De mens-smartphone assemblage als cyborg, companion species en kin. Analyse van de mens-smartphone assemblage vanuit het posthumanistische en feministisch nieuw-materialistische perspectief van Donna Haraway
De smartphone: vloek of zegen?
In bed, op het toilet, aan de bushalte… We halen onze smartphone boven op dode momenten, maar ook wanneer we eigenlijk aan het werk moeten zijn, of onze aandacht beter op familie en vrienden zouden richten. Smartphones werken verslavend en zijn niet meer weg te denken uit ons dagelijkse leven.
Natuurlijk bieden smartphones veel voordelen: we zijn in staat altijd, overal en met iedereen te communiceren, we vinden antwoord op onze gekste vragen en we kunnen spontaan tickets boeken voor de cinema of dat concert vanavond. Toch blijkt dat voortdurende in verbinding staan met anderen en met de virtuele wereld niet alleen positief, maar leidt het ook tot vermoeidheid, frustratie en Fear of Missing Out. Ook blijken de grote technologiebedrijven het niet zo nauw te nemen met onze privacy en verzamelen zij heel wat gegevens over ons.
De mens als cyborg: mens en smartphone zijn verweven
De Amerikaanse wetenschapsfilosofe Donna Haraway biedt ons een aantal ideeën die kunnen helpen om onze omgang met smartphones beter te begrijpen. Zij stelt dat de mens een cyborg is, een verweving van organisme en technologie, bijvoorbeeld die tussen mens en smartphone. Die verwevenheid is intiem en dringt door op vele domeinen: de smartphone heeft een impact op ons zelfbeeld, onze lichaam en geest, onze cognitie, onze sociale relaties en zelfs op de economie en de samenleving. Hij verandert onze fysieke omgeving en onze interactie met de wereld: het is dagelijks zoeken naar waar we onze oplader nu weer gelaten hebben, er moet een contract afgesloten worden met het telecombedrijf, Google creëert immense datacenters die energie vreten en CO2 uitstoten opdat wij een maaltijd kunnen bestellen via Uber…
Daarnaast blijkt uit onderzoek dat intensieve smartphonegebruikers hun toestel steeds meer als deel van het eigen lichaam beschouwen en zelfs als een extensie van het eigen denk- en concentratievermogen zien. Gebruikers geven aan dat ze zich ‘naakt’ voelen zonder smartphone, alsof ze iets missen. Ook doet hij dienst als geheugensteun en bevat hij belangrijke informatie over onze persoonlijke geschiedenis en ons sociale leven. Verder is het een groot en plat apparaat dat gemaakt werd om in de hand te liggen: hij dwingt ons voorovergebogen te zitten en repetitieve bewegingen te maken, bijvoorbeeld tijdens het scrollen, wat onze nek en duim belast. De smartphone is ook nooit ver weg, maar ligt voor ons op tafel of zit in onze zak.
De smartphone als vriend en als ‘levend’ object
Ook blijken intensieve smartphonegebruikers hun smartphone soms als vriend en zelfs als ‘levend’ te beschouwen. Het apparaat is niet gewoon dood plastic, maar vibreert, maakt geluid of licht, nodigt ons uit het vast te nemen, ergens op te klikken of te swipen. We treden dus in interactie met smartphones: ze worden voortdurend aangeraakt, er wordt mee gespeeld of aan gepruld en vaak naar gekeken. Uit onderzoek blijkt dat smartphonegebruikers hun toestel soms beschrijven alsof het een dier of een mens is: hij is dan ‘mijn baby’, ‘beste vriend’ of ‘mijn kleine broer, soms vervelend maar meestal wel oké’. Ze beschrijven hem alsof hij een karakter heeft: de smartphone is ‘betrouwbaar’, ‘efficiënt, weet veel’ en ‘redelijk geeky’.
Intensieve smartphonegebruikers lijken dus een intieme band op te bouwen met hun gsm. Ook het zelfbeeld en de identiteit blijken nauw verweven met het apparaat: de apps, foto’s, notities… die een smartphone bevat, zeggen veel over de eigenaar ervan. De smartphone zit vol met verwijzingen naar het eigen verleden, het heden en de plannen voor de toekomst. Hij weerspiegelt de verschillende identiteiten die men online aanneemt: op dating apps, fora, platformen om foto’s te delen of in contact te blijven met anderen zoals Instagram en Facebook. De gsm biedt toegang tot onze meest intieme verlangens en zorgen en lijkt steeds meer op de gebruiker ervan.
Mens en smartphone vormen elkaar
De smartphone is een door de mens ontwikkelde technologie die voorziet in haar behoeftes, bijvoorbeeld met betrekking tot sociaal contact en informatie. Tegelijkertijd creëert het steeds intensievere gebruik van smartphones nieuwe verlangens: we willen continu verbonden kunnen zijn met het netwerk, voelen een gemis als we onze gsm thuis vergeten, hebben het liefst altijd en overal oplaadpunten en een internetverbinding (op café, op restaurant, in de trein…). Het lijkt er dus op dat het smartphonegebruik niet volledig beheerd wordt door de gebruikers zelf. Dat blijkt ook uit het feit dat we de smartphone vaak als ‘verslavend’ beschrijven. Kan het zijn dat de smartphone in zekere mate een ‘parasiet’ is die op de mens teert en haar gebruikt voor zijn eigen ontwikkeling?
Sommige denkers stellen dat technologie een eigen wil heeft en mensen en menselijke hulpbronnen gebruikt om zichzelf te doen groeien, zoals een parasiet. En inderdaad, smartphones doen nieuwe behoeftes ontstaan in gebruikers. Maar mensen profiteren zelf natuurlijk ook van de daarop volgende technologische ontwikkelingen. Het is dus misschien beter om de omgang tussen technologie en mens te beschouwen als mutualistisch: mensheid en technologie leven en evolueren dan samen, geven elkaar vorm en profiteren daar beide van.
En nu?
Het is te eenvoudig om smartphones en andere technologieën simpelweg af te wijzen omwille van hun nadelen en gevaren. De smartphone is noch vloek noch zegen. Wetenschapsfilosofe Donna Haraway stelt voor dat we op zoek gaan naar een middenweg die niet enkel de gevaren of de voordelen van smartphones belicht. We moeten onszelf – als de cyborgs die we zijn – de technologie toe-eigenen en op zo’n wijze vormgeven dat zij ons helpt te bereiken wat we willen bereiken. De smartphone zou dan niet langer onze aandacht vreten, ons vermoeien en verslavend werken, en ook met privacyproblemen zou komaf gemaakt kunnen worden. Daarvoor moeten technologiebedrijven en gebruikers wel samenwerken en op dezelfde lijn zitten. We hebben dus nog wat werk voor de boeg.
Alaimo, Stacy, en Susan Hekman. 2008. ‘Introduction: Emerging Models of Materiality in Feminist Theory’. In Material Feminisms, onder redactie van Stacy Alaimo en Susan Hekman, 1–20. Bloomington & Indianapolis: Indiana University Press.
Åsberg, Cecilia, Kathrin Thiele, en Iris van der Tuin. 2015. ‘Speculative Before the Turn: Reintroducing Feminist Materialist Performativity’. Cultural Studies Review 21 (2): 145–72. https://doi.org/10.5130/csr.v21i2.4324.
Barad, Karen. 2008. ‘Posthumanist Performativity. Toward an Understanding of How Matter Comes to Matter.’ In Material Feminisms, onder redactie van Stacy Alaimo en Susan Hekman, 120–54. Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press.
Baricco, Alessandro. 2011. De barbaren. Amsterdam: De Bezige Bij.
Bostrom, Nick. 2005. ‘In Defense of Posthuman Dignity’. Bioethics 19 (3): 202–14.
Braidotti, Rosi. 2013. The Posthuman. Cambridge, UK and Malden, MA, USA: Polity Press.
———. 2018a. ‘Joy, Ethics of’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 221–24. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
———. 2018b. ‘Posthuman Critical Theory’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 339–42. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
———. 2019. ‘A Theoretical Framework for the Critical Posthumanities’. Theory, Culture & Society 36 (6): 31–61. https://doi.org/10.1177/0263276418771486.
Braunstein, Jean-François. 2018. La philosophie devenue folle. Le genre, l’animal, la mort. Paris: Grasset & Fasquelle.
Cartmill, Matt. 1991. ‘Primate Visions: Gender, Race, and Nature in the World of Modern Science’. International Journal of Primatology 12 (1): 67–75. https://doi.org/10.1007/BF02547559.
Clark, Andy. 2003. Natural-Born Cyborgs: Minds, Technologies, and the Future of Human Intelligence. Oxford and New York: Oxford University Press.
Clarke, Bruce. 2017. ‘Rethinking Gaia: Stengers, Latour, Margulis’. Theory, Culture & Society 34 (4): 3–26. https://doi.org/10.1177/0263276416686844.
———. 2018. ‘Symbiogenesis’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 416–19. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
Coene, Gily. 2018. ‘Overzicht van het feministisch denken’. Hoorcollege. VUB, Brussel.
Cook, Peta. 2004. ‘The Modernistic Posthuman Prophecy of Donna Haraway’. In Social Change in the 21st Century. Centre for Social Change Research, Queensland University of Technology.
Crutzen, Paul, en Eugene Stoermer. 2000. ‘The “Anthropocene”’. Global Change Newsletter, nr. 41: 17–18.
DeLanda, Manuel. 2006. A New Philosophy of Society: Assemblage Theory and Social Complexity. London: Bloomsbury.
Deleuze, Gilles, en Félix Guattari. 1980. Mille plateaux. Capitalisme et schizophrénie 2. Collection ‘Critique’. Paris: Editions de minuit.
Desai, Shruti, en Harriet Smith. 2018. ‘Kinship across Species: Learning to Care for Nonhuman Others’. Feminist Review 118 (1): 41–60. https://doi.org/10.1057/s41305-018-0104-0.
Dussauge, Isabelle, en Anelis Kaiser. 2013. ‘Repolitisations féministes et queer du cerveau’. Revue d’anthropologie des connaissances Vol. 7, n° 3 (3): 667–92. https://doi.org/10.3917/rac.020.0667.
Elson, Diane, en Ruth Pearson. 1981. ‘“Nimble Fingers Make Cheap Workers”: An Analysis of Women’s Employment in Third World Export Manufacturing’. Feminist Review, nr. 7: 87–107. https://doi.org/10.2307/1394761.
Fairphone. 2013. ‘Precious Materials 101, or How Stuff Gets in Your Phone’. Fairphone. Gepubliceerd op 23 april 2013. Geraadpleegd op 10 mei 2020. https://www.fairphone.com/en/2013/04/23/precious-materials-101/.
———. 2016. ‘How We Got Fairtrade Certified Gold in the Fairphone 2 Supply Chain’. Fairphone. Gepubliceerd op 27 januari 2016. Geraadpleegd op 10 mei 2020. https://www.fairphone.com/en/2016/01/27/how-we-got-fairtrade-certified-gold-in-the-fairphone-2-supply-chain/.
Firestone, Shulamith. 2015. The Dialectic of Sex: The Case for a Feminist Revolution. London and New York: Verso Books.
Gillis, Stacy. 2004. ‘Neither Cyborg Nor Goddess: The (Im)Possibilities of Cyberfeminism.’ In Third Wave Feminism, onder redactie van Stacy Gillis, Gillian Howie en Rebecca Munford, 185–96. Londen: Palgrave Macmillan.
Goodeve, Thyrza Nichols. 1999. How Like a Leaf. Donna J. Haraway. An Interview with Thyrza Nichols Goodeve. New York and London: Routledge.
Grebowicz, Margaret, Helen Merrick, en Donna J. Haraway. 2013. Beyond the Cyborg. Adventures with Donna Haraway. New York: Columbia University Press.
Haraway, Donna J. 1988. ‘Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective’. Feminist Studies 14 (3): 575. https://doi.org/10.2307/3178066.
———. 1992. ‘Ecce Homo, Ain’t (Ar’n’t) I a Woman, and Inappropriate/D Others: The Human in a Post-Humanist Landscape’. In Feminists Theorize the Political, onder redactie van Judith Butler en Joan Wallach Scott, 86–100. New York and London: Routledge.
———. 1997. Modest_Witness@Second_Millennium. Femaleman©_Meets_OncomouseTM: Feminism and Technoscience. New York and London: Routledge.
———. 2000. ‘A Cyborg Manifesto. Science, Technology and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century.’ In The Cybercultures Reader, onder redactie van David Bell en Barbara M. Kennedy, 291–324. New York and London: Routledge.
———. 2004. ‘The Promises of Monsters: a Regenerative Politics for Inappropriate/d Others’. In The Haraway Reader, onder redactie van Donna J. Haraway, 63–124. New York and London: Routledge.
———. 2008. When Species Meet. Minneapolis: University of Minnesota Press.
———. 2016a. Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulucene. Durham: Duke University Press.
———. 2016b. ‘The Companion Species Manifesto’. In Manifestly Haraway, onder redactie van Cary Wolfe, 91–198. Minneapolis: University of Minnesota Press.
———. 2018. ‘Making Kin in the Chthulucene: Reproducing Multispecies Justice’. In Making Kin in the Chthulucene: Reproducing Multispecies Justice, onder redactie van Adele E. Clarke en Donna J. Haraway, 67–99. Chicago: Prickly Paradigm Press.
Haraway, Donna J., Nina Lykke, Randi Markussen, en Finn Olesen. 2004. ‘Cyborgs, Coyotes, and Dogs: A Kinship of Feminist Figurations and There Are Always More Things Going on than You Thought! Methodologies as Thinking Technologies’. In The Haraway Reader, onder redactie van Donna J. Haraway, 321–41. New York and London: Routledge.
Haraway, Donna J., en Cary Wolfe. 2016. ‘Companions in Conversation’. In Manifestly Haraway, onder redactie van Cary Wolfe, 199–296. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Heylighen, Francis. 2019. ‘Filosofie en ethiek van de technologie’. Hoorcollege. VUB, Brussel.
Hohti, Riikka, Antti Paakkari, en Katariina Stenberg. 2019. ‘Smartphones. Leaping and Dancing with Digitality: Exploring Human-Smartphone-Entanglements in Classrooms’. In Social, Material and Political Constructs of Arctic Childhoods: An Everyday Life Perspective, onder redactie van Pauliina Rautio en Elina Stenvall, 85–102. Children: Global Posthumanist Perspectives and Materialist Theories. Singapore: Springer.
Howcroft, Debra, en Jill Rubery. 2019. ‘“Bias in, Bias out”: Gender Equality and the Future of Work Debate’. Labour & Industry: a journal of the social and Economic Relations of Work 2 (29): 213–27.
Hunt, Elle. 2016. ‘Tay, Microsoft’s AI Chatbot, Gets a Crash Course in Racism from Twitter’. The Guardian. Gepubliceerd op 24 maart 2016. Geraadpleegd op 9 mei 2020. https://www.theguardian.com/technology/2016/mar/24/tay-microsofts-ai-chatbot-gets-a-crash-course-in-racism-from-twitter.
Kelly, Kevin. 2011. What Technology Wants. New York: Penguin Books.
Kirby, Vicki. 2008. ‘Natural Convers(at)ions: Or, What If Culture Was Really Nature All Along?’ In Material Feminisms, onder redactie van Stacy Alaimo en Susan Hekman, 214–36. Bloomington & Indianapolis: Indiana University Press.
Kirksey, Eben. 2018. ‘Multispecies’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 265–66. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
Klumbytè, Goda. 2018. ‘Kin’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 225–27. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
Kurzweil, Ray. 2006. The Singularity Is Near: When Humans Transcend Biology. New York: Penguin Books.
Lanier, Jaron. 2010. You Are Not a Gadget: A Manifesto. New York: Alfred A. Knopf.
Latour, Bruno. 2015. Face à Gaïa. Huit conférences sur le nouveau régime climatique. Paris: La Découverte.
Latour, Bruno, en Steve Woolgar. 1979. Laboratory Life. The Construction of Scientific Facts. Second Edition. Princeton: Princeton University Press.
Leemputten, Pieterjan Van. 2020. ‘Niet 1,8 miljoen maar meer dan 2,6 miljoen smartphones verkocht in België’. Knack DataNews. Gepubliceerd op 10 januari 2020. Geraadpleegd op 9 mei 2020. https://datanews.knack.be/ict/nieuws/niet-1-8-miljoen-maar-meer-dan-2-6-miljoen-smartphones-verkocht-in-belgie/article-news-1551639.html.
Lemable, Sari. 2020. ‘De l’anthropocène au Chthulucène : comment se sortir de la crise écologique?’ Ithaque, nr. 26: 155–80.
Lewis, Simon L., en Mark A. Maslin. 2015. ‘Defining the Anthropocene’. Nature 519 (7542): 171–80. https://doi.org/10.1038/nature14258.
Lewis, Sophie. 2019. Full Surrogacy Now. Feminism Against Family. London and New York: Verso Books.
Lupton, Deborah. 2016. ‘Digital Companion Species and Eating Data: Implications for Theorising Digital Data–Human Assemblages’. Big Data & Society 3 (1): 1–5. https://doi.org/10.1177/2053951715619947.
Marchant, Caroline, en Stephanie O’Donohoe. 2019. ‘Homo Prostheticus? Intercorporeality and the Emerging Adult-Smartphone Assemblage’. Information Technology & People 32 (2): 453–74. https://doi.org/10.1108/ITP-07-2017-0209.
Mazurov, Nikita. 2018. ‘Monster/the Unhuman’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 261–64. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
McLuhan, Marshall. 1964. Understanding Media: The Extensions of Man. New York: McGraw-Hill.
Meijer, Eva. 2017. De soldaat was een dolfijn. Over politieke dieren. Amsterdam: Uitgeverij Cossee.
———. 2019. When Animals Speak. New York: New York University Press.
Moore, Jason W. 2015. Capitalism in the Web of Life: Ecology and the Accumulation of Capital. London: Verso Books.
Potts, Annie, en Donna Haraway. 2010. ‘Kiwi Chicken Advocate Talks with Californian Dog Companion’. Feminism & Psychology 20 (3): 318–36. https://doi.org/10.1177/0959353510368118.
Puleo, Alicia H. 2012. ‘From Cyborgs to Organic Model and Back: Old and New Paradoxes of Gender and Hybridity’. Comparative Critical Studies 9 (3): 349–64. https://doi.org/10.3366/ccs.2012.0068.
Riek, Laurel, en Don Howard. 2014. ‘A Code of Ethics for the Human-Robot Interaction Profession’. In We Robot 2014.
Rosenberger, Robert, en Peter-Paul Verbeek, red. 2015. Postphenomenological Investigations: Essays on Human-Technology Relations. Lanham, Boulder, New York and London: Lexington Books.
Rountree, Kathryn. 1999. ‘The Politics of the Goddess: Feminist Spirituality and the Essentialism Debate’. Social Analysis: The International Journal of Social and Cultural Practice 43 (2): 138–65. https://www.jstor.org/stable/23166525.
Sanzo, Kameron. 2018. ‘New Materialism(s)’. Critical Posthumanism Network. Gepubliceerd op 25 april 2018. Geraadpleegd op 18 oktober 2019. https://criticalposthumanism.net/new-materialisms/.
Schäfer, Mirko Tobias, en Audrey Samson. 2018. ‘Static Glow’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 407–11. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
Senft, Theresa M. 2005. ‘Reading Notes on Donna Haraway’s “Cyborg Manifesto.”’ Gepubliceerd op 19 december 2005. Geraadpleegd op 20 november 2019. https://web.archive.org/web/20051219060432/http://www.echonyc.com/~janedoe/writing/manifesto.html.
Shotwell, Alexis. 2016. Against Purity: Living Ethically in Compromised Times. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Sofoulis, Zoë. 2015. ‘The Cyborg, Its Manifesto and Their Relevance Today: Some Reflections’. Journal of Media and Communication 6 (2): 8–15.
Spencer, David A. 2018. ‘Fear and Hope in an Age of Mass Automation: Debating the Future of Work’. New Technology, Work and Employment 33 (1): 1–12. https://doi.org/10.1111/ntwe.12105.
Statista. 2020. ‘Statista Dossier About Smartphones’. Statista. Geraadpleegd op 9 mei 2020. https://www.statista.com/study/10490/smartphones-statista-dossier/.
Stengers, Isabelle. 2009. Au temps des catastrophes: Résister à la barbarie qui vient. Paris: Éditions La Découverte.
Thiele, Kathrin. 2014. ‘Pushing Dualisms and Differences: From “Equality versus Difference” to “Nonmimetic Sharing” and “Staying with the Trouble”’. Women: A Cultural Review 25 (1): 9–26. https://doi.org/10.1080/09574042.2014.901110.
Tidwell, Christy. 2018. ‘Ecohorror’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 115–17. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
Tsing, Anna. 2017. Le champignon de la fin du monde. Sur la possibilité de vivre dans les ruines du capitalisme. Vertaald door Philippe Pignarre. Paris: La Découverte.
Tuin, Iris van der. 2018. ‘Naturecultures’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 269–70. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
Tuin, Iris van der, en Rick Dolphijn. 2012. ‘The Transversality of New Materialism’. In New Materialism: Interviews & Cartographies, onder redactie van Iris van der Tuin en Rick Dolphijn, 93–114. New Metaphysics. Michigan: Open Humanities Press. https://doi.org/10.3998/ohp.11515701.0001.001.
Turkle, Sherry. 2017. Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. New York: Basic Books.
Warfield, Katie. 2016. ‘Making the Cut: An Agential Realist Examination of Selfies and Touch’. Social Media + Society 2 (2): 1–10.
Wark, McKenzie. 2017. ‘Donna Haraway. The Inhuman Comedy’. In General Intellects. Twenty-One Thinkers for the Twenty-First Century. New York: Verso Books.
———. 2019. Capital is dead. Is this something worse? London and New York: Verso Books.
Weijers, Ido. 2015. ‘Geen “derde ouder” bij mitochondriale DNA-donatie | Pedagogiek Blog’. Gepubliceerd op 7 februari 2015. Geraadpleegd op 11 mei 2020. https://blog.pedagogiek.nu/blog/2015/02/07/geen-derde-ouder-bij-dna-donatie/.
Weisberg, Zipporah. 2009. ‘The Broken Promises of Monsters: Haraway, Animals and the Humanist Legacy’. Journal for Critical Animal Studies 7 (2): 22–62.
Wolfe, Cary. 2018. ‘Posthumanism’. In Posthuman Glossary, onder redactie van Rosi Braidotti en Maria Hlavajova, 356–59. Theory. London and New York: Bloomsbury Academic.
Žižek, Slavoj. 2016. Disparities. London and New York: Bloomsbury Academic.