De geestelijke gezondheid van en de psychische hulpverlening aan gedetineerden van Marokkaanse en Algerijnse origine vanuit het perspectief van psychosociale hulpverleners en gevangenisimams

Ellen Vermet
Persbericht

Wanneer cultuur moet wijken voor veiligheid en vrees voor extremisme

Quran

Een niet-moslim die zijn baard laat groeien en zegt dat hij Jezus is, iedereen zal denken dat die man een psychisch probleem heeft. Een moslim die zijn baard laat groeien en Allahoe akbar zegt, dat is een terrorist. (Gevangenisimam)

Sinds de terroristische aanslagen door moslimextremisten in Europa worden gevangenissen geviseerd als voedingsbodem voor radicalisering. Binnen penitentiaire instellingen staan de zenuwen strak gespannen. Gevangenispersoneel moet permanent waakzaam zijn voor potentiële signalen. In een klimaat waar etnisch-culturele minderheden en moslims voortdurend worden onderworpen aan toezicht en controle, is de kans op misverstanden groot. Dit onderzoek naar de psychische hulpverlening aan gedetineerden van Maghrebijnse origine in België geeft deze problematiek treffend weer. 25 interviews met psychosociale hulpverleners en gevangenisimams, actief in Vlaamse en Brusselse gevangenissen, schetsen hun ervaringen, hun manier van werken en hun interacties met deze doelgroep.  

 

Superdiversiteit

Een Belgische gevangenis is eigenlijk een mini-samenleving met een veelheid aan talen, culturen, religies en denkbeelden. Bijna de helft van de gedetineerden in de Belgische gevangenissen heeft een buitenlandse nationaliteit. Marokkanen en Algerijnen vormen de grootste groep. Soms is hun werkelijke nationaliteit of herkomst niet gekend en is er louter een vermoeden dat ze ‘van Maghrebijnse origine’ zijn. Denk maar aan gedetineerden zonder papieren of tweede en derde generatie migranten met de Belgische nationaliteit. Eén ding werd al snel duidelijk in het onderzoek: zowel naar identiteitsvorming als naar houvast speelt de islam een belangrijke rol binnen deze doelgroep.

Cultuur: invloed op psychisch lijden?

Dat gedetineerden in vergelijking met de algemene bevolking veel vaker kampen met psychische problemen is een welbekend fenomeen. Maar hoe is het gesteld met de geestelijke gezondheid van de Maghrebijnse groep en welke rol speelt ‘cultuur’ in het kijken naar psychisch lijden? Kort samengevat: Maghreb gedetineerden worden evenveel en met dezelfde psychische klachten en stoornissen geconfronteerd als autochtone gedetineerden, maar gaan dit meestal wel op een specifieke – lees: door hun moslimgemeenschap aanvaarde – manier uiten. Een ‘psychische ziekte’ is taboe binnen de Maghrebijnse cultuur en iemand die hieraan lijdt wordt vaak als ‘gek’ of ‘gestoord’ beschouwd. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat psychische problemen veeleer worden ontkend of geuit in verwijzing naar lichamelijke klachten (‘ik heb buikpijn’, ‘ik heb last van hartkloppingen’ …). Regelmatig wordt de oorzaak van ‘het zich niet goed voelen’ buiten zichzelf gezocht: het lijden zou dan het gevolg zijn van slechte detentieomstandigheden, het juridisch systeem of veroorzaakt worden door bovennatuurlijke krachten. Dit alles heeft ook invloed op het hulpzoekgedrag. Gedetineerden van Maghrebijnse origine zetten zelden spontaan de stap naar professionele hulp. Ze trekken zich eerder terug in hun cel en zoeken kracht in hun geloof. Ook andere barrières dragen bij aan het uitblijven van een hulpvraag. Denk maar aan taalbarrières, een machocultuur, de vele vrouwelijke hulpverleners binnen detentie en het niet of onvoldoende vertrouwd zijn met de westerse psychologie en psychiatrie.

Bovennatuurlijke verklaring als teken van radicalisering?

Bovennatuurlijke oorzaken van psychisch lijden zijn diep verankerd in het islamitische volksgeloof en de Maghrebijnse cultuur. Dit verklaringsmodel wordt nog steeds van generatie op generatie doorgegeven. Uit de interviews bleek dat gedetineerden van Maghrebijnse origine vaak verwijzen naar ‘djinns’ (soort van geesten) en in mindere mate naar ‘het boze oog’ en ‘zwarte magie’. Ook de wanen en/of hallucinaties van Maghrebijnse gedetineerden die een psychose doormaken, zouden dikwijls cultureel of religieus ‘getint’ zijn. Een bovennatuurlijke interpretatie wordt zelden besproken met westerse hulpverleners, uit angst om gek verklaard en misschien zelfs geïnterneerd te worden. Men grijpt nog sterker terug naar zijn geloof vanuit het idee dat Gods woord en almacht die boze geesten zal verdrijven. Uitingen hiervan zijn bijvoorbeeld het laten groeien van een baard, luidop Koranverzen reciteren, vaker spreken over zijn geloof … En laat dit alles nu net een mogelijk probleem zijn binnen het huidige gevangenisklimaat. Niet zelden worden deze gedragingen ten onrechte geïnterpreteerd en geproblematiseerd als tekenen van extremisme of radicalisering. Deze interpretatie kan ertoe leiden dat de juiste hulp op zich laat wachten. Het gebrek aan culturele en/of religieuze kennis bij het gevangenispersoneel kan deze pijnlijke misverstanden ten dele verklaren, net als de terughoudendheid bij sommige hulpverleners ten aanzien van externe hulp (tolk, gevangenisimams).

Veiligheidsperspectief domineert ook het opleidingsaanbod

Ook binnen de uitwerking en organisatie van opleidingen voor het gevangenispersoneel staat het veiligheidsperspectief centraal. Aan vorming rond de aanpak en preventie van radicalisering geen gebrek, terwijl opleidingen rond cultuursensitief werken zo goed als ontbreken. Is dit niet bijzonder vreemd, gelet op de gevangenis als een ‘superdiverse’ omgeving? De constructieve rol en positieve aspecten van cultuur en religie (‘islam als ondersteuningsbron gedurende het detentietraject’) worden hierdoor vaak uit het oog verloren.

Er zijn wel opleidingen rond “de maatschappij beschermen tegen terroristen”. Dit komt totaal anders binnen bij hulpverleners. Er wordt daar soms letterlijk gezegd: “laat ze elkaar maar uitmoorden in Syrië”. Die opleidingen zijn dus helemaal niet bevorderlijk voor de psychische hulpverlening aan die doelgroep. (Psychosociaal hulpverlener)

Ooit vrij

Dit alles brengt ons bij een belangrijke vraag: heeft de sterke focus op het thema ‘radicalisering’ binnen het gevangeniswezen voldoende oog voor ongewenste neveneffecten? Het is denkbaar dat het onterecht problematiseren van een moslimidentiteit en/of van de religieuze praktijken die daarmee verband houden, de kloof tussen moslims en niet-moslims vergroot en het ‘wij-zij’ denken voedt. Daarnaast hangt het uitblijven van hulp en begeleiding bij psychisch lijden samen met een hoger risico op recidive. Misschien denkt u na het lezen van dit artikel: “dat is een ver-van-mijn-bed-show, die zitten toch veilig ‘weggestopt’!” Wel dames en heren, vergeet niet dat bijna alle gedetineerden ooit vrijkomen. Vanuit die invalshoek bekeken, hebben niet enkel de gedetineerden zelf, maar ook wij allemaal er belang bij dat er ten volle wordt ingezet op geestelijke gezondheidszorg vanuit een inclusief en diversiteitssensitief perspectief.

Bibliografie

Abdel-Khalek, A. M. (2011). Islam and mental health: A few speculations. Mental Health, Religion & Culture, 14(2), 87-92. doi: 10.1080/13674676.2010.544867

Abu-Ras, W., Gheith, A., & Cournos, F. (2008). The Imam’s Role in Mental Health Promotion: A Study at 22 Mosques in New York City’s Muslim Community. Journal of Muslim Mental Health, 3(2), 155-176. doi: 10.1080/15564900802487576

Ajouaou, M. (2013). Geestelijke verzorging in penitentiaire inrichtingen: zorg zonder targets. Tijdschrift voor Criminologie, 55(2), 206-220.

Al-Habeeb, T. A. (2003). A pilot study of faith healers’ views on evil eye, jinn possession, and magic in the kingdom of saudi arabia. Journal of Family & Community Medicine, 10(3), 31-38.

Ali, O. M., & Milstein, G. (2012). Mental Illness Recognition and Referral Practices Among Imams in the United States. Journal of Muslim Mental Health, 6(2), 3-13.

Al-Krenawi, A., & Graham, J. R. (2000). Culturally sensitive social work practice with Arab clients in mental health settings. Health & Social Work, 25(1), 9-22.

Allen, S. A., & Rich, J. D. (2007). Prisons and Mental Health. The New England Journal of Medicine, 356(2), 197-198. doi: 10.1056/NEJMc066572

Ally, Y., & Laher, S. (2008). South African Muslim Faith Healers Perceptions of Mental Illness: Understanding, Aetiology and Treatment. Journal of Religion and Health, 47(1), 45-56. doi: 10.1007/s10943-007-9133-2

Andary, L., Stolk, Y., & Klimidis, S. (2003). Assessing Mental Health Across Cultures. Bowen Hills, Australia: Australian Academic Press Pty. Ltd.

Aouattah, A. (1993). Ethnopsychiatrie maghrébine: représentations et thérapies traditionnelles de la maladie mentale au Maroc. Paris: L’Harmattan.

Baarda, B., van der Hulst, M., & de Goede, M. (2012). Basisboek Interviewen. Handleiding voor het voorbereiden en afnemen van interviews. Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers.

Barnoux, M., & Wood, J. (2013). The specific needs of foreign national prisoners and the threat to their mental health from being imprisoned in a foreign country. Aggression and Violent Behavior, 18(2), 240–246. http://dx.doi.org/10.1016/j.avb.2012.11.012

Bartels, E. (1997). Centrale geloofsvoorstellingen. In H. Driessen (Ed.), In het huis van de islam: geografie, geschiedenis, geloofsleer, cultuur, economie, politiek (pp. 107-123). Nijmegen: SUN.

Basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden, Belgisch Staatsblad, 1 februari 2005.

Bayer, R. (1994). AIDS prevention and cultural sensitivity: are they compatible? The American Journal of Public Health, 84(6), 895-898.

Belgisch Staatsblad. (2013). 8 maart 2013 - Decreet betreffende de organisatie van hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. Geraadpleegd op 7 maart 2019, via http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2013/04/11_1.pdf#Page41

Benhaddou, K., & Le Roi, E. (2018). Halal of niet? Alle vragen omtrent islam en onderwijs in Vlaanderen beantwoord. Gent: Borgerhoff & Lamberigts.

Bennani, J. (2010). Psychanalyser au Maroc. Topique, 110(1), 7-21. doi: 10.3917/top.110.0007

Betancourt, J. R., Corbett, J., & Bondaryk, M. R. (2014). Addressing disparities and achieving equity: cultural competence, ethics, and health-care transformation. Chest, 145(1), 143-148. doi: 10.1378/chest.13-0634

Beyens, K., Dirkzwager, A., & Korf, D. (2014). Detentie en gevolgen van detentie: onderzoek in Nederland en België. Tijdschrift voor Criminologie, 56(2), 3-30. doi: 10.5553/TvC/0165182X2014056002001

Beyens, K., & Tournel, H. (2010). Mijnwerkers of ontdekkingsreizigers? Het kwalitatieve interview. In T. Decorte & D. Zaitch (Red.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (pp. 199-232). Leuven & Den Haag: Acco.

Bijleveld, C. (2013). Methoden en Technieken van Onderzoek in de Criminologie. Den Haag: Boom Lemma uitgevers.

Billiet, J., & Waege, H. (2008). Een samenleving onderzocht: methoden van sociaal- wetenschappelijk onderzoek. Antwerpen: Uitgeverij de boeck.

Blom, J. D., Eker, H., Basalan, H., Aouaj, Y., & Hoek, H. W. (2010). Hallucinaties toegedicht aan djinns. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 154(3), 121-124.

Blom, J. D., & Hoffer, C. (2012). Djinns. In J. D. Blom, & I. E. C. Sommer (Red.), Hallucinations: Research and Practice (pp. 235-247). Boston: Springer.

Boeije, H., & Bleijenbergh, I. B. (2019). Analyseren in kwalitatief onderzoek: denken en doen. Den Haag: Boom Lemma.

Bot, H. (2004). Werken met tolken in de geestelijke gezondheidszorg, een nieuwe gespreksvorm. Tijdschrift klinische psychologie, 34, 129-136.

Bot, H., & Verrept, H. (2010). Taalbijstand en culturele bemiddeling. In J. de Jong & S. Colijn (Red.), Handboek culturele psychiatrie en psychotherapie (pp. 321-334). Utrecht: De Tijdstroom.

Brosens, D., Croux, F., Vandevelde, S., Claes, B., & De Donder, L. (2017). Participatie van niet-Belgische gedetineerden in Vlaamse en Brusselse gevangenissen: Een helikopteroverzicht van acties en projecten. Fatik: Tijdschrift voor strafbeleid en gevangeniswezen, 34(156), 4-15.

Brosens, D., De Donder, L., Dury, S., & Verté, D. (2015). Participation in Prison Activities: An Analysis of the Determinants of Participation. European Journal on Criminal Policy and Research, 22(4), 669-687. doi: 10.1007/s10610-015-9294-6

Burr, V., & Dick, P. (2017). Social constructionism. In B. Gough (ed.), The Palgrave Handbook of Critical Social Psychology (pp. 59-80). Londen: Palgrave Macmillan.

Chamberlain, A. W. (2011). Offender Rehabilitation: Examining Changes in Inmate Treatment Characteristics, Program Participation, and Institutional Behavior. Justice Quarterly, 29(2), 183–228. doi: 10.1080/07418825.2010.549833

Cho, R. M., & Tyler, J. H. (2013). Does Prison-Based Adult Basic Education Improve Postrelease Outcomes for Male Prisoners in Florida? Crime & Delinquency, 59(7), 975-1005. doi: 10.1177/0011128710389588

Chowdhury, N. (2016). Integration Between Mental Health-Care Providers and Traditional Spiritual Healers: Contextualising Islam in the Twenty-First Century. Journal of Religion and Health, 55(5), 1665-1671. doi: 10.1007/s10943-016-0234-7

Ciftci, A., Jones, N., & Corrigan, P. W. (2013). Mental Health Stigma in the Muslim Community. Journal of Muslim Mental Health, 7(1), 17-32.

Coyle, A., & Fair, H. (2018). A Human Rights Approach to Prison Management: Handbook for Prison Staff (Third Edition). University of London: Institute for Criminal Policy Research.

Crapanzano, V. (1973). The Hamadsha: a study in Moroccan ethnopsychiatry. Berkeley: University of California Press.

Crewe, B. (2005). The sociology of imprisonment. In Y. Jewkes (ed.), Handbook on prisons (pp. 123-151). Cullompton: Willan Publishing.

De Coninck, G., Cosyns, P., & Laurent, V. (2011). Jaarverslag (2011-2014) van de Centrale Toezichtsraad voor het gevangeniswezen. Brussel: Centrale Toezichtsraad voor het gevangeniswezen.

Decorte, T. (2010). Kwalitatieve data-analyse in het criminologisch onderzoek. In T. Decorte & D. Zaitch (Red.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (pp. 441-471). Leuven & Den Haag: Acco.

Decreet van 8 maart 2013 betreffende de organisatie van hulp- en dienstverlening aan gedetineerden, Belgisch Staatsblad, 11 april 2013.

Dein, S., Alexander, M., & Napier, A. D. (2008). Jinn, Psychiatry and Contested Notions of Misfortune among East London Bangladeshis. Transcultural Psychiatry, 45(1), 31-55. doi: 10.1177/1363461507087997

De Maesschalck, S. (z.d.). Cultuursensitieve zorg in een palliatieve context [PowerPoint-presentatie]. Geraadpleegd op 6 november 2019, via https://www.nvkvv.be/file?fle=695556&ssn=1c5260b4d657c10387b22cc07bdadc55ff446283

Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. (z.j.). Hulp aan gedetineerden. Geraadpleegd op 23 februari 2019, via https://www.departementwvg.be/welzijn-en-samenleving-hulp-en-dienstverlening-aan-gedetineerden-hulp-en-dienstverlening-aan

Derluyn, I., Van Nuffel, J., Lion, L., Verberckmoes, S., De Ridder, J., & De Smet, S. (2015). Kwetsbare forensische groepen. In C. Wittouck, K. Audenaert, & F. Vander Laenen (Red.), Handboek forensische gedragswetenschappen (pp. 365-391). Antwerpen-Apeldoorn: Maklu.

De Wilde, S., Harte, J., & Denzel, D. (2015). Psychiatrische patiënten in detentie: het belang van etnische achtergrond. PROCES, 94(5), 288-301. doi: http://dx.doi.org/10.5553/PROCES/016500762015094005003

Drieskens, B. (2008). Living with djinns. Understanding and dealing with the invisible in Cairo. Londen: Saqi Books.

El-Islam, M. F. (2008). Arab Culture and Mental Health Care. Transcultural Psychiatry, 45(4), 671-682. doi: 10.1177/1363461508100788

El-Islam, M. F., & Campbell, R. A. (2014). “Satan has afflicted me!” Jinn-possession and mental illness in the Qur’an. Journal of Religion and Health, 53(1), 229-243. doi: 10.1007/s10943-012-9626-5

Favril, L., & Dirkzwager, A. (2019). De psychische gezondheid van gedetineerden in België en Nederland: een systematisch overzicht. Tijdschrift voor Criminologie, 61(1), 5-33. doi: 10.5553/tvc/0165182x2019061001001

Favril, L., Vander Laenen, F., Vandeviver, C., & Audenaert, K. (2017). Suicidal ideation while incarcerated: Prevalence and correlates in a large sample of male prisoners in Flanders, Belgium. International Journal of Law and Psychiatry, 55, 19-28. doi: 10.1016/j.ijlp.2017.10.005

Fazel, S., & Seewald, K. (2012). Severe mental illness in 33,588 prisoners worldwide: systematic review and meta-regression analysis. The British Journal of Psychiatry: The Journal of Mental Science, 200(5), 364-373. doi: 10.1192/bjp.bp.111.096370

Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg. (2017). Gezondheidszorg in Belgische gevangenissen: huidige situatie en toekomstige scenario’s. Geraadpleegd op 21 oktober 2019, via https://kce.fgov.be/sites/default/files/atoms/files/KCE_293As_Gezondheidszorg_Belgische_gevangenissen_Synthese.pdf

FOD Justitie. (2018). Jaarverslag 2017 Directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen. Geraadpleegd op 19 november 2019, via https://justitie.belgium.be/sites/default/files/jaarverslag_dg_epi_2017.pdf

Foronda, C. L. (2008). A Concept Analysis of Cultural Sensitivity. Journal of Transcultural Nursing, 19(3), 207-212. doi: 10.1177/1043659608317093

Gailly, A. (2000). Ontmoeting met de cultureel ‘andere’. Jaargang 18, nr. 1. Brussel: Cultuur en Migratie vzw.

Gallant, D., Sherry, E., & Nicholson, M. (2015). Recreation or rehabilitation? Managing sport for development programs with prison populations. Sport Management Review, 18(1), 45-56. doi: 10.1016/j.smr.2014.07.005

Ghubash, R., & Eapen, V. (2009). Postpartum Mental Illness: Perspectives from an Arabian Gulf Population. Psychological Reports, 105(1), 127-136. doi: 10.2466/PR0.105.1.127-136

Giannet, S. (2003). Cultural competence and professional psychology training: creating the architecture for change. Journal of Evolutionary Psychology, 24(3-4), 117-127.

Guffens, H., Sempot, L., & Van Driessche, K. (2012). Basiswet interne rechtspositie gedetineerden: de opstart van de overlegorganen in de Belgische gevangenissen. Panopticon, 33(2), 171.

Hamdan, A. (2007). A Case Study of a Muslim Client: Incorporating Religious Beliefs and Practices. Journal of Multicultural Counseling and Development, 35(2), 92-100.

Hayward, P. (1999). Culture and Mental Illness: A Client-Centered Approach. The British Journal of Clinical Psychology, 38(1), 103-105.

Heezen, S. (1987). De betekenis van culturele antropologie voor de psychiatrie. Benaderingswijze en toepassingsgebieden. In P. A. Q. M.  Lamers (Red.), Hulpverlening aan migranten: de confrontatie van culturen in de geestelijke gezondheidszorg. Alphen aan den Rijn: Samsom Stafleu.

Heine, S. J. (2016). Cultural Psychology. New York: W. W. Norton.

Hellemans, A., Aertsen, I., & Goethals, J. (2009). Gevangenis en samenleving 2009: een externe evaluatie van het Vlaams Strategisch Plan hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. Fatik: Tijdschrift voor Strafbeleid en Gevangeniswezen, nr. 121, 17-22.

Helman, C. G. (1981). Disease versus illness in general practice. The Journal of the Royal College of General Practitioners, 31(230), 548-552.

Herbert MBE, A. (2015). Cultural competence in criminal justice: The right kind of training can play a helpful role. Human Resource Management International Digest, 23(5), 39-42. doi: 10.1108/HRMID-05-2015-0080

Hermans, P. (2007). De wereld van de djinn. Traditionele Marokkaanse geneeswijzen. Amsterdam: Bulaaq.

Hodge, D. R., Jackson, K. F., & Vaughn, M. G. (2010). Culturally sensitive interventions for health related behaviors among Latino youth: A meta-analytic review. Children and Youth Services Review, 32(10), 1331–1337. doi: 10.1016/j.childyouth.2010.05.002

Hodge, D. R., Jackson, K. F., & Vaughn, M. G. (2012). Culturally Sensitive Interventions and Substance Use: A Meta-analytic Review of Outcomes among Minority Youths. Social Work Research, 36(1), 11–19. doi: 10.1093/swr/svs008

Hoffer, C. (1994). Islamitische genezers en hun patiënten: Gezondheidszorg, religie en zingeving. Amsterdam: Het Spinhuis.

Hoffer, C. (2000). Volksgeloof en religieuze geneeswijzen onder moslims in Nederland: een historisch-sociologische analyse van religieus-medisch denken en handelen. Amsterdam: Thela Thesis.

Hoffer, C. (2005). ‘Psychose’ of ‘djinn’: verklaringsmodellen en interculturele communicatie in de GGZ. Patient Care/Neuropsychiatrie & Gedragsneurologie, 4, 141–146.

Hoffer, C. (2009). Psychische ziekten en problemen onder allochtone Nederlanders: beleving en hulpzoekgedrag. Assen: Koninklijke Van Gorcum BV.

Hughes, K. H., & Hood, L. J. (2007). Teaching Methods and an Outcome Tool for Measuring Cultural Sensitivity in Undergraduate Nursing Students. Journal of Transcultural Nursing, 18(1), 57-62. doi: 10.1177/1043659606294196

‘Iyad A. Q. (2017). Pilaren van de islam. Den Haag: Stichting ’t Kennishuys.

James, D. J., & Glaze, L. E. (2006). Bureau of Justice Statistics Special Report: Mental health problems of prison and jail inmates. Geraadpleegd op 17 november 2018 via https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/mhppji.pdf

Janssen, J. (2006). Multiculturaliteit achter tralies. Tijdschrift voor Criminologie, 49(2), 206-209.

Johnson, L. M. (2008). A place for art in prison: Art as a tool for rehabilitation and management. Southwest Journal of Criminal Justice, 5(2), 100-120.

Jones, L., Brookes, M., & Shuker, R. (2013). An Exploration of Cultural Sensitivity: The Experiences of Offenders Within a Therapeutic Community Prison. Race and Justice, 3(2), 144–158. doi: 10.1177/2153368713483324

Kapoor, R., Dike, C., Burns, C., Carvalho, V., & Griffith, E. E. H. (2013). Cultural competence in correctional mental health. International Journal of Law and Psychiatry, 36(3-4), 273-280. doi: 10.1016/j.ijlp.2013.04.016

Karim, S., Saeed, K., Rana, M. H., Mubbashar, M. H., & Jenkins, R. (2004). Pakistan mental health country profile. International Review of Psychiatry, 16(1-2), 83-92. doi: 10.1080/09540260310001635131

Kastit, I., & Van Nuffel, J. (2008). De psychosociale dienst, ook expert in cultuur? Panopticon, 29(6), 48-51.

Kleinman, A. (1980). Patients and healers in the context of culture. An exploration of the borderland between anthropology, medicine and psychiatry. Berkeley: University of California Press.

Kortmann, F. (2010). Transculturele psychiatrie van praktijk naar theorie. Assem: Van Gorcum.

Kromhout, M. (2002). Marokkaanse jongeren in de residentiële hulpverlening: een exploratief onderzoek naar probleemvisies, interculturalisatie en hulpverleningsverloop. Amsterdam: SWP Uitgeverij B.V.

Kupers, T. A. (2005). Toxic masculinity as a barrier to mental health treatment in prison. Journal of Clinical Psychology, 61(6), 713-724. doi: 10.1002/jclp.20105

Lippens, V., Nuytiens, A., & Scheirs, V. (2009). Different profiles, different pains! Diversiteit en detentiebeleving: nood aan een gedifferentieerde strafuitvoering? In T. Daems, P. Pletincx, L. Robert, V. Scheirs, A. van de Wiel, & K. Verpoest (Red.), Achter Tralies in België (pp. 113– 144). Gent: Academia Press.

Lippke, R. L. (2003). Prisoner access to recreation, entertainment and diversion. Punishment & Society, 5(1), 33–52. doi: 10.1177/1462474503005001045

Littlewood, R. (2004). Possession states. Psychiatry, 3(8), 8-10. doi: 10.1383/psyt.3.8.8.43392

Lopez, M. (2015). Asiel en detentie, waar een hulpverlener zijn grenzen bereikt. Psychosociale ondersteuning van asielzoekers in een gesloten setting. Antwerpen – Apeldoorn: Garant Uitgevers.

Maher, N. (2017). ‘Het spookt in mijn hoofd’. Islamitische visie over psychische problemen [PowerPoint-presentatie]. Geraadpleegd op 11 maart 2019, via http://www.hieronymus.be/wp-content/uploads/2013/08/Lezing_09-feb-2017.pdf

Marin, G., Burhansstipanov, L., Connell, C. M., Gielen, A. C., Helitzer-Allen, D., Lorig, K., Morisky, D. E., Tenney, M., & Thomas, S. (1995). A research agenda for health education among underserved populations. Health Education & Behavior, 22(3), 346-363. doi: 10.1177/109019819402200307

Martynowicz, A. (2016). Not so multicultural prison: Polish prisoners in a transitional prison system. Criminology & Criminal Justice, 16(3), 337-349. doi: 10.1177/1748895815599579

Mefah, J. B. T. (2018). Jinn and its Effects on Muslim Society. Global Journal of Archaeology & Anthropology, 6(4), 1-3. doi: 10.19080/GJAA.2018.06.555694

Meyvis, W., Roose, R., & Vander Laenen, F. (2012). Van private reclassering naar maatschappelijke dienstverlening aan justitiecliënteel. In R. Roose, F. Vander Laenen, I. Aertsen, & L. Van Garsse (Red.), Handboek forensisch welzijnswerk: ontwikkeling, beleid, organisatie & praktijk (pp. 27–46). Gent: Academia Press.

Mier, N., Ory, M. G., & Medina, A. A. (2010). Anatomy of Culturally Sensitive Interventions Promoting Nutrition and Exercise in Hispanics: A Critical Examination of Existing Literature. Health Promotion Practice, 11(4), 541–554. doi: 10.1177/1524839908328991

Mortelmans, D. (2010). Het kwalitatief onderzoeksdesign. In T. Decorte & D. Zaitch (Red.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (pp. 75-118). Leuven & Den Haag: Acco.

Motzki, H. (1997). Het ontstaan van het islamitisch recht. In H. Driessen (Ed.), In het huis van de islam: geografie, geschiedenis, geloofsleer, cultuur, economie, politiek (pp. 240-258). Nijmegen: SUN.

Murata, S., & Chittick, W. C. (1996). The Vision of Islam: The Foundations of Muslim Faith and Practice. London: Tauris.

Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. (2014). Q&A-lijst: Vijftien veel gestelde vragen over de DSM-5. Geraadpleegd via https://www.nvvp.net/home

O'Gorman, A., & Vander Laenen, F. (2010). Ethische aspecten van het kwalitatief onderzoek. In T. Decorte & D. Zaitch (Red.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (pp. 531-557). Leuven & Den Haag: Acco.

Padela, A. I., Killawi, A., Forman, J., Demonner, S., & Heisler, M. (2012). American Muslim perceptions of healing: key agents in healing, and their roles. Qualitative health research, 22(6), 846-858. doi: 10.1177/1049732312438969

Pandolfo, S. (2018). Knot of the soul: madness, psychoanalysis, Islam. Chicago: The University of Chicago Press.

Paolucci, G., & Eid, C. (2012). De islam en het Westen: 111 vragen aan Samir Khalil Samir. Tielt: Lannoo.

Paterson, N. (2013). Het Vlaamse Decreet hulp- en dienstverlening aan gedetineerden: tussenhalte of eindstation? Fatik: Tijdschrift voor strafbeleid en gevangeniswezen, 31(138), 20-25.

Perry, M. (2010). Muslims in Prison: Challenge and Change in Britain and France. Immigrants & Minorities, 28(1), 99-101. doi: 10.1080/02619281003612715

Peters, R. (1997). De hedendaagse toepassing van het islamitisch recht. In H. Driessen (Ed.), In het huis van de islam: geografie, geschiedenis, geloofsleer, cultuur, economie, politiek (pp. 259-277). Nijmegen: SUN.

Petkari, E. (2015). Explanatory models of mental illness: a qualitative study with Emirati future mental health practitioners. Mental Health, Religion & Culture, 18(9), 738-752. doi: 10.1080/13674676.2015.1091447

Pinto, D. (1994). Interculturele communicatie: Dubbelperspectief door de drie-stappenmethode voor het doeltreffend overbruggen van cultuurverschillen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.

Pinto, D. (2007). Interculturele communicatie: Een stap verder. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.

Polfliet, K. (2009). De Vlaamse hulp- en dienstverlening aan gedetineerden of hoe de nieuwe wegen vaste vorm krijgen... In T. Daems, P. Pletincx, L. Robert, V. Scheirs, A. van de Wiel, & K. Verpoest (Red.), Achter Tralies in België (pp. 205–220). Gent: Academia Press.

Primm, A. B., Osher, F. C., & Gomez, M. B. (2005). Race and Ethnicity, Mental Health Services and Cultural Competence in the Criminal Justice System: Are we Ready to Change? Community Mental Health Journal, 41(5), 557-569. doi: 10.1007/s10597-0056361-3

Raad van Europa. (2006). Commentary to Recommendation Rec (2006) 2 of the Committee of Ministers to Member States on the European Prison Rules (2006). Geraadpleegd op 18 maart 2019, via https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=955747

Raad van Europa. (2012). Recommendation CM/Rec(2012)12 of the Committee of Ministers to member States concerning foreign prisoners (2012). Geraadpleegd op 18 maart 2019, via https://pjp-eu.coe.int/documents/3983922/6970334/CMRec+%282012%29+12+co…

Rassool, G. H. (2015). Cultural Competence in Counseling the Muslim Patient: Implications for Mental Health. Archives of Psychiatric Nursing, 29(5), 321-325. doi: 10.1016/j.apnu.2015.05.009

Resnicow, K., Soler, R., Braithwaite, R. L., Ahluwalia, J. S., & Butler, J. (2000). Cultural sensitivity in substance use prevention. Journal of Community Psychology, 28(3), 271– 290. doi: 10.1002/(SICI)1520-6629(200005)28:3<271::AID-JCOP4>3.0.CO

Roysircar, G. (2003). Religious Differences: Psychological and Sociopolitical Aspects of Counseling. International Journal for the Advancement of Counseling, 25(4), 255-267. doi: 10.1023/B:ADCO.0000005525.71147.e8

Rypens, K. (2008). Een verkenning van de traditionele Marokkaanse etiologie van psychische stoornissen. Aanzet om te komen tot een meer adequate psychodiagnostiek en doorverwijzing [intern document]. Brussel: FOD Justitie.

Sakat, A. A., Masruri, M., Dakir, J., & Abdullah, W. N. W. (2015). The Jinn, Devil and Satan: A Review on Qur’anic Concept. Mediterranean Journal of Social Sciences, 6(5), 540- 546. doi: 10.5901/mjss.2015.v6n5s1p540

Sayed, M. A. (2003). Psychotherapy of Arab patients in the West: uniqueness, empathy, and “otherness”. American Journal of Psychotherapy, 57(4), 445-459.

Schlesinger, E. G., & Devore, W. (1995). Ethnic Sensitive Social Work Practice: The State of the Art. Special Issue on Social Work with Minority and Ethnic Groups. Journal of Sociology & Social Welfare, 22(1), 29-58.

Selten, J. P., Veen, N., Feller, W., Blom, J. D., Schols, D., Camoenië, W., Oolders, J., Van Der Velden, M., Hoek, H. W., Rivero, V. M. V., Van Der Graaf, Y., & Kahn, R. (2001). Incidence of psychotic disorders in immigrant groups to The Netherlands. The British Journal of Psychiatry, 178(4), 367-372. doi: 10.1192/bjp.178.4.367

Shiraev, E. B., & Levy, D. A. (2013). Cross-Cultural Psychology: Critical Thinking and Contemporary Applications (5th ed.). Boston/New York: Pearson Education, Inc.

Snacken, S., De Ron, A., & Tournel, H. (2009). Aanbevelingen voor het optimaliseren van vorming, opleiding en arbeidstoeleiding binnen de gevangenissen in Vlaanderen. Eindrapport 2009. Brussel: Koning Boudewijnstichting.

Snacken, S., Keulen, J., & Winkelmans, L. (2004). Buitenlanders in de Belgische gevangenissen: knelpunten en mogelijke oplossingen. Brussel: Koning Boudewijnstichting.

Stafford, B. (2005). The Growing Evidence for Demonic Possession: What Should Psychiatry’s Response be? Journal of Religion and Health, 44(1), 13-30. doi: 10.1007/s10943-004-1142-9

Stein, D. (2000). Views of mental illness in Morocco: Western medicine meets the traditional symbolic. Canadian Medical Association Journal, 163(11), 1468-1470.

Teixidor-Toneu, I., Martin, G. J., Puri, R. K., Ouhammou, A., & Hawkins, J. A. (2017). Treating infants with frigg: linking disease aetiologies, medicinal plant use and care-seeking behaviour in southern Morocco. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 13(4), 1-13. doi: 10.1186/s13002-016-0129-4

Tzeferakos, G. A., & Douzenis, A. I. (2017). Islam, mental health and law: a general overview. Annals of General Psychiatry, 16, 1-6. doi: 10.1186/s12991-017-0150-6

Vander Beken, T. (2015). Strafrechtsbedeling en wetsovertreders met een psychiatrische problematiek. In C. Wittouck, K. Audenaert, & F. Vander Laenen (Red.), Handboek forensische gedragswetenschappen (pp. 31-51). Antwerpen-Apeldoorn: Maklu.

van der Meer, Ph. J. (1978). Psychische ziekten bij Marokkaanse migranten. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 122(41), 1555-1558.

van der Meer, Ph. J. (1984). Omgaan met Marokkanen: regels, omgangsvormen, het psychosociale gesprek. Deventer: Van Loghum Slaterus.

Van Haegendoren, M., Lenaers, S., & Valgaeren, E. (2001). De Gemeenschap achter de tralies. Onderzoek naar de behoeften van gedetineerden aan maatschappelijke hulp- en dienstverlening. Diepenbeek: SEIN, Limburg Universitair Centrum.

Vanherk, G., & Paterson, N. (2011). Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden strategisch plannen: wat valt er te vieren, maar vooral: wat ligt er voor ons? Fatik: Tijdschrift Voor Strafbeleid En Gevangeniswezen, 29(132), 20–26.

Vanherk, G. (2015). Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. Strategische planning en beleidsaanpak. Panopticon, 36(6), 562-667.

Vanheule, S. (2015). Psychodiagnostiek anders bekeken: kritieken op de DSM: Een pleidooi voor functiegerichte diagnostiek. Tielt: Lannoo Campus.

van Nispen tot Pannerden, P. J. M. & van Stralen, A. C. M. (2009). Culturele competentie: de verrijking door verschillen. Assen: Van Gorcum.

Veen, N., Riemersma, M., Rusting, T., Sarucco, M., Starmans, R., Zandi, T., Oud, M., Cronenberg, I., Meije, D., & Roman, A. (2015). Cultuursensitief addendum bij de Multidisciplinaire Richtlijn (MDR) Schizofrenie. Utrecht: Trimbos-instituut. Geraadpleegd op 6 november 2019, via https://www.kenniscentrumphrenos.nl/wp-content/uploads/2016/04/AF1393-Cultuursensitief-Addendumbij-de-Multidisciplinaire-Richtlijn-MDR-Schizofrenie_Binnenwerk_Web.pdf

Veling, W., Selten, J. P., Veen, N., Laan, W., Blom, J. D., & Hoek, H. W. (2006). Incidence of schizophrenia among ethnic minorities in the Netherlands: A four-year first-contact study. Schizophrenia Research, 86(1), 189-193. doi: 10.1016/j.schres.2006.06.010

Verenigde Naties. (1955). Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners. Geraadpleegd op 19 februari 2019, via https://www.unodc.org/pdf/criminal_justice/UN_Standard_Minimum_Rules_for_the_Treatment_of_Prisoners.pdf

Verhaeghe, P. (2020). Over normaliteit en andere afwijkingen. Amsterdam: Prometheus.

Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications. Ethnic and Racial Studies, 30(6), 1024-1054. doi: 10.1080/01419870701599465

Vlaamse Regering. (2000). Strategisch plan van de Vlaamse Gemeenschap. Missie, krachtlijnen, ambities, strategieën en kritische succesfactoren. Brussel: Interdepartementale Commissie Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. Geraadpleegd op 24 februari 2019, via http://wvg.vlaanderen.be/welzijnenjustitie/gedetineerden/strategischplanhulpendienstverleningaangedetineerden.pdf

Vlaamse Regering. (2015). Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden: Strategisch plan 2015-2020. Geraadpleegd op 24 februari 2019, via https://www.departementwvg.be/sites/default/files/media/documenten/strap_gedetineerden_2015_2020_definitief.pdf

Vyncke, V., Hanssens, L., Steenberghs, E., Willems, S., Mariën, D., & Jans, A. (2015). Onderzoeksrapport ‘Gezondheidsprofiel gedetineerden’. Gent: Universiteit Gent. Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnszorg.

Weatherhead, S., & Daiches, A. (2010). Muslim views on mental health and psychotherapy. Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 83(1), 75-89. doi: 10.1348/147608309X467807

Westrheim, K., & Manger, T. (2014). Iraqi Prisoners in Norway: Educational Background, Participation, Preferences and Barriers to Education. Journal of Prison Education and Reentry, 1(1), 6–19. http://dx.doi.org/10.15845/jper.v1i1.593

Wolffers, I., & Bilthoven, T. E. (1984). Arts en samenleving: Profetische geneeskunde. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 128(20), 964-967.

Youssef, J., & Deane, F. P. (2006). Factors influencing mental-health help-seeking in Arabic-speaking communities in Sydney, Australia. Mental Health, Religion & Culture, 9(1), 43-66. doi: 10.1080/13674670512331335686

Ypinazar, V. A., & Margolis, S. A. (2006). Delivering Culturally Sensitive Care: The Perceptions of Older Arabian Gulf Arabs Concerning Religion, Health, and Disease. Qualitative Health Research, 16(6), 773-787. doi: 10.1177/1049732306288469

Zariouh, M. (2017). Hoe kijken moslims naar psychisch welzijn? [intern document]. Mechelen: Praktijk Hanswijk.

Zeegers, M. (2017). Ik was een van hen: drie jaar undercover onder moslims. Amsterdam: Uitgeverij Podium.

Universiteit of Hogeschool
Master in de Sociologie
Publicatiejaar
2020
Promotor(en)
Prof. Dr. Veerle Draulans
Kernwoorden
Share this on: