Undercoveronderzoek: hoever gaan journalisten om de waarheid aan het licht te brengen?
Journalisten die voor onderzoek undercover gaan, proberen de onderste steen boven te krijgen. Hun journalistieke plicht en rechtvaardigheidsgevoel zijn groot genoeg om tegen de wind in misstanden aan de kaak te stellen. De undercovermethode levert dikwijls rijke informatie op, maar hoever gaan journalisten om door te dringen tot de rauwe werkelijkheid? Botsen ze met andere woorden niet op ethische of juridische grenzen tijdens het uitvoeren van hun onderzoek?
Journalistieke nieuwsgaring komt voor in verschillende vormen. Bij de undercovermethode verzwijgt de journalist zijn beroepsidentiteit of neemt hij een andere identiteit aan. Dit soort journalistiek is enkel toegelaten als de undercoveroperatie een gewichtig maatschappelijk belang heeft en als de informatie niet op een andere manier verkregen kan worden. Daarnaast vergen undercoverpraktijken een goede voorbereiding en moet de precieze werkwijze ervan overlegd worden met de hoofd- en eindredactie. Dat neemt niet weg dat journalisten morele dilemma’s ervaren eens ze in het veld staan.
Uit een recent masterproefonderzoek van Ophélie Jammaers, studente journalistiek aan de KU Leuven, blijkt dat journalisten regelmatig botsen op ethische en juridische grenzen tijdens het uitvoeren van hun onderzoek. Daarom moeten ze voortdurend afwegingen maken tussen de bestaande professionele en juridische regels enerzijds en de maatschappelijke relevantie van hun onderzoek anderzijds. Daarnaast kunnen ook hun eigen ethische overtuigingen gelden als barrières voor waarheidsvinding. Op basis van negen individuele diepte-interviews met journalisten, die voor onderzoek minstens één keer undercover gingen, werden de grenzen aan de praktijk van onderzoeksjournalistiek verkend.
Dansen op een slappe koord
Uit de verkennende studie blijkt dat de ondervraagde journalisten over het algemeen ver gaan om de waarheid aan het licht te brengen. Ze overschrijden de professionele regels uit de Code van de Raad voor de Journalistiek en de wettelijke regels – al dan niet bewust – als hun onderzoek daarom vraagt. Opmerkelijk is dat liefst acht van de negen journalisten toegeven een juridische regel te hebben overschreden in het kader van hun undercoveronderzoek. Ze ondervinden doorgaans weinig moeite met het stellen van strafbare handelingen, zoals uitlokking of misleiding. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de overgrote meerderheid al in aanraking is gekomen met de politie of het gerecht.
Liefst acht van de negen journalisten gaven toe een juridische regel te hebben overtreden in het kader van hun onderzoek. Zes onder hen gaven aan de regels bewust aan hun laars te lappen om hun onderzoek te doen slagen.
Daarnaast gaan ze dikwijls vanuit onwetendheid voorbij aan de professionele regels. Zo blijkt dat slechts een minderheid de beroepsethische voorschriften uit de journalistieke code kent en toepast. De deontologische codes, die uitgaan van mediabedrijven zelf, worden daarentegen wel strikt nageleefd in de praktijk. Een mogelijke verklaring daarvoor is dat deze gedragscodes bindend zijn en de niet-naleving ervan kan leiden tot ontslag. De journalisten dragen ook hun eigen ethische principes hoog in het vaandel, waardoor ze niet snel hun individuele ethische grenzen zullen overschrijden. Wel geven ze toe dat undercover-gaan deze grenzen verschuift, omdat ze onder valse voorwendselen sneller een stapje verder zullen gaan. Kortom botsen de ondervraagde journalisten zowel op ethische als op juridische grenzen, maar vinden ze het gemakkelijker om de wettelijke regels te negeren.
Kiezen is verliezen
Morele dilemma’s lijken schering en inslag te zijn in de journalistieke wereld. De inhoud van deze dilemma’s is persoonsgebonden, maar toch duiken er terugkerende patronen op. Zo blijken de ondervraagde journalisten het onder meer moeilijk te hebben met het respecteren van andermans privacy en het toebrengen van schade. Bij het maken van een morele beslissing laten ze zich leiden door zowel externe als interne factoren. In moeilijke situaties vertrouwen ze voornamelijk op hun eigen ethische inschattingen. Dat maakt dat ze in het veld dikwijls automatisch of gevoelsmatig beslissingen nemen. Eens ze de knoop hebben doorgehakt, vinden ze dat ze hun keuze moeten verantwoorden aan zichzelf, hun hoofdredactie of aan de mensen die in beeld komen.
Samengevat blijken journalisten, die voor onderzoek undercover gaan, te balanceren op de grenzen van wat ethisch en juridisch toelaatbaar is. Ze willen kost wat kost de waarheid aan het licht brengen, waardoor ze soms stuiten op ethische dilemma’s en grenzen overschrijden. Dat de meerderheid van de journalisten van mening is dat het doel de middelen heiligt in bepaalde gevallen, is dan ook niet opmerkelijk. In de toekomst kan er gezocht worden naar oplossingen voor een betere kennis en naleving van de professionele en wettelijke regels omtrent undercoverjournalistiek.
Bibliografie
Algemene verordening gegevensbescherming. (2016, 27 april). Geraadpleegd op 24 februari via https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX%3A32016R0679
Arackal, F. (2012, December). Ethical dimensions of investigative reporting. Paper gepresenteerd op de Media Conferentie. Geraadpleegd op https://bit.ly/2vNBs7y
Bakker, P., Schreurders, G., & van Stegeren T. (Eds.) (1991). Onthullingsjournalistiek. Groningen: Wolters-Noordhoff.
Belsey, A., & Chadwick, R. (1992). Ethical issues in journalism and the media. Londen: Routlegde. Geraadpleegd op https://books.google.be
Berkowitz, D. & Limor, Y. (2003). Professional confidence and situational ethics: Assessing the social-professional dialectic in journalistic ethics decisions. Journalism & Mass Communication Quarterly, 80(4), 783-801. doi: 10.1177/107769900308000403
Boeyink, D. E. (1994). How effective are codes of ethics: A look at 3 newsrooms. Journalism Quarterly, 71(4), 893-904. doi:10.1177/107769909407100413
Braun, P. (1988). Deception in journalism. Journal of Mass Media Ethics, 3(1), 77-83. doi: 10.1080/08900528809358312
Breed, W. (1955). Social control in the newsroom. Social Forces, 33(4), 326-335. doi: 10.2307/2573002
Brislin, T. (1995). Active learning in applied ethics instruction. Journal on Excellence in College Teaching, 6(3), 161-167.
Burgerlijk Wetboek. (1804, 21 maart). Geraadpleegd op 24 februari via http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&… e_name=wet
Cant, E. (2015). Een kwantitatief onderzoek naar de ethische standaarden bij journalisten die schriftelijk rapporteren over criminaliteit. [masterproef]. Leuven: KU Leuven. Geraadpleegd op http://depot.lias.be.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/delivery/DeliveryMana… E5234026
Coleman, R., & Wilkins, L. (2004). The moral development of journalists: A comparison with other professions and a model for predicting high quality ethical reasoning. Journalism & Mass Communication Quarterly, 81(3), 511-527. doi:10.1177/107769900408100304
De Brabander, B. (2010). Ethische en juridische grenzen aan undercoverjournalistiek: een vergelijkende analyse van uitspraken en richtlijnen in België, Nederland en Groot-Brittannië. [masterproef]. Gent: Universiteit Gent. Geraadpleegd op https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/490/903/RUG01-001490903_2011_000…
de Burgh, H. (Ed.). (2000). Investigative journalism: Context and practice. Londen: Routledge. Geraadpleegd op https://books.google.be
de Burgh, H. (Ed.) (2008). Investigative journalism (2nd ed.). New York, NY: Routledge. Geraadpleegd op https://books.google.be
70
De gecoördineerde Grondwet. (1994, 17 februari). Geraadpleegd op 24 februari 2020 via http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&… e_name=wet
Debeer, D., & De Smaele, H. (2010). Onderzoeksjournalistiek onderzocht: een begripsomschrijving van onderzoeksjournalistiek door Vlaamse journalisten [Presentatie]. Geraadpleegd op https://bit.ly/2TJTfpj
Deltour, P. (2003). Incognito of met een alias naar de waarheid: over undercoverjournalistiek. Geraadpleegd op https://docplayer.nl/17962553-Incognito-of-met-een-alias-naar-de-waarhe…- over-undercoverjournalistiek.html
Desmet, L., Ernst, M., Vermeer, B., & van Vonderen, J. (2002). Onderzoeksjournalistiek in Nederland en Vlaanderen. Amsterdam/Brussel: Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ).
Deuze, M. (2005). What is journalism? Professional identity and ideology of journalists reconsidered. Journalism, 6(4), 442-464. doi:10.1177/1464884905056815
Donsbach, W. (2004). Psychology of news decisions: Factors behind journalists’ professional behavior. Journalism, 5(2), 131-157. doi:10.1177/146488490452002
Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden. (1950, 4 november). Geraadpleegd op 24 februari via http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&… e_name=wet
Evers, H. (1987). Journalistiek en ethiek. Utrecht: Eburon Uitgeverij.
Evers, H. (1994). Media-ethiek: morele dilemma’s in journalistiek, voorlichting en reclame. Groningen:
Wolters-Noordhoff.
Evers, H. (2012). Media-ethiek. Groningen: Noordhoff.
Feldstein, M. (2006). A muckraking model: Investigative reporting cycles in American history.
Harvard International Journal Of Press-Politics, 11(2), 105-120.
doi:10.1177/1081180X06286780
Debruyne, I. (2019). Onderzoeksjournalistiek is booming. Geraadpleegd op
https://www.fondspascaldecroos.org/nl/news/onderzoeksjournalistiek-boom… Forsyth, D. R. (1980). A taxonomy of ethical ideologies. Journal of Personality and Social
Psychology, 39(1), 175–184. doi:10.1037/0022-3514.39.1.175
Forsyth, D. R. (1981). Moral judgment: The influence of ethical ideology. Personality and
Social Psychology Bulletin, 7(2), 218–223. doi:10.1177/014616728172006 Frost, C. (2007). Journalism ethics and regulation. Abingdon: Taylor & Francis.
Geraadpleegd op https://books.google.be
Frost, C. (2011). Journalism ethics and regulation. New York, NY: Routledge. Geraadpleegd op
https://books.google.be
Glaser, B., & Strauss, A. L. (1974). The discovery of grounded theory: Strategies for qualitative
research. Chicago, IL: Aldine. Geraadpleegd op https://books.google.be
Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. (2000, 18 december). Geraadpleegd op 24
februari via https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=celex%3A12012P%2FTXT
71
Hanitzsch, T. (2007). Deconstructing journalism culture: Toward a universal theory. Communication Theory, 17(4), 367-385. doi:10.1111/j.1468-2885.2007.00303.x
Hansen, E.K., & Moore, R.L. (1990). Chilling the messenger: Impact of libel on community newspapers. Newspaper Research Journal, 11(2), 86-99. doi: 10.1177/073953299001100208
Hanson, G. (2002). Learning journalism ethics: The classroom versus the real world. Journal of Mass Media Ethics, 17(3), 235-247. doi: 10.1207/S15327728JMME1703_05
Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten. (1966, 19 december). Geraadpleegd op 24 februari via
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…
e_name=wet
Jacquette, D. (2007). Journalistic ethics: Moral responsibility in the media. New York, NY: Routledge
Geraadpleegd op https://books.google.be Journalismfund (2019). Jaarverslag 2019. Geraadpleegd op
https://www.fondspascaldecroos.org/sites/default/files/2020-04/jaarrapo… Knapen, P. (2019). Journalistieke beroepsethiek [Niet-gepubliceerde cursustekst]. Brussel: Katholieke
Universiteit Leuven.
Knight, A. (s.d.). Online investigative journalism. Geraadpleegd op
https://ejournalist.com.au/public_html/v1n1/inv.pdf
Koetsenruijter, W., & Van Hout, T. (2014). Methoden voor journalism studies. Den Haag: Boom
Lemma uitgevers.
Kussendrager, N. (2007). Onderzoeksjournalistiek. Groningen: Wolters Noordhoff.
Labunski, R.E., & Pavlik, J.V. (1985). The legal environment of investigative reporters: A pilot study.
Newspaper Research Journal, 6(3), 13-19. doi:10.1177/073953298500600302
Lee, S. T. (2005). Predicting tolerance of journalistic deception. Journal of Mass Media Ethics, 20(1),
22-42. doi: 10.1207/s15327728jmme2001_3
MacFayden, G. (2008). The practices of investigative journalism. In H. de Burgh, H (Ed.)., Investigative
journalism (2nd edn). London: Routledge, 138–156.
Mackay, J.B. (2012). Constraints alter journalists' ethical decision-making. Newspaper Research
Journal, 33(1), 24–37. doi: 10.1177/073953291203300103
Mcdonald, W., & Avieson, B. (2020). Journalism in disguise: Standpoint theory and the ethics of Günter
Wallraff’s undercover immersion. Journalism Practice, 14(1), 34-47.
doi:10.1080/17512786.2019.1596752
Mellado, C., & Van Dalen, A. (2014). Between rhetoric and practice: Explaining the gap between role
conception and performance in journalism. Journalism Studies, 15(6), 859-878. doi:
10.1080/1461670X.2013.838046
Meuleman, B., & Roose, H. (2017). Methodologie van de sociale wetenschappen: een inleiding. Gent:
Academia Press.
Mill, J. S. (1951). Utilitarianism, liberty and representative government. Rockville, MD: Wildside Press.
Geraadpleegd op https://books.google.be/
72
Millwood Hargrave, A., & Shaw, C. (2009). Accountability and the public interest in broadcasting. Londen: Palgrave macmillan. Geraadpleegd op https://books.google.be/
Obuya, J. (2012). Self-regulation as a tool for ensuring media accountability: The Kenyan experience. Pacific journalism review, 18(2), 131-152. doi:10.24135/pjr.v18i2.269
Parsons, P.R., & Smith, W.E. (1988). R. Budd Dwyer: A case study in newsroom decision making. Journal of Mass Media Ethics, 3(1), 84-94. doi: 10.1080/08900528809358313
Piccavet, F. (2014). Geschiedenis van de Vlaamse onderzoeksjournalistiek: Een analyse. [masterproef]. Gent: Universiteit Gent. Geraadpleegd op https://bit.ly/3aJdXv0
Plaisance, P. L. (2000). The Concept of Media Accountability Reconsidered. Journal of Mass Media Ethics, 15(4), 257-268. doi:10.1207/S15327728JMME1504_5
Pleijter, A., & Frye, A. (2007). Journalistieke gedragscode: Leiband of leidraad (rapport)? Geraadpleegd op https://www.villamedia.nl/n/nvj/nieuws/2007apr25Pleijter&Frye(2007)%20 JournalistiekeCode.pdf
Pritchard, D. & Morgan, M.P. (1989). Impact of ethics codes on judgments by journalists: A natural experiment. Journalism Quarterly, 66(4), 934-941. doi: 10.1177/107769908906600426
Rodny-Gumede, Y., & Chasi, C. (2016). The truth and nothing but the truth: A re-affirmation and re- evaluation of undercover journalism practices. African Journalism Studies, 37(3), 107-128. doi: 10.1080/23743670.2016.1226018
Sanders, K. (2003). Ethics and journalism. Londen: Sage. Geraadpleegd op https://books.google.be Schuijt, G. (2006). Vrijheid van nieuwsgaring. Den Haag: Boom Juridische Uitgevers.
Sengers, L. (2009). Onderzoeksjournalistiek: researchproces van idee tot verhaal. Amsterdam: Lannoo Shamir, J., Reed, B., & Comell, S. (1990). Individual differences in ethical values of public relations
practitioners. Journalism Quarterly, 67(4),956-965. doi: 10.1177/107769909006700451 Shepard, A.C. (1994). Legislating ethics: Controversy over written code for newspapers. American
Journalism Review, 16(1), 37-41.
Shoemaker, P., & Reese, S. (1996). Mediating the message: Theories of influences on mass media
content (2nd ed.). New York, NY: Longman. Geraadpleegd op https://books.google.be Singletary, M., Caudill, S., Caudill, E., & White, A. (1990). Motives for ethical decision-making.
Journalism Quarterly, 67(4), 964-971. doi: 10.1177/107769909006700452 Snijders, M., & Van Dijck, J. (1995). Ethiek in de journalistiek. Amsterdam: Cramwinckel
Uitgever.
Stalph, F., & Borges-Rey, E. (2018). Data journalism sustainability: An outlook on the future of data-
driven reporting. Digital Journalism, 6(8), 1078-1089. doi:10.1080/21670811.2018.1503060 Strafwetboek. (1867, 8 juni). Geraadpleegd op 24 februari via
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…
e_name=wet
Universele verklaring van de rechten van de mens. (1948, 10 december). Geraadpleegd op 24
februari via https://www.amnesty-international.be/subthema/universele-verklaring-van…- rechten-van-de-mens-volledige-versie
73
Van der Meiden, A., & Fauconnier, G. (1994). Public Relations. Profiel en professie: Inleiding in de theorievorming. Groningen: Martinus Nijhoff Uitgevers.
van der Wurff, R., & Schönbach, K. (2013). De effectiviteit van journalistieke gedragscodes: een literatuurstudie. Tijdschrift voor Communicatiewetenschap, 41(3), 231-250.
van Eijk, D. (2005). Investigative journalism in Europe. Amsterdam: VVOJ.
Verdoodt, A. (2007). Zelfregulering in de journalistiek: de formulering en handhaving van
deontologische standaarden in en door het journalistieke beroep. [doctoraat]. Leuven: KU Leuven. Geraadpleegd op https://www.kuleuven.be/doctoraatsverdediging/fiches/3H04/3H040606.htm
Voakes, P. S. (1997). Social influences on journalists’ decision making in ethical situations. Journal of Mass Media Ethics, 12(1), 18-35. doi:10.1207/s15327728jmme1201_2
Voorhoof, D. (2000). Journalisten zonder grenzen? Auteurs & Media, 2000(1), 36-38.
Voorhoof, D. (2010). Openbaarheid van bestuur in België: een losse flodder. Samenleving en Politiek,
17(3), 56-61.
Voorhoof, D., & Valcke, P. (2011). Handboek mediarecht. Brussel: Larcier
VVOJ (2018). Jaarverslag 2018. Geraadpleegd op https://bit.ly/2W2ReGb
VVOJ (2011). Onderzoeksjournalistiek. Geraadpleegd op https://www.vvoj.org/over-de-
vereniging/onderzoeksjournalistiek-de-visie-van-de-vvoj/
VZW Vereniging van de Raad voor de Journalistiek. (2019). Code van de Raad voor de Journalistiek.
Geraadpleegd op https://www.rvdj.be/code-raad-voor-de-journalistiek
Ward, S. J. A. (2006). The invention of journalism ethics: The path to objectivity and beyond. Montreal,
Canada: McGill-Queen's university press. Geraadpleegd op https://books.google.be
Wet tot bescherming van de journalistieke bronnen. (2005, 7 april). Geraadpleegd op 24 februari via
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…
e_name=wet
Wet tot bestraffing van bepaalde door racisme of xenophobie ingegeven daden. (1981, 30 juli).
Geraadpleegd op 24 februari via http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&… e_name=wet
Wetboek van Strafvordering. (1808, 17 november). Geraadpleegd op 24 februari via https://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N… ble_name=wet
White, H.A., & Pearce, R.C. (1991). Validating an ethical motivations scale: Convergence and predictive ability. Journalism Quarterly, 68(3), 455-464. doi:10.1177/107769909106800316
White, H., & Singletary, M. (1993). Internal work motivation: Predictor of using ethical heuristics and motivation. Journalism Quarterly, 70(2),381-392. doi:10.1177/107769909307000213
Williams, R. (1995). Ethical reasoning in television news: Privacy and AIDS testing. Journal of Mass Media Ethics, 10(2),109-120. doi: 10.1207/s15327728jmme1002_4
74
Wolters, S. (2016). Journalistieke beslissingen bij complex nieuws: een onderzoek naar de discussie in de Nederlandse media over de eerste onthoofdingsvideo van IS. [masterproef]. Leiden: Universiteit Leiden. Geraadpleegd op https://bit.ly/2wK24q6
Wright, D. (1989). Examining ethical and moral values of public relations people. Public Relations Review, 15(2),19-33. doi:10.1016/S0363-8111(89)80051-7
Wulfemeyer, K.T. (1990). Defining ethics in electronic journalism: Perceptions of news directors. Journalism Quarterly, 67(4), 984-991. doi:10.1177/107769909006700454
Zwart, H., & Simons, A. (1999). Over journalistieke verantwoordelijkheid en leedvermaak. Tijdschrift voor Wetenschap, Technologie en Samenleving, 5(4), 122-125.
