingness to Provide Spiritual Care, in Nurse Education Today 38 (2016) 36-41.
Yardley, SJ, Walshe, CE & Parr, A, Improving Training in Spiritual Care. A Qualitative Study Exploring Patient Perceptions of Professional Educational Requirement, in Palliative Medicine 23 (2009) 601-607.
Internetbronnen
Beckers, Wies, Wies Beckers getuigt over haar ervaring als verpleegkundige met spiritualiteit op de palliatieve zorgeenheid (2014); http://www.pastoralezorg.be/page/elisabeth-eerstelijns-spirituele-zorg-spiritualiteit-op-palliatieve-eenheid/ (toegang 21.03.2019).
Boeykens, Frieda, Projectvoorstel. Vormingsproject eerstelijns spirituele zorg (PZO) (2018); http://www.palliatief.be/accounts/143/attachments/Prijs%20Passie%20voor%20palliatieve%20zorg/vormingsproject_1stelijns_spirituele_zorg__pze_.pdf (toegang 21.03.2019).
Hughes, Brian et al., Spiritual Care and Nursing. A Nurse’s Contribution and Practice (maart 2017); https://healthcarechaplaincy.org/docs/about/nurses_spiritual_care_white_paper_3_3_2017.pdf (toegang 1.11.2018).
Kuin, Annemieke, Competenties voor het bieden van spirituele zorg aan patiënten in de palliatieve fase en hun naasten (maart 2009); https://docplayer.nl/3507185-Competenties-voor-het-bieden-van-spirituele-zorg-aan-patienten-in-de-palliatieve-fase-en-hun-naasten.html (toegang 29.11.2018).
Menten, J., Spiritualiteit in de kliniek. Een medisch standpunt (2016); https://docplayer.nl/28458585-Spiritualiteit-in-de-kliniek-een-medisch-standpunt-radiotherapeut-oncoloog-coordinator-palliatieve-zorg.html (toegang 14.04.2019).
Nota Expertisenetwerk Theologie & Beeld, Kapellen en stille ruimtes. Aandachtspunten; https://www.kuleuven.be/thomas/uploads/elisabeth/file/scroller/Nota%20expertisewerking%20stille%20ruimte.pdf (toegang 21.03.2019).
PBA Verpleegkunde, vanaf 2016 (Leuven); http://onderwijsaanbod.leuven.ucll.be/opleidingen/n/SC_53622522.htm (toegang 20.03.2019).
van leeuwen, René & Cusveller, Bart, Verpleegkundig competentieprofiel zorg voor spiritualiteit. Een verkennende literatuurstudie (2002); https://docplayer.nl/16088105-Verpleegkundig-competentieprofiel-zorg-voor-spiritualiteit.html (toegang 3.10.2018).
Vervaecke, Liesbet, Spirit in de zorgverlening. Spirituele competenties en hun toepassingen in de praktijk; http://www.pastoralezorg.be/page/uitgelicht-liesbeth-vervaecke-spirituele-competenties/ (toegang 11.10.2018).
WHO (World Health Organisation), Fifty-second world health assembly (7 april 1999); http://apps.who.int/gb/archive/pdf_files/WHA52/ew24.pdf (toegang 30.04.2019).
WHO (World Health Organisation), Health Promotion Glossary (1998); https://www.who.int/healthpromotion/about/HPR%20Glossary%201998.pdf (toegang 16.03.2019).
Scriptie/Doctoraatsonderzoek
Crooijmans, Sabine, Zin in het kinderziekenhuis. De visie van verpleegkundigen op hun competenties in spirituele zorg (onuitgegeven Scriptie, Universiteit voor Humanistiek), Utrecht, 2015.
Graham, Patricia E. Mahon, Nursing Student’s Perception of How Prepared They Are to Assess Patients’ Spiritual Needs, onuitgegeven proefschrift tot verkrijging van de graad van doctor, College of Saint Mary, 2008.
Vandenhoeck, Anne, De meertaligheid van de pastor in de gezondheidszorg. resultaatgericht pastoraat in dialoog met het narratief- hermeneutisch model van C.V. Gerkin, onuitgegeven proefschrift tot verkrijging van de graad van doctor in de godgeleerdheid, K.U. Leuven, 2007.
Vermandere, Mieke, Spirituality at the End of Life. Art or science?, onuitgegeven proefschrift tot verkrijging van de graad van doctor in de biomedische wetenschappen, K.U. Leuven, 2014.
Syllabus
Vandenhoeck, Anne, Hoofdstuk 1 Integrale zorg en de rol van de spirituele dimensie, in Cursus Seminarie pastorale zorg (onuitgegeven syllabus, Faculteit Theologie en Religiewetenschappen), Leuven, 2018.
